CC BY
45
Зоиров алимцон,
докторанти ДДХ ба номи акад. Б. Fафyров
ОСОРИ МАРБУТ БА ОЙИНИ ДАБИРИ ДАР ДАВРОНИ
ТОИСЛОМИ
Дар замони xyкyмати Сосониён фанни нависандагй одо6у шароити махсyсе дошт ва дабирони девонро зарур буд, ки он кавоиду одобро ба хубй азбар намоянд ва дар нигоштаxои хеш аз онxо риоят кунанд. Ба эxтимоли наздик ба якин, ч^ати омузиши оини дабирй китобxои махсусе мавчуд буда ва муаддибон бештар аз руи ощо ба шогирдон даре мегуфтаанд.
Аз ахбори зайли Ч^ш^рй маълум мешавад, ки xанyз дар аxди кадим подшоxони Эронро «навиштаxое» будааст, ки дар ощо барои дабирон ва коргузорони хеш дастуроте дода будаанд. Ва xама дабирону коргузорони девон вазифадор буданд, ки xини адои вазоифи хеш он кавоиду шароитро риоят намоянд. Чунончи гуяд: «Абдyлвоxид ибни Мyxаммад накл аз Мyxаммад ибни Возеx ба ман гуфт: «Дар Исфаxон навиштаxои кадиме аз хусравон (подшоxони Эрон) дидам, ки дар ощо барои амри хироч ва умрон ба уммоли худ дастуроте навишта буданд. Ин навиштаxо xаp гоx хитоб ба чамоат буд, бо чумлаи «Пойдор бимонед» ва агар ба унвони як нафар буд, бо чумлаи «Пойдор бимонй» шуруъ шуда буд. Сипас нависанда матолиби худро баён мекард» (15, 29).
Ба эxтимоли наздик ба якин мурод аз «навиштаxо»-и подшоxони кадими Эрон кутуб ва расоиле мебошанд, ки андар ойини номанигорй ва шароиту кавоиди нависандагй баxс мекунанд, зеро дар иктибоси фавк сухан аз кавоиду оини номанигорй ва усули OFOЗи макотиби девонй меравад. Фузун бар ин, аз ахбори Чаxшиёpй маълум мешавад, ки макотиби девонии он давр одатан бо дуои мухотаб («Пойдор бимонед» ё «Пойдор бимонй») шуруъ мешудаанд.
Мутаассифона асли он кутуб, ки дар бораи кавоиду одоби номанигорй баxс мекунанд, то мо нарасидаанд. Аммо дар саpчашмаxои карщои аввали исломй ва таxкикоти донишмандони ватаниву хоричй ишоpаxои кyтоxе ба мавчудияти ин гуна кутуб шудааст, ки мисолашон китоби «Корванд» ва рисолаи «Ойини нома набиштан» мебошанд.
Китоби «Корванд». Агарчи эрониён пас аз xyчyми аъроб дар саxна-XOи сиёсию низомй ва мазxабй аз макому манзалати каблии худ поёнтар
фаромаданд, дар майдони илму адабиёт ва фарханг макоми баланди худро аз даст надоданд. Гурухе бо номи шуубия ба адабиёту фарханги миллй ва осори пурбахои тоисломии худ руй оварда, онхоро ба забони арабй тарчума карданд ва дар даъват ба фарогирии фарханг, андеша ва сабки баёни ниёкони худ лахзае аз по нанишастанд. Яке аз китобхое, ки аз пахлавй ба забони арабй тарчума шуд ва шуубия омузиши онро барои нависандагон зарур медонистанд, китоби «Корванд» мебошад.
Китоби «Корванд» яке аз кутуби тоисломии форсй мебошад, ки пиромуни оини нависандагй ва фанни балогат бахс мекунад. Мутаас-сифона, аз ин китоб ба чуз ном чизе ба ёдгор намондааст. Ин китобро Ч,ох,из дар китоби «ал-Баён ва-т-табйин» хангоми бахс аз шуубигарии эрониён ва даъвати онхо ба омузиши китобхои тарчумашуда аз форсй, ном бурдааст. Чунончи, чое аз забони шуубияи Эрон мегуяд:
«".а^1£ <_11Л£" г 3 у1 !^л ^»
(ниг. ба 1, 79). Яъне «Х,ар ки бихохад ба кунхи фанни балогат бирасад ва ба луготи гариб пай барад ва дар лугат гавр кунад, бояд китоби «Корванд»-ро бихонад».
Аз сухани мазкури Чрхиз чунин бармеояд, ки китоби «Корванд» зохиран пиромуни кдвоиди илми балогат бахс мекарда ва хамчунин намунахое аз суханони балегро дар бар доштааст. Минбаъд аксари до-нишмандони ватаниву хоричй атрофи ин гуфтаи Чрхиз дар китобхои хеш бахс намудаанд, ки чихати пархез аз итолаи калом мо аз баёну шархи он бахсхо худдорй мекунем (ниг. ба: 1, 73, 79, 180, 181; 4, 25- 26; 5, 120- 121, 129-130; 8, 50-51; 13, 314;).
Маликушшуаро Бахор китоби «Корванд»-ро яке аз китобхое медонад, ки ба забони дарй таълиф шудаанд. Чунончи, дар яке аз бахсхои хеш мегуяд: «Ч,ох,из дар «ал-Баён ва-т-табйин»-и худ аз китобе форсй ба номи «Корванд» ном мебарад ва онро яке аз кутуби фасех ва мухими забони форсй медонад ва дур нест, ки ин китоб хам аз кутуби дарй бошад, ки аз миён рафтааст» (1, 312).
Исо ал-Окуб китоби «Корванд»-ро тахмин хамон номае медонад, ки Хусрави Парвиз ба писараш Шеруя нигоштааст. Асли ин нома «Китоб ахди Кисро ило ибнихи» (^ ^^ м^), яъне «Ахдномаи Хусрав ба
писараш» унвон дорад, ки баъзе «Айну-л-балога» низ гуфтаанд. Аммо ховаршиноси шинохтаи рус К.А. Инострансев муътакид аст, ки ин китоб хамон «Ахдномаи Хусрав ба писараш Х,урмуз» мебошад. Мухаммад Мухаммадй ин назарро намепазирад ва мисоли Исо ал-Окуб китоби мазкурро «Номаи Хусрави Парвиз ба писараш Шеруя» медонад. Аз тахкикоти М. Мухаммадй бармеояд, ки дар ин нома сухан аз балогат ва фанни суханварй рафта ва бад-ин сабаб баъзе онро «Айну-л-балога» номидаанд (ниг.ба: 5, 120-121).
Чунонки зикр шуд, Исо ал-Окуб пас аз тахкику баррасии зиёд ба он натича расидааст, ки китоби «Корванд» ва «Ахдномаи Хусрав ба писараш» зохиран як китоб мебошанд. Чунончи гуяд: «Илова бар ин, дар ин давра шохиди китобе хастем дар бораи усули балогат, ки аз пахлавй ба арабй тарчума шуда ва баид нест хамон «Ахди Кисро ило ибнихи», ки «Айну-л-балога» номида мешавад, бошад. Чрхиз вакте аз шуубигарии эрониён сухан мегуяд, ба ин китоб ишора кардааст. У дар васфи балогати эрониён мегуяд: «Дар кй бихохад ба кунхи фанни балогат бирасад ва ба луготи гариб пай барад ва дар лугат гавр кунад, бояд китоби «Корванд»-ро бихонад». Ва далеле вучуд надорад, ки китоби «Корванд» хамон «Номаи Хусрав ба писараш» набошад» (5, 121).
Аз иктибоси боло равшан мешавад, ки Исо ал-Окуб китоби «Кор-ванд»-ро хамон «Номаи Кисро ба писараш» медонад, зеро мегуяд, ки «далеле вучуд надорад, ки китоби «Корванд» хамон «Номаи Хусрав ба писараш» набошад». Дар сурати дуруст будани ин фикр метавон гуфт, ки ин нома дар нихояти балогат ва хунари нависандагй иншо шуда, мин-баъд хамчун сарчашма чихати омузиши расму оини дабирй хидмат наму-дааст. Аз ин чо, маълум мешавад, ки кабл аз ислом эрониён чихати ому-зиши ойин ва шароити дабирй хамчун сарчашма аз номахои шохони маъруфи хеш низ истифода мекардаанд. Ахмади Тафаззулй низ чониб-дори хамин фикр аст. Бино ба ахбори донишманди мазкур ба адибону дабирони тоисломй пайваста тавсия мешудааст, ки дар катори китобхои «Худойнома» ва «Калила ва Димна» хамчунин «Ахди Ардашер», «Тав-кеоти Анушервон» ва амсолу хиками Бузургмехрро бихонанд (13, 314).
Ч,охиз дар китоби «ал-Баён ва-т-табйин» асолати китобхои «Кор-ванд» ва «Калила ва Димна»-ро дар катори чанд китоби дигари тоис-ломии форсй инкор намуда, онхоро аз бофтахои хаёлии нависандагони баъдй донистааст. Вале донишманди шинохтаи точик Низомиддин Зохидов ботил будани ин кавли Чрхизро ошкор намуда мегуяд: «Ангезаи зиддишуубии Чрхиз уро ба он водоштааст, ки китоби мазкур («Кор-ванд»-З.Д.)-ро дар баробари «Калила ва Димна» ва осори дигари тоис-ломй аз бофтахои хаёли адибони эронй аз кабили Абдулхамиди Котиб, Ибни Мукаффаъ, Сахл ибни Дорун ва дигарон пиндорад. Китоби «Кор-ванд»-ро дар радифи «Калила ва Димна» гузоштан ва асолати онро бад-ин шева инкор кардан худ ботил будани даъвои Чрхизро собит мекунад, зеро имруз асолати «Калила ва Димна» шакку шубхаеро ба вучуд намеоварад ва дар хамин киёс иддаои махсули хаёли нависандагони баъдй будани китоби «Корванд» низ рад мегардад» (4, 25- 26).
Дамчунин аз тадкикоти Н.Зохидов маълум мешавад, ки муаллифи китоби «Сифату-д-давот ва-л-калам ва тасрифухо» Абулкосим Абдулазизи Багдодии Нахвй дар катори тарчумахои «Калила ва Димна»,
«Китоби Маздак», «Дазор афсона» ва «Ахди Ардашер» тарчумаи китоби «Корванд»-ро низ мансуб ба Ибни Мудаффаъ донистааст (4, 104).
Аз бахсхои фавд метавон ба ин натича расид, ки дар асри зиндагии Ч,ох,из китоби «Корванд» хамчун китоби омузиши фанни балогат ва оини нависандагй шухрат дошта ва мавриди истифода буда, вале адоиди зиддишуубии у ичозат надодааст, ки онро эътироф ва изхор намояд.
«Ойини нома набиштан». Яке аз рисолахои мухтасаре, ки тахмин аз охирхои даврони сосонй ба забони пахлавй то мо расидааст, рисолаи «Ойини нома набиштан» аст. Агарчи чанде аз донишмандони ватаниву хоричй ^ини тахдидоти хеш ба таври ихтисор аз он ёд намудаанд (ниг.ба:
1, 149-150; 4, 25; 9, 34-35; 12, 65; 13, 294- 295; 14, 295-297, 302, 304-306), вале хануз чои пажухиш дар ин рисола комилан эхсос мешавад.
Шоистаи зикр аст, ки унвони ин рисола дар осори ба мо дастрас ба гунаи мухталиф омадааст. Дар асли пахлавй номи ин рисола ««Ai'ax ewenag namag niiesisrilh»» (10, 307) ва «Ai'ax ewenag i namag niiesisrilh»(13, 294, хошияи 4) омада ва Саиди Урён онро «Дар бораи ойини номанависй» тарчума кардааст (10, 139). Аммо Дусайни Хатибй унвони ин рисоларо ба сурати «Оинномаи набиштан», Ахмади Тафаззулй «Ойини номанависй», М. Бахор «Андар оини номанависй», Н. Салимов «Ойини нома навиштан» ва Н.Зохидов «Ойини нома набиштан» овардаанд. Сабаби ин хама ихтилоф шояд дар он аст, ки асли пахлавии ин рисола бидуни унвон то мо расидааст, зеро Ахмади Тафаззулй мегуяд, ки чунин унвон дар матни аслии рисола ва нусхахои хаттии он наёмада ва ин унвон интихоби тахзибгари китоб мебошад (13, 294).
Дусайни Хатибй дар фасле, ки пиромуни адсоми макотиби давраи сосонй бахс мекунад, зимни сухан намудан пиромуни ихвониёти ин давр аз ин рисола ёд намуда ва барои шохиди фикр аз он мадад чустааст. До-нишманди мазкур ин китобро фасли мухтасаре аз китоби муфассал медо-над, ки мутаассифона шакли комили он то мо нарасидааст. Устод Хатибй асли ин китобро ба забони пахлавй медонад ва бар он бовар аст, ки он дар охирхои ахди Сосонй ва ё дар дарнхои аввали исломй бо таваччух ба услуби номахои ихвонии ахди Сосонй тадвин шудааст (14, 295).
Рисолаи «Ойини нома набиштан» аз 44 дитъа (банд) иборат буда, хар як аз ин бандхо баёнгари шевахои сабки номанигорй бо зикри намуна мебошанд. Мурод аз тадвини он «фарохам овардани улгухое барои дабирон будааст, ки чи гуна дар маворид ва муносибатхои гуногун нома бинависанд» (13, 294). Дар асли пахлавй низ ин рисола ба 44 банд чудо карда шудааст (10, 307-313). Аммо дар нусхаи тахиясохтаи Манижа Ахадзодагон матни ин рисола иборат аз 45 банд аст, ки аз давли донишмандони дигар ва нусхахои зери дасти мо буда фард мекунад (11, 609). Дини мудоиса ва мудобалаи нусах маълум шуд, ки хамаи бандхои
нусхаи асл ва нусхаи тарчумакардаи Манижаи Ахадзодагон айни якдигаранд. Сабаби 45 банд гуфтани Манижаи Ахадзодагон дар он аст, ки у сухани поёнии рисоларо низ ракамгузорй карда ва онро банди 45 донистааст. Аммо дар нусхаи тахиясохтаи Саиди Урён охирсухани рисола ракамгузорй нашудааст.
Дусайни Хатибй дар мачмуъ ин рисоларо фарогири ду бахш медо-над. Бахши аввал дар шеваи огози номахои ихвонй ва бахши сонй марбут ба буни номахо ва шароиту кавоиди онхо мебошад (14, 296). Лозим ба тазаккур аст, ки матолиби мундаричи ин рисолаи кучак дорои назму тартиби муайяне нест. Зохиран хар яке аз бандхои рисола намоёнгари шевае аз сабки номанигории тоисломии форсй мебошанд. Банди аввали рисола ба зохир мукаддимаеро мемонад ва он чо шархи касоне омадааст, ки ба якояки онон ин навъ номахоро навиштан мумкин аст. Чунонки омадааст: «Акнун навишта мешавад (бо) навишта(е) басазо, номае ба якояки фармонравоён, ба подшохон ва мехон ва ашроф хаме пирузгар, ба хама коргузорони фаррухтар, ба онон, ки нисбат ба хар офарине арзанда (=лоик) хастанд, яздон панох ва ёридихандаи кишвар, ба фурудастони ануш ёди хазор ануш, ба бандагон ва фурудастон хазор ануш ёд, (ба онон ки) аз ануша ёди (он) андак фароз дошта шудаанд, боозармтарин (ва) гиромитарин (афрод), ба падар ё бародарон ё фарзандон ё ба онон, ки хаммонанди падар ва бародар ва фарзанд хастанд» (10, 139).
Аз иктибоси фавк маълум мешавад, ки ин навъ номахо ба хамаи фармонравоён: ба подшохон, бузургону ашроф, коргузорони давлат, онхое, ки лоики хар тахсину офаринанд ва онон, ки гиромитарин ва махбубтарин касонанд, ба мисли падару бародар, фарзанд ва хамонанди онхо навишта мешудааст.
Дар бандхои бокии рисола тарзи навиштани анвои васфу ситоиш, огози нома, хамдардию тасаллият, матолиби аслй ва поёни номахо зикр гардидааст. Аз чанд банди ин рисола маълум мешавад, ки ихвониёти даврони Сосонй бештар бо чумлахои дуой огоз мешуда ва бо чумлахои дуой поён мепазируфтаанд. Инчунин аз мутуни ин рисола маълум мешавад, ки хануз дар ахди Сосониён овардани алкобу ановини мухотаб дар огози нома (бандхои 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 34), хангоми набиштани посух хабар додан аз гирифтани номаи мухотаб (банди 20, 31), ба некй ва бо эхтиром ёд кардани гузаштагон (банди 21), умри тулонию хайру саодати мухотаб хостан (бандхои 22, 23, 24), дуои хайр намудани мухотаб (бандхои 29, 30), овардани унвони нома (банди 18), иттилоъ додан аз таърихи навишта шудани нома, хабар додан аз саломатии хеш, изхори хурсандй кардан аз саломат будани мухотаб ва расидани номаи набиштаи у (банди 31), иттилоъ додан аз ахволу рузгори хеш (банди 32), дуои хайр намудани мухотаб дар поёни нома (банди 33, 35, 37, 39, 40, 42,
44), дар нихояти нома зикр намудани ном ва насаби котиб (банди 25, 44), пурсидани ахволи наздикону дустон ва дуруд фиристодан ба онхо (банди 27) ва пузиш хостани котиб аз кажихои нома (банди 27) расм будааст.
Ба занни кавй чанде аз бандхои рисола дар якчоягй матни комили як номаро мемонанд. Аз ин нигох метавон тахмин намуд, ки ракамгузории ин бандхо минбаъд сурат гирифтааст. Шохиди ин фикр мутуне мебошанд, ки дар бандхои 18-27 ва 31-33 омадаанд.
Матнхое, ки дар бандхои 18-27 омадаанд, дар мачмуъ як тасалли-ятномаро ташкил медиханд ва бе шак намунаи бехтарини ин навъи нома мебошанд. Чихати эхтироз аз итолаи калом овардани тарчумаи форсии онхоро савоб медонем. Таваччух намоед:
«Нома чихати хамдардй ва тасаллй додан ба бузургон ва нучабо.
Эй хаме пирузгар, Бахмон писари Бахмон, (Эзад) хаме сипузад (дур кунад-З.Д.) андухро ва аз байн бибарад зориро ва (аз шумо) дур бошад хар патёра (осебрасон), мухтарам бошед ба хар фаррухии менуй ва моддй. Замоне, ки ба мо (аз даргузашти) анушаравон, Бахмон писари Бахмон, огохй расид, аз марги (у) андухи гарон ёфтем, аммо аз он чо, ки чораи дунявй чихати рахой аз марг ва (низ) сайри инсон ба (суи максади нихой) ба дасти (ашхоси) пурфарах ва хунари хунармандон ва доноён ва фарзонагон ва низ ситамгарон ва гунохкорон ва низ бузургкунишон ва кирфаварзон (савобкорон-З.Д) нест, (бино бар ин ) расидани марг ва рузи омор (рузи хисоб-З.Д) (ва) гузаштан аз Чинудпул (пули сирот-З.Д.) бар хар кас мукаддар шудааст.
Он анушаравон низ хубкуниш ва бузургном ва бузургсуд (=хайр) буд ва (аз ин руй) бахраи (у) бихишт ва подоши (у) гарудмон (и^^ дар нусхаи асл <^ш^тап», зохиран ба маънии «фирдавс»-З.Д.) бошад.
(Бошад, ки) шумо умри тулонй кунед ва дуруст (=солим) зиндагй кунед, хурсандй ёбед ва хотир осуда доред ва равони хешро таоло (^1") бахшед ва бо пазириши хурсандй (= тасаллй ёфтан) шикаста ва нобуд ва вайрон кунед, ганноги мину (^ дар нусхаи асл «gannog-mёn5g»-З.Д.)
ва девонро, равони он анушаравонро бо ситоиш ва ниёиши дархур (ва низ) зикри офарингон дахмон (як навъ намози зардуштиён, ки хангоми идхо ва мавкеи мухталиф ба чой меоварданд, зохиран дуои хайр -З.Д.) хушнуд кунед.
(Эзадон) шуморо барои замоне дароз аз хар юриши (ахриманй) бипоянд (хифз доранд -З.Д.) ва бартарин ромиш ва некиро (бар шумо) бияфзоянд ва ин тани фаррухи (шумо) то замони фрашгирд дар
нусхаи асл «&а^Ы zam5n», зохиран «то замони растахез» -З.Д.) нек фазоянда бошад. Пайваста шуморо дар дурй аз хар таоруз (ихтилоф варзидан-З.Д.) бартарин фаррухй бошад. Бо дуруди бешумор (ва) дар панохи эзадон, Бахмон писари Бахмон навишт.
Аз Бахмон ба Бахмон дуруди бисёр.
(Умед, ки) нисбат ба кажихо(-и мавчуд дар нома) бартар бошед (=нодида бигиред), зеро нома бо шитоб (навишта шудааст)» (10, 140-141, бандхои 18-27).
Бидуни тардид, то имруз баъзе аз кисматхои тасаллиятномаи мазкур дар номахои ихвонй, ба хусус дар тасаллиятномахо, ба кор мераванд. Аз ин чо маълум мешавад, ки ин сабки нигориши номахо хануз кабл аз ислом байни дабирон роич будааст.
Матнхое, ки дар бандхои 31-33 омадаанд, эхтимол рукнхои аслй (бандхои 31, 32) ва поёнии (банди 33) як номаи дустона мебошанд, ки тибки оини номанигорй одатан пас аз дуо ва ановину нуути мухотаб меоянд. Эхтимол дорад, ки бандхои каблии рисола(бандхои 28, 29, 30) кисмати садр, яъне кисмати мукаддимавии ин нома бошанд. Аз мазмуни бандхои мазкур равшан мешавад, ки онхо намунаи як номаи чавобй мебошанд ва навиштани ин навъи номахо бештар байни дустоне роич будааст, ки дар масофаи дур аз хам зиндагй мекардаанд. Забони баёни ин бандхо бисёр соддаву фахмо ва дилчасп мебошанд, ки хоси номахои ихвонй аст. Таваччух кунед:
«Акнун менависам, ки то рузи бахмон ва мохи бахмон, ки ин номаро навиштем, дуруст ва дурудманд (=солим) ва пурорзу будем, номаи шумо омад ва (онро) дидем, он чи(ро, ки) навишта шуда буд, гузидор донистем ва аз саломати шумо шод ва нисбат ба эзадон сипосдор шудем.
Ба некй ва хубй бифармоед, огох бошед, ки ин чо рузгор хубу нек ва замона нек аст, (авзоъ) барои бехон мусоид аст, бехонро некй ба ком аст.
(Эзадон) шуморо хамеша тандуруст ва дорои чони бемарг ва номи боиззат, икболи хуш ва фарахи боланда, сарвати моно ва дини фрашгирдй дар нусхаи асл «йка^Ы1Ь», зохиран маънии «абадй»-
ро дорад -З.Д.), насли поё (поянда-З.Д.) ва равони гарудмонй (^1-^)^ дар нусхаи асл «gaк5dmаnIg», зохиран ба маънии «бихиштй» - З.Д.) бидоранд» (10, 142, бандхои 31-33).
Аз намунахои овардашуда ва бандхои дигари рисолаи мазкур метавон то андозае аз мухтассоти номахои ихвонии ахди Сосонй иттилоъ ёфт, ки мисолашон инхоянд:
1.Нигориши номахо ба сабки мутнаб. Аз намунахои дар фавк овардашуда, маълум мегардад, ки дабирони ахди сосонй дар нигориши номахои ихвонй тарики итнобро ба кор мебурдаанд.
2.Дури аз шеваи эъчоз. Одатан дабирон дар номахое, ки ба шеваи эъчоз нигошта мешуданд, танхо мафохими аслиро баён медоштанд ва аз баёни ановину алкоб ва дуо пархез мекарданд. Аз бандхои рисолаи мазкур маълум мешавад, ки дар макотиби ихвонии ин давр овардани алкобу ановин ва дуохо расм будааст.
З.Та^сими номахо ба аркони мухталиф. Макотиби ихвонии ин давр низ мисоли номахои султонй ва девонй дорои аркони муайяне будаанд. Маъмулан, ин номахо низ аз мукаддима (хамду ситоиши эзадон ва мухотаб), рукни аслй ва хотима (дуои хайри мухотаб, зикри номи котиб) иборат буданд. Шохиди ин сухан тасаллиятномае мебошад, ки дар фавк овардем.
4.Овардани ал^об, ановину нуут ва адъия. Аз бандхои рисола маълум мешавад, ки дар номахои ихвонй низ муносиб ба маком ва дарачаи мухотаб алкобу ановин ва нууту адъия оварда мешудаанд. Шохиди ин фикр ановину нуути зер мебошанд:
«Эй бузургумед, бахшоишгар, фарёдраси бисёр касон» (банди 5), «бузургкирдор...ёридихандаи дарвешон ва офаридагон, умеддиханда» (банди 6), «пирояи чахон, шукухи кишвар ва нигохбони остонхо» (банди 7), «силохи эзадон ва неруи хунаровандон(=хунарварон) ва пуштибони фурутанон ва панохи маздояснон» (банди 8), «ба тухма озода ва ситуда ба хунар ва дар куниш пок ва комил дар хирад ва номй ба хар бехй» (банди 10), «фарозтарин дар доной ва ба чехр ситуда ва дорои дурахши-ши тобон андар замона ва фарёдрас андар харду чахон» (банди 11), «ба гавхар дуруст ва ба хим(=сиришт) вироста, бахшоишгар андар подшохй ва хубварз андар порсой ва ёри хар бехон» (банди 12) ва г. (10, 140).
Шоистаи зикр аст, ки овардани алкоб ва ановину нуут хануз аз даврони кадим байни нависандагони Эрон расм буд ва мисоли ин харф катибахои ахди бостон мебошанд, ки баёни ин мавзуъ бахси чудо мехохад.
5.Истифодаи шева ва равише мушаххас дар огозу поёни номахо. Аз
бандхои рисолаи мазкур бармеояд, ки одатан номахои ихвонии ахди сосонй, ки чанбаи дустона доштанд, бо зикри алкобу ановин ва номи мухотаб огоз мешудаанд. Чунончи:
«Эй пирояи чахон, шукухи кишвар ва нигахбони остонхо, Бахмон писари Бахмон» (10, 140, банди 7).
«Эй ба тухма озода ва ситуда ба хунар ва дар куниш пок ва комил дар хирад ва номй (=номовар) ба хар бехй, Бахмон писари Бахмон» (10, 140, банди 10).
Гохе дар садри макотиб пас аз ановину нуут таркиботи дуой ва номи мухотаб оварда мешуд:
«Эй бузургумед, бахшоишгар, фарёдраси бисёр касон, (эзадон шуморо) аз хар таорузе безор, дур ва дар пархез бидоранд, эй хаме пирузгар, Бахмон писари Бахмон»(10, 140, банди 5).
Аз огози номахои ихвонй, ки дар ин рисола омадаанд, маълум ме-гардад, ки онхоро аз огози анвои дигари номахои тоисломй фарк будааст, зеро номахои девонй одатан бо ситоиши Худо ва мукаддамоте
мутаносиб ва номаxои султонй бо зикри алкобу ановини котиб OFOЗ мешуданд (ниг.ба: 14, 303). Аз ишорот ва иктибосоти боло маълум мешавад, ки номаxои ихвонй FOлибан бо зикри алкобу ановин, чyмлаxои дуой ва номи мухотаб OFOЗ мешудаанд. Лозими зикр аст, ки OFOЗи ихвониёти дустона аз ихвониёти чанбаи расмй дошта имтиёз менаму-данд, зеро номаxои ихвоние, ки чанбаи расмй доштанд, FOлибан бо дуои мухотаб OFOЗ мешуданд. Чунончи:
«(Эзадон) xама (шуморо) андар афрози (=таоло) xаp фаррухй афзун ва дорои xама гуна эxтиpом ва (дар) шодмонии xаpдy чаxон команчом бидоранд» (10, 140, банди 9).
Аз рисолаи мазкур маълум мешавад, ки номаxои ихвонй FOлибан бо дуои мухотаб поён меёфтаанд:
«Эзадон шуморо дар бошyкyxтаpин замон, поё, муназзам ва баркарор бидоранд» (10, 142, банди 37).
Баъзе номаxо бо дуруд (10, 139 ва 142 бандxои 2 ва 40) ва зикри номи котиб (10, 141 ва 142, бандxои 25 ва 44) поён пазируфтаанд.
Шоистаи зикр аст, ки поёни макотиби ихвонй аз поёни номаxои девонй ва султонй фарк мекунанд, зеро поёни макотиби девонй ва султонй мисоли номаxои ихвонй сурати мушаххас надоранд. Дар номаxои ихвонй, ба хусус дар номаxои дустона байни котиб ва мухотаб чандон фарк дида намешавад ва нависанда ч^ати xyсни баён аз саноати шеърй, панду андарз ва осори сухансароён истифода намекунад. Аммо дар номаxои девонй ва султонй, дабиронро лозим буд, ки тамоми xyнаpи нависандагии хешро намоиш дщанд ва аз панду xикмати бузургон, ашъори суханварон ва санъатxои шеърй фаровон истифода кунанд. Дар макотибе, ки аз тарафи подшоxон ба оммаи мардум навишта мешуд, равиши итнобро ба кор мебурданд, вале дар макотибе, ки аз чониби мардуми оддй ба подшоxон ва бузургони давлат нигошта мешуд, мебо-ист аз равиши эъчоз истифода кунанд ва аз ороиши сухан, истифодаи саноати бадей, панду xикмат ва осори адибон паpxез намоянд.
Устод Аxмади Тафаззулй бандxои рисолаи мазкурро ба шаш гypУx(намyна) таксим намудааст, ки ба гунаи зайланд:
1.Бандxое, ки бо ному лакаб ё алкоб ва чyмлаxои дуой OFOЗ шуда, бо дуои мухотаб поён ёфтаанд (бандxои 2, 3, 4, 13, 14, 15, 16, 17, 36).
2.Бандxое, ки бо алкоби ситоишомез OFOЗ шуда, сипас бо чyмлаxои дуой ва зикри номи мухотаб поён пазируфтаанд (банди 5).
3.Бандxое, ки шомили алкоби ситоишомез ва номи мухотабанд (бандxои 6, 7, 10 то 12).
4.Бандxое, ки нахуст алкоби ситоишомез, пас аз он номи мухотаб ва нщоят чyмлаxои дуой омадаанд (бандxои 8, 9, 34, 35, 38, 39, 43).
5.Бандхое, ки бо ситоиши Зардушт огоз шуда, сипас алкоби ситоишомез ва номи мухотаб оварда мешаванд (бандхои 28, 29).
6.Бо чумлаи дуой, ки дар он ном ва лакаби мухотаб зикр шудааст (банди 41) (13, 295).
Аммо мо наметавонем таксимоти А. Тафаззулиро пурра ва дуруст донем, зеро бандхои рисоларо аз лихози сохт ва мазмуну мухтаво метавон боз ба гуруххои дигар чудо кард. Гузашта аз ин, таксимоти донишманди мазкур холй аз иштибох нест. Чунончи, банди хаштуми рисоларо, ки мувофик бо намунаи сеюм аст, иштибохан дар намунаи чорум овардааст.
Ба эхтимоли наздик ба якин, намунахое, ки дар ин рисолаи кучак омадаанд, бештар дар макотиби расмии ихвонй ба кор бурда мешуданд, на номахои дустона, зеро аксари чумлахое, ки дар ин бандхо омадаанд, сохтаву тасаннуй мебошанд, на сода. Ахмади Тафаззулй ин намунахоро хоси номахои расмии адибона донистааст (13, 295).
Рисолаи «Оини нома набиштан» ба забони форсии имруза низ тарчума шудааст, ки ду нусхаи тарчумаи он зери дасти мо карор дорад (10, 139-143; 11, 609- 611). Афзун бар ин, тарчумаи форсии чанд банди он дар китобхои «Сабкшиносй»-и М. Бахор (1, 149-150) ва «Фанни наср»-и Д. Хатибй оварда шудаанд (14, 296-297, 302, 304-306).
Дини мукоисаи тарчумахои форсии рисола моро маълум шуд, ки ихтилофи зиёде байни онхо чой дорад. Аз ин нигох, мутахассисон ва донандагони забони пахлавиро зарур аст, ки дар асоси нусхаи аслй ва нусахи тарчумашуда, як нусхаи дуруст ва боэътимоди илмиро тахия сохта, пешкаши ахли тахкик намоянд.
Аз байни нусхахои ба мо дастрас нусхаи Саиди Урён нисбатан боэъ-тимод аст. Аммо дар ин нусха низ калимоту ибороте ба назар мерасанд, ки имруз дар забони точикй истифода намешаванд ва барои хонандагони имрузи точик маънии онхо пушида аст. Ба монанди «ануш», «фрашгирд» (. )2), «фрашгирдй» (<^. )2), «гарудмонй» (^-^^Д), «бузургкунишон»,
«гурфаварзон» (и'3^ ^)£), «Чинудпул», «ганоги мину» (^^ ^-^), «дахмон» (и'-"*.) ва г. Афзун бар ин, нусхаи мазкур низ мисоли нусахи дигар холй аз хато нест. Чунончи, дар банди ёздахум бар ивази «Фарозтарин ба гавхар» иштибохан «фаротарин ба гавхар» омадааст (10, 140). Дар хар сурат фурсате расидааст, ки донишмандони точик дар асоси нусахи хаттй ва нусхахои чопии мавчуда як нусхаи боэътимоди ин рисоларо тахия сохта, пешкаши пажухишгарон намоянд.
Аз гуфтахои фавк метавон ба ин натича расид, ки хануз кабл аз ислом эрониён ба омузиши хунари дабирй диккати махсус медоданд. Дар замони Сосониён бошад табакаи дабирон аз чумлаи табакахои мумтоз ва яке аз аркони давлат махсуб мешуданд. Дунари дабирй танхо ба
фарзандони дабирон ва ашрофзодагону бузургони давлат омузонида мешуд, вале фарзандони мардуми оддиро ичоза набуд, ки ин пеша биёмузанд. Муаддибон барои таълими расм ва оини дабирй аз китобхои махсус истифода менамуданд, ки мисолашон китоби «Корванд» ва рисолаи «Ойини нома набиштан» мебошанд.
Калидвожа^о: Сосониён, жанри номанигорй, оини дабирй, «Корванд», балогат, «Ойини нома набиштан».
ПАЙНАВИШТ:
1.Бауор, Мууаммадтацй. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Иборат аз се цилд. Цилди аввал. - Теурон: Заввор, 1386. - 496 сау.
2.Деухудо, Алиакбар. Фаруанги мутавассити Деухудо. Дар ду цилд. Зери назари дуктур Саид Цаъфари Шауидй. Ба кушиши Fуломризо Ситуда, Эрац Меуракй ва Акрам Султонй. - Теурон: Интишороти Донишгоуи Теурон, 1385. Цилдуои аввал ва дувум. - 3224 сау.
З.Зоиров Халимцон. Нигауе ба расм ва оини номанигории ауди Тоуириён, Саффориён ва Сомониён/ Аз науви сухан то цавуари маъно (Мацмуаи мацолот).
- Хуцанд: Меъроц, 2010. - С. 205-224.
4.Зоуидов Низомиддин. Насри арабизабони адабиёти форсу тоцик дар асруои VШ-IХ, - Хуцанд: Нури маърифат, 2004. - 402 сау.
5.Исо ал-Окуб. Таъсири панди порсй бар адаби араб. Мутарцим Абдуллоу Шарифии Хуцаста. - Теурон: Ширкати интишороти илмй ва фаруангй, 1374.-337 сау.
6.Кристенсен, Артур. Эрон дар замони Сосониён: Таърихи Эрони Сосонй то уамлаи араб ва вазъи давлат ва миллат дар замони Сосониён. Тарцумаи Рашид Ёсамй. - Теурон: Нигористони китоб, 1383. - 562 сау.
7.Мууаммадй, Мууаммад. Таърих ва фаруанги Эрон дар даврони интицол аз асри Сосонй ба асри исломй. Цилди чауорум: Забони форсй уамчун моя ва мададкоре барои забони арабй дар нахустин царнуои исломй. - Теурон: Тус, 1380. - 440 сау.
8.Мууаммадй, Мууаммад. Таърих ва фаруанги Эрон дар даврони интицол аз асри Сосонй ба асри исломй. Цилди панцум: Низоми девонй ё созмони молй ва идории сосонй дар давлати хулафо. - Теурон: Тус, 1380. - 464 сау.
9.Нарзицул, Мисбоуиддин. Таърих ва назарияи номанигорй. - Душанбе: Сино, 2009. -140 сау.
10.0йини номанависй/Матнуои паулавй(тарцума ва овонавишт). Гирдоваридаи Цомосб цй Дастур цй Цомосб Осоно. Пажууиши Саиди Урён. -Теурон, 1382. сау. 139-143; сау. 307-313.
11.Ойини номанависй. Тарцумаи Манижа Ауадзодагон.//Мацаллаи «Чисто», соли саввум, шумораи уаштум, 1365. - С. 609-611.
12. Салимов Носирцон. Маруалауои услубй ва тауаввули анвои наср дар адабиёти форсу тоцик (асруои 1Х-ХШ). - Хуцанд: Нури маърифат, 2002. - 400 сау.
13.Тафаззулй, Аумад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Ба кушиши Жола Омузгор. - Теурон: Сухан, 1377. - 452 сау.
14.Хатибй, Хусайн. Фанни наср дар адаби порсй.- Теурон: Заввор, 1375.-637 сау.
15.Цаушиёрй, Абуабдуллоу Мууаммад ибни Абдус. Китобу-л-вузарои ва-л-куттоб. Тарцумаи Абулфазли Таботабои. Муцаддимаи Зайнулобидини Раунамо.
- Теурон, 1348. - 439 сау.
Х. Зоиров,
докторант ХГУ им. акад. Б. Гафурова Произведения, связанные с искусством дабирства, в доисламском периоде
Ключевые слова: Сасаниды, эпистолярний жанр, искусство дабирство, «Корванд», «О правилах составления письма», поэтика
В Сасанидском государстве дабиры (начальник канцелярии при дворе правителя) относились к избранным слоям общества. Писательское искусство имело свою этику и правила, и дабирам необходимо было хорошо усвоить и соблюдать их в своей деятельности. С большой долей уверенности можно утверждать, что существовали специальные труды, посвященные искусству дабирства, по которым преподавали это искусство. Автор статьи относит книгу «Корванд» и трактат «О правилах составления письма» к числу таких произведений, которые еще в доисламский период использовались в процессе освоения этики и правил дабирства. На основе исследования разных списков указанного трактата автор статьи выявляет особенности составления письма в доисламский период истории.
Kh. Zoirov
The Productions Associated with the Art of Dabirship in Pre-Islamic Period
Key words: Sasanides, epistolary genre, dabirship, «Kazvand», the treatise «On the Rules of Letter Composition»
In the state of the Sasanides dabirs pertained to the selected layer of the society. The art of writing had the ethics and rules of its own, so dabirs had to imbibe them to perfection in order to follow these principles in their activity. One can assert for sure that there existed special works dwelling on the art of dabirship and tuition was conducted in conformity with the letters. The author of the article refers the book «Korvand» and the treatise «On the Rules of Letter Composition» to such sort of productions which were used yet in the pre-Islamic period in the process of mastering the ethics and rules of dabirship. Designing on the premise of various lists included into the treatise in question the author evinces the peculiarities of letter composition in the pre-Islamic period.
