CC BY
17
УДК 82 ББК 83.3(0)4
ТАЪСИРИ ОСОРИ ПА Х,ЛАВЙ БА НОМАУОИ АБДУЛУАМИДИ котиб ва РИВОЧИ ОН ДАР НОМАНИГОРИИ АРАБИЗАБОН ВА ФОРСУ ТОЧИК
ВЛИЯНИЕ ПЕХЛЕВИЙСКОЙ ПРОЗЫ НА ЭПИСТОЛЯРНОЕ НАСЛЕДИЕ АБДУЛХАМИДА КАТИБА И ЕГО РАЗВИТИЕ В АРАБСКОЙ И ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Шокиров Чамшед Валиевич,
н.и.филол., сармуаллими кафедраи забощои хориции ДДХ^БСТ (Тоцикистон Хуцанд)
Шакиров Джамшед Валиевич,
к.филол.н., старший преподаватель кафедры иностранных языков ТГУПБП ( Таджикистан, Худжанд)
THE INFLUENCE OFPEKHLEVIPROSE UPON ABULHAMID KATIB'S EPISTOLARY LEGACY AND ITS DEVELOPMENT IN ARABIC AND PERSIAN-TAJIK LITERATURES
Shokirov Djamshed Valiyevich, candidate of philological sciences, senior lecturer of the department of foreign languages under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: Абдулуамиди Котиб, жанри номанигори, таъсири адабиёти паулави ба адабиёти араб, маруилаи арабизабони адабиёти форсу тоцик, робитауои адаби
Мацолаи мазкур дар мавзуи мероси номанигории арабизабони форсу тоцик Абдулуамиди Котиб маълумот медиуад. Муаллифи мацола дар асоси осори адабии тоисломии эрони ва осори мууаццицони асри миёна ба натицае расидааст, ки пас аз фатуи араб бисёре аз осори тоисломии эрони ба адабиёти арабизабон интицол шудаанд. Дар мацола муаллиф идомаи суннатуои номанигории тоисломии эрониро дар эцодиёти Абдулуамиди Котиб мавриди барраси царор додааст. Масъалауои цаблан тауцицнашуда, ба монанди суннатуои номанигории фаруангу тамаддуни тоисломии эрони (аз цабили ойинуои дабири, дар васфи бародари ва ойини уарб), ки дар номауои "Рисола или-л-куттоб", "Дар васфи бародари" ва "Номаи Абдулуамиди Котиб аз суи Марвон ибни Мууаммад ба писар ва валиауди у-Абдуллоу" инъикос ёфтаанд ва дар номанигории араб мавзуи нав ба уисоб мерафтанд, матрау шудаанд. Муаллифи мацола ба бардоште расидааст, ки номауои Абдулуамиди Котиб ба рушду ташаккули номанигори дар адабиёти арабизабони форсу тоцик таъсири амиц расонидаанд.
Ключевые слова: Абдулхамид Катиб, эпистолярный жанр, влияние пехлевийской литературы на арабскую, арабоязычный период, таджикско-персидская литература, литературные связи
Изучается эпистолярное наследие арабоязычного персидско-таджикского литератора Абдулхамида Катиба (VIII в.). На основании сочинений иранской доисламской литературы и трудов средневековых авторов делается вывод, что после завоевания Мавераннахра арабами многие образцы прозы из иранской доисламской литературы
были переведены на арабский язык. Утверждается, что стиль Абд аль-Хамида, используемый им в посланиях, заимствован из доисламского иранского эпистолярного искусства.
Затрагиваются прежде не обсуждавшиеся вопросы, например эпистолярные традиции иранской доисламской культуры и цивилизации, особенно ярко отразившиеся в большинстве его писем, в том числе в «Письме секретарям», «Письме по случаю победы», «Письме в восхваление братства», «Письме Абдулхамида Катиба от Марвана ибн Му-хаммада сыну и престолонаследнику Абдуллаху», что было новой темой в арабской канцелярской прозе. Утверждается, что эпистолярное наследие писателя оказало значительное влияние на развитие эпистолярного жанра в арабоязычный период существования таджикско-персидской литературы.
Key words: Abulhamid Katib, epistolary genre, influence of Pekhlevi literature upon the Arabic
one, the period of the works written in Arabic in Persian-Tajik Literature, literary ties
The article dwells on the epistolary legacy of Persian-Tajik man-of-leters Abulhamid Katib (the Vlll-th century) who wrote in Arabic. Proceeding form the compositions of the pre-Islamic Iranian literature and those ones pertaining to the mediaeval period, the author comes to the conclusion that after the conquest of Maverannkhr by Arabs many paragons of pre-Islamic Iranian prose were translated into Arabic. It is asserted that the style of Abd al-Hamid used by him in messages was borrowed from the pre-Islamic Iranian epistolary art. The issues non-discussed beforehand are touched on, here refer, for example, epistolary traditions of pre-Islamic Iranian culture and civilization especially brightly reflected in the majority of his letters: "The Letter to Secretaries", "The Letter on the Occasion of the Victory", "The Letter Eulogizing Fraternity", "The Letter from Marvan Mukhammad to Abdullah, his Son and Successor to the Throne; Being Composed by Abdulhamid Katib"; the letters in question presented a new thematics in Arabic officialese. It is stated that the writer's epistolary legacy exerted a considerable influence over epistolary genre development of the works pertaining to the Persian-Tajik literature in the period when no few literary productions were written in Arabic.
Тахкиди баррасиву осори нависандагони эронитабори арабизабон, чун василаи шинохту бозсозии осори тоисломии эронй дар адабиёти форсу точик яке аз вазифахои мухимми адабиётшиносй махсуб мешаванд. Чунонки маълум аст, баъди истилои арабхо аглаби осори фарханги эронй, хоссатан, осори адабиву бадеии ин сарзамин бо сабабдои мухталиф аз байн рафт. Аммо ин хама суннатхои адабиву фархангии эрониро ба пуррагй аз байн бурда натавонист. Зеро дар ин радиф нависандагоне кам набуданд, ки дар баробари осори ниёгони хешро хифз намудан онро ба арабй тарчума кардаанд. Аввалин мутарчимон ва таблиггарони осори пахлавй ба забони арабй, аз дабили Абулалои Солим, Абдулхамид ибни Яхёи Котиб, Абдуллох ибни Мудаффаъ, Сахл ибни Х,орун, Ч,абала ибни Солим ва даххо олимону донишмандони дигар, ки мероси илмиву фархангии Эронзаминро ба олами ислом ворид кардаанд, махз аз хамин табадаи котибон буданд. Бо ишора ба ин матлаб Ч,охиз дар бораи дабирон мегуяд: «Дар кас аз нависандагони тозакор, ки битавонад бар чойгахи раёсат такя зада, ба мадоми ройзании хулафо ноил гардад ва когаздонхо ба канору давот ба пешаш ниханд, суханони зебову фасех ва донишхои гарон омухта бошад, масалхои Бузургмехру «Ахди Ардашер», расоили Абдулхамиду «Одоб»-и Абдуллох ибни Мудаффаъро ривоят карда, «Китоби Маздак»-ро манбаи донишаш ва
«Калила ва Димна»-ро ганчинаи хикматаш карор медихад ва мепиндорад, ки у дар тадбир Форук ал-Акбар асту дар таъвил Ибни Аббос... дар мачлиси у сухан аз сиёсати Ардашери Бобакон, тадбири Анушервон ва устувории хукумати Оли Сосон меравад» (13, 11,191-193).
Тавре дида мешавад, Ч,охиз дар пораи мазкур дар канори таълифоти нависан-дагони бузурги арабизабони эронй Абдулхамиди Котибро (асосгузори жанри тарассул дар адабиёти араб, мактул соли 750м.) зикр кардааст. Хдрчанд Абдулхамиди Котиб китоби мушаххасеро аз пахлавй ба арабй тарчума нанамудааст, аммо мавсуф бештар дар номахои худ ба осори ахди Сосониён такя намуда, минбаъд як силсила расоили худро дар адабиёти арабизабон такя ба суннатхои адабиёти тоисломии эро-нй эчод намудааст. Ба исботи ин гуфтор аз номае, ки онро ба дабирон навиштааст, метавон идома аз суннатхои адабиёти тоисломии эронй муаррифй намуд.
Шоистаи зикр аст, ки «Нома ба дабирон»-и Абдулхамиди Котиб яке аз кадим-тарин рисолае мебошад, ки дар он ойиини нигориш, одоби китобат ва вижагихои ахлокии нависандагон нигошта шудааст. Дар мукаддимаи ин нома Чдхшиёрй чунин зикр намудааст: "Ба хатти Маймун ибни Х,орун китобе аз Абдулхамид ёфтам, ки дар он барои нависандагон ба тафсил сухан овардааст ва хамаи онро ба тафсил китобат кардам, зеро нависанда аз он бениёз нахохад буд" (12,108). Калкашандй номаи мазкурро поя ва асоси одоби китобат ба шумор овардааст: "Асли одоби китобат ва сарчашмаи хамаи ин одоб аз рисолаи Абдулхамиди Котиб медурахшад, ки онро ба нависандагон нигоштааст" (7, 1,85).
"Нома ба дабирон"-и Абдулхамиди Котиб аз идомаи осори тоисломии эронй буда, ин матлабро метавон бо намунахои осори тоисломии эронй, ки дар китобхои адабиву таърихй дарч ёфтаанд, бо мукоиса бо номахои Абдулхамиди Котиб руи хам овард. Аз чумла, Чдхшиёрй дар китоби «ал-Вузароу- ва-л-куттоб» бо накл аз дабирони сосонй зикр мекунад: «Подшохон нависандагон ва дабиронро бар дигарон мукаддам медоштанд ва ба ахамияти хунари нависандагй пай бурда буданд ва ин табакаи мардумро ба худ наздик месохтанд ва мегуфтанд: Эшон низоми умур ва камоли мамлакат ва равнаки подшох мебошанд» (12,3). Бо ин мазмун Абдулхамид дар рисолаи худ менависад: «Парвардигор нависандагонро дар олитарин табакоти мардум карор дода, онхоро аз дигар табакаи мардум болотар гардонидааст, зеро бо онхо умури хилофат низом меёбад ва умури он сомон мепазирад. Парвардигор ба насихатхои нависандагон подшохонро ислох мекунад ва аз панду андарзхои онон шахрхо обод мешавад" (12,47; 7,1,88).
Чдхшиёрй хамчунин дастурхои ахлокии Гаштоспро ба дабирон овардааст, ки гуфта буд: "Покдоманиро пешаи худ созед ва дар умуре, ки ба шумо супорида мешавад, амонатдор бошед... Адолат ва инсофро пешаи худ бисозед. Он чиро, ки интихоб ва бахси он барои мо шоиста нест, ба мо чилва надихед"(12, 6).
Лозим ба таъкид аст, ки дар осори дигари карнхои нахусти ислом низ ишора ба вазифа ва сифатхои дабирони шохони сосонй бо истинод ба китобхои пахлавй ба назар мерасанд. Аз чумла, дар «Уйун-ул-ахбор»-и Ибни Кутайба порае аз «Точнома»-и пахлавй зикр шудааст, чунончи: "Сирро пинхон дор, сухан рост гуй, дар некй кардан кушиш бикун ва аз хазар бим дор"(4, I, 45). Абдулхамид, ки худ аз осори ниёгони хеш бархурдор буд, дар ин радиф ба дабирони замони хеш мегуяд: «Покдоманию додгустарй ва инсофро пешаи худ кунад ва асрорро пинхон дорад. Дар сахтихо бовафо бошад ва ходисахои ояндаро пешбинй кунад... » (12, 47-48; 7, I, 88).
HyHomu 3HKp myg gap ocopu capnamMaxou aga6uBy TatpuxH hh3 umopa 6a Ba3H$axou ga6upoHH mo^OHH cocohh 6a Ha3ap MepacaHg. A3 ^yM^a H6hh ^yTaH6a gap "YroH-y^-ax6op"Meryag, kh y gap HKe a3 khto6xoh эpoнн xoHgaacT, kh "My6agoH My6ag (KO3Hro-^-Ky3OT)" ga6upoHpo HyHHH Bac$ MeKapg: ",3,a6HpoH gap Ha3gu nogmoxoH 6a Maco6au namMoHK 6hho, rymxou myHaBo Ba 3a6oHH ryeu эmoн xacraHg" (4,I,47). Ahhh xaMHH MatHH gap "HoMa 6a ga6upoH"- A6gy.ra;aMHg HyHHH oMagaacT: "MaKoMH myMo Ha3gH nogmoxoH MoHaHgu rymxou эmoн acT, kh 6ag-oH MemyHaBaHg Ba HamMoHH эmoн, kh 6o oh Me6uHaHg Ba gacrxou эmoн, kh 6a oh KygpaT Ba HepyMaHguu xempo HumoH MeguxaHg" (12,47; 7,I,88).
A3 cyxaHxou 6o.ro 6apMeoag, kh "Puco^a Km-tf-KyTTo6"-H A6gy^xaMHgH Koth6 gap naHpaBH a3 cyHHaTxou HoMaHuropuu tohotomhh эpoнн Tat.m$ mygaacT. ^Ke a3 goHumMaHgoHu 3a6apgacTH axgu 6octoh A6yxH.ro.ra AcKapH gap hh MaBpug HyHHH Meryag: "X,ap Kac 6a.roraTpo 6a HKe a3 3a6oHxo 6ueMy3ag, cunac 3a6oHH gurapepo hh3 6ueMy3ag Ba caHtaTH Ka.roMe, kh gap 3a6oHH HaxycTHH 6a Kop Me6ypg, gap 3a6oHH gyByMHH MeTaBoHag hh3 6a Kop 6apag. A6gy^xaMugu Koth6 MHco.ra,oe, kh a3 KHTo6aTH $opcH ucTuxpo^ HaMyga 6yg 6a 3a6oHH apa6H hhthko^ HaMyg. A3 hh py xyT6axo Ba HoMaxou $opcH xaMoHaHg, kh xyT6axo Ba HoMaxou apa6H acT Ba gap 6ucepe a3 3ap6y^Maca^^ou $opcH a3 Ha3apu MatHo Ba caHtaTH Ka.roM MoHaHgu 3ap6y^Maca^x,ou apa6H acT Ba gap 6at3e a3 ohxo ^a$3H $opcH a3 apa6H ^acexrap Me6omag" (2,69). Apa6xo a3 meBau Huropumu HoMaxou tohotomhh эpoнн hh3 MyTaaccup mygaaHg. KpucTeHceH gap 6opau HoMaxou py3ropu cocohh MeHaBucag: "HcHogu pacMH Ba HoMaxou xycycH xaMema Me6oucT 6a cypaTH MacHyt Ba ca6KH MyKappap Taxpup rapgag, gap hh HoMaxo HaK,^ a3 KaB^H 6y3yproH, Hacoexu ax.roKH, naHgxou gHHH, amtopy ^aTH^axo Ba aMco^H oh Bopug Memyg" (8,94).
H,ou3 6a TatKHg acT, kh HoMau Ma3Kyp capMamKH Kopu HaBucaHgaroHH 6atgHHa Kapop rupu^TaacT. TacguKH hh Maraa6po gap aga6ueTH apa6u3a6oH a3 khto6h "Aga6y-^-koth6"-h H6hh KyraH6a, "Aga6y-^-KyTTo6"-H H6hh Cy.ra, "CuHaaTy-^-KyTTo6"-H A6y H,at$apu Hyxxoc, "KuTa6y-^-KyTTo6"-H H6hh flypycTaBaHxu, "Cy6xy-^-atmo cuHaaTH-^-HHmo"-^a^KamaHgH, "FyHaTy-^-KoTu6"-H X,acaH h6hh A6gy^MytMHHH XyHH, "Hacpy-g-gypap"-u A6ycatg MaHcyp h6hh X,aKaM h6hh X,ycaHHH-.i-06H, Ba gap aga6ueTH $opcy to^hk a3 khto6xoh "^o6ycHoMa"-u KaHKoByc, "Haxop MaKo^a"-u Hh3omh Apycu CaMapKaHgH, "aT-TaBaccy^ H^a-T-Tapaccy^"-H MyxaMMg h6hh Myugu BargogH "flacTypu ga6upH"-H MyxaMMag h6hh A6gy^xo^HKH MexaHH Ba hh3 gap hk a3 khto6h "HacuxaT-y^-My^yK"-u MyxaMMag Fa33o^H 6a yHBoHH "AHgap 3HKpu ga6upoH Ba xyHapMaHguu эmoн", "^aBoMet-y^-xHKoeT"-H MyxaMMag Ab^hh ByxopoH, "ATa6aTy-^-KaTa6a"-H A^H h6hh AxMagu koth6 Ba "flacTypy-^-KoTu6 TatHHHH-^-MapoTu6"-H MyxaMMag h6hh ^HHgymoxu Hax^yBoHH 3HKp HaMyg. 3epo gap khto6xoh HoM6ypga Mymoxuga MemaBag, kh cyxaH oug 6a mapTy mapouTH HaBucaHgarH Ba oh hh 6a HaBucaHgaroH 3apyp acT cyxaH MepaBag. KaHKoByc gap khto6h xyg "^o6ycHoMa" gap 6o6h cuBy HyxyM gap 6opau "Ohhhh koth6 Ba mapouTH koth6h" 6a $ap3aHgu xyg HacuxaT HaMygaacT. Arap HoMau MaBcy^po 6o HoMae, kh A6gy^xaMugu Koth6 oHpo 6a ga6upoH HuromTaacT 6a MyKoHuca 6uKameM, Mat^yM MemaBag, kh HoMau Ma3Kyp gap naHpaBH a3 cyHHaTxou HoMaHuropuu A6gy^xaMHg gap MyxHTH HaB 6a Tat^H^ oMagaacT. Maca^aH gap HoMau A6gy^xaMugu Koth6 oMagaacT: "... gap HaBHmTaHH xaT 6uKymeg, 3epo oh 3eBapu pacou^u myMocT^" (12,48). ffla6exu hh MaT^a6po KaHKoByc gap HoMau xyg Meryag: "BugoH эн nucap, kh arap ga6up 6omH, 6oag kh 6ap cyxaH Kogup 6omH Ba
хатти неку дорй ва тачовуз кардан дар хат одат накунй ва бисёр набиштан одат кунй, то мохиртар бошй дар навиштан" (6,145). Баъд аз он ки Кайковус фарзанди худро аз шарту шароити нависандагй таълим медихад, боз таъкид медорад, ки низ дар донистани илми хисоб тавоно бошад ва асрорро пинхон дорад, чунончй: "Ва бар хисоб кодир бош...ва бузургтарин хунаре котибро забон нигох доштан аст ва сирри валинеъмат нигох доштан аст..." (6, 150) Айни хамин маънй дар номаи Абдулхамид омадааст: "...дар илми хисоб низ гофил набошед ...покдоманию инсофро пешаи худ кунед ва асрорро пинхон доред..." (7.1,86).
Афзун бар ин дар "Чахор макола"-и Низоми Аруси Самаркандй низ чанд андешаю афкор дар пайравй аз номанигории Абдулхамиди Котиб омадааст, чунончй: "Пас одат бояд кард ба хондани каломи раббонй ва ахбори Мустафо, осори сахоба ва амсоли араб ва калимоти Ачам...барои дабирон лозиманд"(10,33). Шабехи хамин маънй дар нома ба дабирон чунин зикр шудааст: "Фанхои мухталифи адабро фаро гиред ва дар дин андеша кунед, ба Куръони Парвардигор ва фароизи динй олим бошед, забони арабй ва адаби онро биёмузед..." (7, 1,86).
Ба дунболи ин ду нависандаи бузург Мухаммад Авфии Бухорой низ дабирро аз шахсони зарурй дар дарбор хисобидааст: "Х,еч саноате аз хирфати дабирй шарифтар нест, ки дабирон махрами асрори мулук ва нозири умури давлат...мебошанд".(15,495) Абдулхамиди Котиб низ нависандагонро дар олитарин табакаи мардум карор додааст: "Парвардигор нависандагонро дар олитарин табакоти мардум карор дода, онхоро аз дигар табакаи мардум болотар гардонидааст, зеро бо онхо умури хилофат низом меёбад ва умури он сомон мепазирад" (7, I, 85).
Аз мутолиаву баррасии рисолаи мазкур равшан мегардад, ки Абдулхамиди Котиб дар рисолати нависанда ва шеваю шарти нигорандагй аз андешахои арзишманд ва дорои ахамияти волоеро баён дошта, ки ин мулохизоти мавсуф баъд аз гузашти чандин аср хануз хам боиси истикболу пазирой ва пайравй мебошад.
Дигар аз таъсири номахои пахлавй ба номахои Абдулхамиди Котиб ин бевосита номае мебошад, ки дар васфи бародарй нигоштааст. Ин номаро Абдулхамид перомуни ахлок, равобити дустй, тарзи муносибат бо дуст, эхтироми хонаводагй, муносибати бародару додар, мухаббату рафокат ва чанд матолиби марбут ба ин мавзуъ нигоштааст. Ба андешаи Абдулхамиди Котиб мардуми хар чомеа ба равобити бародарй ниёз доранд ва аз холи якдигар бояд гофил набошанд. Дар хусуси ахамият ва арзиши ахлокй ва маърифатии номаи мазкур метавон мушаххасан зикр намуд, ки муаллиф бо нигориши ин нома ахлок ва одамиятро дар миёни мардум ва чомеа мухимтарин василаи пешрафти маънавии инсон ба шумор овардааст.
Мавзуи ойини бародарй аз мавзуъхое мебошанд, ки дар аксари китобхои тоисломии эронй дарч ёфтаанд. Дар мавриди номаи мазкур Шавкй Зайф дар «ал-Фанну ва мазохибуху фй-н-насри-л-арабиййи» чунин ибрози назар кардааст: "Номаи мазкур дар адаби ахлокй нигориш ёфта, ки ин равиши маъмул дар номахо ва пандхои ахди сосонй ба назар мерасад ва мавриди таваччухи нависандагону мутарчимони даврахои нахустини исломй будааст. Ибни Мукаффаъ низ дар ду китоби хеш «ал-Адабу-л-кабир» ва «ал-Адабу-с-сагир» аз номаи мазкур ёдрас гардидааст" (14, 475476). Ба ин далел метавон натичабардорй намуд, ки номаи мазкурро Абдулхамиди Котиб бевосита дар таълифи номахои пахлавй иншо намудааст. Пас аз Абдулхамид дар насри Арабу Ачам таълифоти китобхои мустакил дар ин бахш вусъат пайдо намуд. Аз бузургони ин майдони хунар, метавон Сахл ибни Х,орун, Алй ибни
Y6aHgaH PaHxoHH, H,a6ai h6hh ^3ug Ba H6hh KyraH6a (3,146) Ba gap Hacpu $opcy to^hk a3 HoMaxou MaBioHo H,aioiHggHHH PyMH, CaHouu Fa3HaBH Ba a3 "^o6ycHoMa"-u KaHKoByc a3 aHtaHaxou HoMaHaBucH gap aga6ueTH $opcy to^hk Myappu^H HaMyg.
flap 6apo6apu Tatcupu ocopu naxiaBH Tatcupu ocopu mhohH hh3 6a HoMaxou A6gyixaMHg 6a HamM MepacaHg. Mhcoih hh uggao "HoMau A6gyixaMHgu Koth6 a3 cyu MapBoH h6hh MyxaMMag 6a nucap Ba Baiuaxgu y-A6gyiiox" Me6omag. HoMau Ma3Kyp a3 Ty^oHHTapuHH HoMaxou A6gyixaMHgu Koth6 Me6omag. HoMau Ma3Kyppo MeTaBoH 6a gy 6axm TaKcuM6aHgH Kapg:
а) Ogo6y ax^o^u KiniiBapgopn
б) flacTypaMa™ hh30MH
а) Ogo6y axioKH KumBapgopH. Baxmu aBBaiu pucoia, kh 6o 3HKpu ogo6y axioKH KumBapgopH oro3 e^Taacr, oHpo A6gyixaMHgu Koth6 MycTaKHMaH a3 HoMaxou cocohH capMamKH Kopu xyg Kapop gogaacT. Ba TapuKH mhcoi MeTaBoH a3 HoMau A6gyixaMHg hkth6oc oBapg, kh 6emTap 6a "ai-Aga6y-Ka6Hp"-H H6hh MyKa^^at Ba "Axgu Apgamep 6a nucapam fflonyp" ma6oxaT gopag (5,245-279; 1,121-122). HyHomH: "Ba a3 ^yMiau hh Ty Kopxou gap Ha3ap gomTaaTpo 6a gacT rupH, 6a iamKapaT эxcoн HaMoH, acpopaTpo hhxoh HaMoH, KHHaxoHTpo 6o hhco$ gaBo HaMoH Ba Ha^caTpo naHpaBH agoiaT co3H, aH6xoHTpo Max$y3 rapgoHH, aKiaTpo a3 xaiaiu o^aTxo Hurax gopH, ca6paTpo a3 Ma^oi oMagaH Ba a3 gacT pa^TaHH aMai Myxo$H3aT HaMoH"...(7.X.199)
б) flacTypaMa™ hh30mh. flap hh MaBpug A6gyixaMHg xaM HoMaxou naxiaBH Ba xaM roHoHupo capMamKH Kopu xyg Kapop gogaacT. Ammo hh 6ap oh gaioiaT HaMeKyHag, kh Max3 Tatcupu HoMaxou mhohH gap ocopu A6gyixaMHg 6omag, nyHornH goHHmMaHgu Matpy^ Toxa X,ycaHH Ba fflaBKH 3aH$ 6ap hh aKuga Tatcupu ocopu mhohhpo 6a ocopu A6gyixaMHgu Koth6 gaiei oBapgaaHg. Hc6oth hh goHHmMaHgoH TaHxo gap 6axmu xaMHH pucoia Me6omag, aMMo a3 gurap HoMaxou A6gyixaMugpo, kh 6emTap Tatcupu HoMaxou naxiaBH 6a Ha3ap MepacaHg, xyggopH HaMygaaHg e Hoguga rupu^TaaHg (11, II.440-444). Boag KaHg HaMyg, kh nac a3 hcthioh apa6xo aKcapu khto6xoh naxiaBH TaBaccyTH MyTap^HMoHH эpoннeн, kh 3HKpamoH gap 6oio ry3amT. Ba aKugau MyxaKKHK arap gap hh 6axmu pucoia Tatcupu HoMaxou mhohH 6a Ha3ap pacag, nac oh HaTH^au Tatcupu MycTaKHMH ocopu mhohH Ha6yga, 6aiKH yHcypecT, kh a3 ocopu tohciomhh эpoнH 6a э^ogнeтн hh HaBucaHga pox e^Taacr. MeTaBoH gap hh 6axm gap 6opau $upe6 Ba HuryHa MyoMHia HaMygaH 6o gymMaHoHpo hom 6ypg, kh oHpo Apacry 6a HcKaHgap MaciuxaT gogacT. Boag KaHg HaMyg, kh HoMau Apacry 6a HcKaHgappo gap khto6h «ac-Catoga Ba-i-uctog» HaKi mygaacT (9,332). Hh acap a3 ^ohh6h agu6 Ba $aHiacy$ A6yixacaHH OMupH, kh gap acpu HaxopyMH xu^pH yMp 6a cap 6ypgaacT, Tatiu^ rapgugaacT. ApacTy 6a HcKaHgap gap 6o6u $upe6 gogaHH gymMaH HyHHH Me^apMoag: «MaKTy6 HaBuc 6a oh Ha^ape, kh 6a gymMaHaT capgop xacraHg Ba KyBBau 6emTap gopaHg Ba 6a gymMaHaT 6ucep HacuxaTrap xacraHg, to 6a hh Bacuia gap guiu gymMaHaT HHc6aTH oh gycTH gymMaHaT Tapc 6apKapop co3H Ba Kymum KyH, kh HoMau Ty 6a gacTH noc6oHoHH gymMaHaT 6ua$Tag» (9,332). ffla6exu xaMHH MatHH A6gyixaMHg gap HoMau Ma3Kyp 3HKp HaMygaacr: «Ba cyu gymMaHaT ^ocycoHpo 6h$hphct Ba 6a paucoHy capgopamoH MaKTy6 HaBHmTa, 6a ohxo 6axmumxo Ba BaKoiaTxopo Batga 6ugex^Ba oHxopo Bogop HaMo, kh 6a gycToHamoH xy^yM KyHaHg, arap Hepyu xy^yM KapgaH HagopaHg a3 y gypH ^yaHg. Ba 6at3eu ohoh KHTo6xoepo Tatpu^ HaKyH, kh rye oh khto6xo 6ap khto6h ohxo paggua 6omaHg Ba a3 3a6oHH ohxo KHTo6xoe HaBuc, kh oHxopo 6a cyam ^ai6 co3ag. Ba oh khto6h coxu6oHamoHpo 6ap 3uggu ohxo 6apaHre3ag Ba oHxopo Ha3gu coxu6amoH MaBpugu TyxMaT Ba my6xa Kapop guxag» (7.X.231). E
60
Арасту ба Искандар дар бораи чи гуна бо душман рафтор намуданро таълим медихад: «Нисбати душманат чунон гумон бар, ки у сохиби кувваи бузург аст, пас тибки чунин гумон бо у рафтор намо. Кабл аз он ки муддат тулонй гардад, суи у касд намо. Ч,ои даридаро дарбех кун, пеш аз он ки туро шарманда кунад» (9, 332). Шабехи хамин маънй дар рисолаи мазкур чунин омадааст: «Аз он хабаре, ки нисбат ба хатари душман ба ту расидааст бояд эхтиёт шавй ва аз хама бештар хатари душманатро бузург дон ва чунон пиндор, ки душманат эхтиёткор аст ва дар фиреб кавй аст» (7.Х.213).
Ба ойинхои харбии тоисломии эронй Абулхасани Омирй дар китоби хеш «ас-Саодату ва-л-исъод» низ зимни накл аз ойини харб дар даврони Сосонй ишора намудааст. Дар ин китоб номаи Шопур ба фарзандаш Х,урмуз иктибос шуда ва он фарогири дастурхои харбй аст. Аз чумла, яке аз дастурхо бад-ин шева аст: «Ба сари хар сад нафар сардоре карор бидех» (9,331). Айни хамин маъниро Абдулхамид чунин ба далам овардааст: «Сипас ба хар сад нафар мард, мардеро, ки аз наздикони ту аст, волй бигардон» (7.Х.230).
Дар фарчоми сухан метавон зикр намуд, ки номаи мазкур дар пайравй аз суннатхои номанигории адабиёти тоисломии араб, аз чумла пахлавй ва юнонй инъикос ёфтаанд.
Х,амин тарик, Абдулхамиди Котиб бо донишу истеъдоди нависандагй дар адабиёти арабизабон ва форсу точик асосгузори жанри тарассул шинохта шуд. У тавассути сехри калами худ бо эхё намудани осори тоисломии эронй тавонист, насри арабро чаззобу чолибтар намояд. Дар эчодиёти ин нависанда масоили адабиву ахлокй, ичтимоию сиёсй ва харбй бо анъана ва суннатхои тоисломии эронй рох ёфтаанд. Огохии Абдулхамиди Котиб аз суннатхои номанигории фархангу тамаддуни тоисломии эронй, ки дар аглаби номахои у, хоссатан дар "Рисола ила-л-куттоб", "Дар васфи бародарй", "андарзномахо" ва "Номаи Абдулхамиди Котиб аз суи Марвон ибни Мухаммад ба писар ва валиахди у-Абдуллох" ба таври бориз ба назар мерасанд, имкон медихад, ки хулосахои зерин матрах шаванд:
1. Кисме аз номахои Абдулхамиди Котиб дар пайравй аз ойинхои тоисломии эронй таълиф ёфтаанд, харчанд ки мухтавои онхо мутобик бо вокеияти замони муаллиф аст.
2. Дар "Нома аз суи Марвон ибни Мухаммад ба писар ва валиахди у-Абдуллох", ки мохиятан ахдномаест, ки аз чониби сохибсалтанат ба чонишини хеш дар мавзуоти марбут ба одоби кишвардорй, тадбири мулк ва сиёсатхои чангй таълиф шудааст, суннатхои андарзнависии сиёсии замони Сосониён мавриди истикбол ва истифодаи муаллиф карор гирифтаанд.
3. Баъзе аз аносири юнонй, ки дар осори Абдулхамид ба назар мерасанд, ба номахои у на ба таври мустаким, балки тавассути адабиёти тоисломии эронй рох ёфтаанд.
4. Абдулхамиди Котиб дар поягузории насри фаннии арабизабон ба суннатхои адабиёти тоисломии эронй такя кардааст, вале ин суннатхоро ба мухити нави исломию арабй ва муктазоёти даврони чадиди сиёсй мутобик гардонидааст.
Список использованной литературы:
1. Аббос, Эусон. Маломиуу юнонияти фи-л-адаби-л-арабиййи (Греческие элементы в арабских литературах). - Бейрут, 1993
2. Аскары, Абухилол. Ас-синоатайн (Книга о двух литературных искусствах). / Абухилол, Аскары. - Миср, 1952. - 528 с.
3. Зохидов, Н. Арабоязычная проза персидско-таджикской литературы в VIII-IX веках. / Н. Зохидов. - Худжанд: Нури маърифат, 2004. - 402 с.
4. Ибн Кутайба. Уюн ал-ахбор (Источники рассказов). Том 1. / Ибн Кутайба. - Каир: Дор ал-Миср, 1996. - 349 с.
5. Ибни Муцаффаъ, Абдуллох. Осори Ибни Муцаффаъ (Произведение Ибн Мукаффаа).
- Бейрут: 1989. - 344 с.
6. Кайковус, Унсурулмаолы. Кобуснома (Кабуснама). / Унсурулмаолы, Кайковус -Душанбе, 2007. - 200 с.
7. Калкашанди, Абул Аббас. Субх ал-аъшо фи синоат ал-иншо (Светоч для слепого в чистописании). Том 10. /Абул Аббос, Калкашанди. - Каир: Дор ал-Миср, 1916. - 475 с.
8. Кристинсин Артур. Эрон дар замони Сосониён (Иранцы в эпоху Сасанидов). / Артур, Кристинсин. - Техрон,1384. - 712 с.
9. Омиры, Абулхасан. ас-Саодату ва-л-исъод (Счастье и осчасливливание). / Абулхасан, Омиры. - Техрон, 1336. - 220 с.
10. Самарцанды, Низомы арузы. Чахор мацола (Четыре беседы). /Низомы арузы, Самарцандй. - Душанбе, 1986. - 160 с.
11.Таха, Хусайн. Мин таърих ал-адаб ал-араби (Из истории арабской литературы). Том.1-3 /Хусайн, Таха. - Бейрут: Дор ал-илм, 1980. - 480 с.
12.Джахшияри, Мухаммад ибн Абдус. альВузара ва-лкуттаб (Книга о везирях и писцах). Перевод Абул Фазл Таботабои / Мухаммад ибн Абдус, Джахшияри. - Техрон 1348. -439 с.
13.Джахиз, Амр ибн Бахр. Аль-Баян в-ат-табйин (Книга ясного изложения и разъяснения). Т.1-2. / Амр ибн Бахр, Джахиз. - Миср 1993
14.Шавки, Зайф. Таърих ал-адаб ал-араб. (История арабской литературы) / Зайф, Шавки.
- Каир: Дор ал-маориф, 1999. - 576 с.
15.Шархи ахвол ва ашъори шоирони бедевон дар царщои 3-4-5 хицрии цамары. Тасхехи Махмуди Мудаббиры.-Техрон, 1370
Reference Literature:
1. Abbos, Ekhson. Greek Elements in Arabian Literature. - Beirut, 1993
2. Askari, Abuhilol. The book about two Literary Arts. // Abuhilol Askari. - Misr, 1952. - 528 PP.
3. Zokhidov N. The Prose of Persian-Tajik Literature in the VIII-th - the IX-th Centuries Written in Arabic // N. Zokhidov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2004. - 402 pp.
4. Ibn Kutauba. Sources of Short Stories. V.1 // Ibn Kutayba. - Cairo: Dor-al-Misr, 1996. - 349 PP.
5. Ibni Mukaffa, Abdullokh. The Works by Ibn Mukaffa. - Beirut, 1989. - 344 pp.
6. Kaikovus, Unsurulmaoli. Kabusnoma // Unsurulmaoli Kaikovus. - Dushanbe, 2007. - 200pp
7. Kalkashandi, Abul Abbas. Luminary for the Blind in Calligraphy. Volume 10 // Abul Abbas Kalkashandi. - Cairo: Dor al-Misr. The Tree of Cognition, 2016. - 475 pp.
8. Christensen, Arthur. Iran in the Epoch of the Sasanids // Arthur Christinsen. - Tehran, 1384 hijra. - 712 pp.
9. Omiri Abulhasan. Happiness and Making Happy // Abulhasan Omiri. - Tehran, 1336 hijra. -220 pp
10.Samarkandi, Nizomi Aruzi. Four Conversations. // Nizomi Aruzi Samarkandi. - Dushanbe, 1986. - 160 pp.
11. Taha, Husayn. From the History of Arabic Literature. Volumes 1-3 // Husayn Taha. - Beirut: The Tree of Science, 1980. - 480 pp.
12.Djakhshiyari, Mukhammad ibn Abdus. The Book about Vezirs (Ministers) and Scribes. Translated by Abul Fazl Tabotaboi //Mukhammad ibn Abdus Djakhshiyari. - Tehran, 1348 hijra. -439 pp.
13.Djahiz, Amr ibn Bakhr. The Book of Clear Rendering and Explication. VV. 1-2 // Amr ibn Bakhr Djahiz. - Misr, 1993
14.Shavki, Zaif. The History of Arabian Literature // Zaif Shavki. - Cairo: The Tree of Enlightenment, 1999. - 576pp.
15. Biographies and Legacy of the Poets of the Ill-d, the IV-th, th V-th Centuries who had no Divans of their Own. Compiler: Makhmud Modabbiri. - Tehran, 1370 hijra
