CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№4/2023, 123-140
ФИЛОЛОГИЯ
УДК: 82
DOI: 10.52754/16948610 2023 4 14
ЛЕРМОНТОВДУН "ДЕМОН" ПОЭМАСЫНЫН ЭКИ КОТОРМОСУ же^нде: СИНХРОН ЖАНА САЛЫШТЫРМА КОТОРМО
О ДВУХ ПЕРЕВОДАХ ПОЭМЫ ЛЕРМОНТОВА "ДЕМОН": СИНХРОННЫЙ И
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ ПЕРЕВОД
TWO TRANSLATIONS OF LERMONTOV'S "DEMON": SYNCHRONOUS AND
COMPARATIVE TRANSLATIONS
Исмаилова Ризван Ураимовна
Исмаилова Ризван Ураимовна Ismailova Rizvan Uraimovna
ф.и.к., доценттин м.а., Ош мамлекеттик университети
к.ф.н., и.о. доцента, Ошский государственный университет Candidate of Philology, Acting Associate Professor, Osh State University ismailova rizvan@mail.ru
ЛЕРМОНТОВДУН "ДЕМОН" ПОЭМАСЫНЫН ЭКИ КОТОРМОСУ Же^НДЭ: СИНХРОН ЖАНА САЛЫШТЫРМА КОТОРМО
Аннотация
Бул макалада керкем котормодо котормочу чыгарманын идеялык жана керкемдук формаларын толук берууге тийиш экендиги айтылат. Башкы маселе, чыгарманын тYпнускасын алымча-кошумчасыз, бирдей даражада ишке ашыруу керек. Мурдагы котормолорго салыштырганда, Омор Султановдун "Азреил" поэмасы идеялык-керкемдук жагынан алганда сюжеттик-композициялык езгечелугY байкалат, бир кыйла ийгилигау чыккан. Кандай чыгарма болбосун, котормонун негизги кемчилиги баарынан мурда котормочунун пассивдYYЛYГYнде, автордун CYЙлемYHYн туткунунан бошоно албай, аларды сезме-сез, супсак кылып которо берип, езYHYн чыгармачылыгынын активдYYЛYГYн да жоготуп алат. Мындай учурларда сезсYЗ тYпнусканын улуттук интонациясынын езгечелу^ сакталбайт, автордун манерасынын индивидуалдуу бетенчелу^ окуучуга жетпейт, чыгарманын идеялык-керкемадк децгээли бYдемуктенет. Котормонун ар бир сезY, ар бир CYЙлему котормочунун иш процессиндеги активдYYлугYн далилдебей, тескерисинче тYпнусканын начар, кYнурт, бYдемук кечурмесYн керсетYп турса, анын окуган адамга бере турган эстетикалык таасири жокко чыгат. Ошондуктан котормонун ар тараптуу жеткилец иштелип, сапаттынын жогорку чегине жеткириле иштелип чыгышы биринчи кезекте, котормочунун чыгармачылык дареметине тYЗден-тYЗ байланышат.
Ачкыч свздвр: идеялык-керкемадк, сюжеттик-композициялык, сезме-сез, он бир муундуу ыр, тYпнусканын улуттук интонациясы, автордун манерасы, кечурме, поэтикалык ритмикасы.
О ДВУХ ПЕРЕВОДАХ ПОЭМЫ ЛЕРМОНТОВА "ДЕМОН": СИНХРОННЫЙ И СРАВНИТЕЛЬНЫЙ ПЕРЕВОД
Аннотация
В данной статье утверждается, что при художественном переводе переводчик должен полностью передать идейно-художественные формы произведения. Основная проблема заключается в том, что оригинальная работа должна быть реализована в той же степени без каких-либо дополнительных сборов. По сравнению с предыдущими переводами поэма Омора Султанова «Азреил» имеет сюжетно-композиционную особенность с идейно-художественной точки зрения и оказалась более удачной. Независимо от произведения, основным недостатком перевода является прежде всего пассивность переводчика, который не может освободиться из плена авторских предложений и переводит их дословно, теряя активность своего творчества. В таких случаях не будет сохраняться своеобразие национальной интонации оригинала, до ученика не дойдет индивидуальное своеобразие авторской манеры, размывается идейно-художественный уровень произведения. Если каждое слово, каждое предложение перевода не доказывает активности переводчика в процессе работы, а показывает убогую, скучную, расплывчатую копию оригинала, эстетическое воздействие, которое он может оказать на читателя, сводится на нет. Поэтому всесторонняя и совершенная проработка перевода, доведение его до высочайшего уровня качества, прежде всего, напрямую связана с творческим потенциалом переводчика.
TWO TRANSLATIONS OFLERMONTOV'S "DEMON": SYNCHRONOUS AND COMPARATIVE TRANSLATIONS
Abstract
In this article, it is stated that the translator must fully convey the ideological and artistic forms of the work during artistic translation. The main problem is that the original work must be implemented in full or without any additional fees. Compared to the previous translations, Omor Sultanova's poem "Azreil" has a plot-compositional feature from an ideological and artistic point of view and turned out to be more successful. Regardless of the work, the main disadvantage of the translation is first of all the passivity of the translator, who cannot free himself from the captivity of the author's sentences and translates them verbatim, losing the activity of his creativity. In such cases, the uniqueness of the national intonation of the original will not be preserved, the individual uniqueness of the author's manner will not reach the student, the ideological and artistic level of the work will be eroded. If every word, every sentence translated does not prove the activity of the translator in the process of work, and shows a poor, boring, vague copy of the original, the aesthetic effect it can have on the reader is reduced to nothing. Therefore, comprehensive and perfect translation work, bringing it to the highest level of quality, first of all, is directly related to the creative potential of the translator.
Ключевые слова: идейно-художественный, сюжетно-композиционный, дословный, одиннадцатисложное стихотворение, национальная интонация оригинала, авторская манера, копия, поэтический ритм.
Keywords: ideological-artistic, plot-compositional, literal, eleven-syllable poem, national intonation of the original, author's manner, copy, poetic rhythm.
Орус элинин улуу акыны М. Лермонтовдун белгилYY "Демон" деген поэмасын З. Мамытбеков (Лермонтов, 1972, б. 282) которгон. Аталган поэма мазмунун терецдиги, укулуктуулугу, музыкалуулугу жана ыр саптарынын ширелишкен кооздугу, кeркeмдYГY менен окурман журтуна кецири белгилYY. Котормочу кеп жылдар бою акындын котормолору менен иштегенине карабастан, поэманын поэтикалык ритмикасын сактай албаган, он бир муундуу ыр менен таржымалаган.
Поэмадагы Демондун Тамарага ант берген жери акындын жYрeгYHYн терецинен чыкканы, анттын ушунчалык берилип, жYрeктeн чыкканы, кYчтYY сезим менен айтылганы тYпнускада укмуш чыккан. Чогуу окуп кeрeлY:
Клянусь первым днём творенья
Клянусь его последним днём,
Клянусь позором преступленья
И вечной правды торжеством
З. Мамытбековдун котормосунда:
Ант кылам, атап аалам жаралганын,
Ант кылам, акыр заман болор кезин.
Ант кылам, жецилерин кылмыш дайым,
Адилдик ,чындык, актык бYт жецерин. (Лермонтов, 1972, 32-бет)
Котормодон поэманын кeркeмдYк децгээли сезилбейт. М.Лермонтовго таандык стиль да бYдeмYк. ТYпнусканын поэтикалык духун сездирбеген жeнeкeй гана CYЙлeмдeрдYн тутуму, алсыз уйкаштык, сезимсиздик анттын духуна туура келбейт. ТYпнускасында кайра-кайра кайталанган "клянусь" деген сeздeн анттын кYЧYн, кудуретин терецдеткен саптарга муктаж болчу. Тилекке каршы, котормочу поэманын муун eлчeмYн бузуп, кeркeмдYГYн сактабаган, ажарын тYпнускадай бере албаган. "Ал эми сюжетин алып, чала уйкашылган ыр менен жазып коюу, кeркeм котормого жатпасы белгилYY. З. Мамытбековдун котормосунун чоц кемчилиги кeркeмдYГYHYн начардыгы, уйкашынын eтe жардылыгы, эч кандай ички сезимдин алоосу да сезилбейт. ТYпнускада уйкаш (абаб) менен жазылса, котормодо кыргыз ырларынын кeп кезигYYЧY уйкашы менен (ааба) которулган. "Демондун" ыр тизмегинин бай уйкашы поэманын кeркeмдYГYHYн негизги касиети болсо, котормодо ошол касиеттен ажырап калган. ТYпнускада этиш уйкаштар аз жолугат, кeбYнчe зат атооч, ат атооч, сын атоочтор кездешет. Демек, бай, жыш, ширелген уйкаштыктар поэманын жогорку кeркeмдYГYн кeрсeтeт. Кыргызча котормосунда болсо, жалац этиш сeздeрдeн куралган уйкаштыктар М.Лермонтовго таандыкпы? Жок, бул кыргыздын жамак ырларынын уйкашы. Ушул эле начар уйкаш сeздeр eзгeрYп: "жатып, батып, басып, тартып" болуп кеткенин кездештиребиз" (Рысалиев, 1956, 84-96-бб) деп, поэмага талдоо берген адабиятчы К.Рысалиев. "Демондун" адр^м которомосунун бир нече кемчилигин баса белгилеген.
Окумуштуу К.Рысалиев котормочу З.Мамытбеков М.Лермонтовдун чыгармаларын кeп жылдардан бери которуп жYргeнYнe карабастан, анын олуттуу кемчиликтерин баса кeрсeткeн. ЭЗYHYH кийинки (Рысалиев, 1962, 8-апрель) макаласында мындай деген: "Ачыгын айтканда, атактуу акындын "Демон", "Мцыри", "Бастунжи айылы" деген поэмаларын жолдош Мамытбеков тYпнускасынан эмес, казакчасынан которгон. Казак акындары жыл сайын М.
Лермонтовдон жацы котормолорду беришYYДe. Булардын поэтикалык чыгармаларды которуу ишиндеги жетишкен жактарды албетте, пайдалануу керек"
Орустун кeрYHYктYY акыны М. Лермонтовго кеп эле акындар кайрылган, чыгармаларын которушкан. Бирок, так ошол тYпнусканын дал eзYндeй кылып кыргызча CYЙлeткeн, тeгeрeгY теп келишкен сапаттуу котормолор саналуу эле.
Биз экинчи бир котормого токтолууну ылайык таптык. Анткени, таржымалаганда e3 мYдeeсYнe жетпей калган "кыргызча Демон-Азреилдин" кийинки тагдыры кандай болду экен деген ой окурманды кызыктырбай койбосо керек. Кыргыз элинин таланттуу акындарынын бири Омор Султановдун (Лермонтов, 1988, б.40) котормосуна кайрылып кeрeлY.
Кавказдын бирде чайыттай ачылган асманы менен тирешкен чокулар ^н нуру чайынган кези бир, сур булуттар сапарга чыкса, тоо койну CYPДYY тартып тYнeргeн кези бир башка, саат сайын eзгeрYп, кубулуп турган табиятын акынчалык CYрeттeгeн жан барбы?
Кудайдын бак даарыган бул тYн уулу, БилчY эмес, шектенYY эмне, кастык эмне? Жана да жинди кылар акылдууну-Опаасыз кылымдардын кайгы-муцу.
Чыгарманы окуп баратып, Тамараны CYрeттeгeн саптардан башкы каармандын элеси кeз алдыга тартылат.
ТYндвгY толуп келген жылдыз урсун, Кызарып батып, чыккан ^н нуру урсун. Пашасы алтынга карк Персиянын, Дегеле жер жYЗYнeн бир да ханьщ
Кврбвгвн мындай Ke3dY впмвк турсун. (Лермонтов, 1988, 7-бет)
Той башталат. Зурна ойноп, чоор тартылып, суудай аккан шарапка мас болгондор Гудалдын кызынын тоюнда жыргап-куунап отурушат. Салт боюнча Тамара элдик аспап дап менен ыр ырдайт. Анын ошол ^н^ бактысына тYнкY табият да ортоктош болгондой, тeбeдeгY ай кeшYлe мемиреп, ак шооласын чачып аруу эле, таза болчу.
Жайнаган жылдыздардын жарашыгы ай,
Грузин аруу кыздын карашындай (Лермонтов, 1988, 5-бет)
Муп-муздак тардык турду ирецинде
Жапжаш, тал чыбыктай буралган Тамара Арагвадан сууга келет. Анын ар бир кыймылы, баскан -турганы, сулуулугу кыл калемгердин жYрeк сыясы менен тартылып берилет.
Айткандай Азреил кeрдY... Ирмемге Туш болуп, тYШYHYксYЗ бир сезимге, Дендароо боло тYштY толкунданып, ЖYрeгY дудук болуп кум-чeл баскан, Жакшына жан жыргаткан Yнгe канып. Келди эми расми ыйык кайра баштан,
Сулуулук, алпейимдик жана арзуу (Лермонтов, 1988, 8-бет).
^йее бала атын теминип, Арагванын жээгинде ашыгып келе жаткан. Кынындагы кылыч менен канжары ай нуруна чагылып, Синодалдын баш амири кербендерди узатып келаткан мезгилде каш карайып, кез байланып, карацгылык жер кучактап, айлана-тегеректи кою, кара туман каптап калат.
Келатты эликтен тез жаныбар ат, Зымырап, кээ бирде YркYп кошкурат. Таскагын жазбай келе жатып кээде, Дердецдейт таноолору буу чыгарып, Кээ бирде жер чапкылап тура калып, ЭмчектYY такалардаучкун жанып,
Утуру жалын силкип уйпаланган. ( Лермонтов, 1988, 1-бет)
^йее жигит тYн ичинде шашылып, колуктусун ашыгып келе жатып, удулун таап, ацдып турган осетиндин каргыштуу огунан капыстан каза табат.
Атиц-а! Арманы ичте кайран улан, Алкынтып эми эч качан минбейт буудан.
Кан жутуп, башын байлаган куйее боло турган жигиттен айрылган Тамара ыйлап жатса, кандайдыр бир сыйкырдуу Yн угулат.
Болгону мунарыктап кез карыгат, КYЙгYзет кыз ецYВДY кароолонтуп.
Шаан-шекет менен еткен тойдун аягы кайгы менен бYтет. ^йее боло турган жигитинен айрылып, кыз кан жутуп отуруп калат .Ар тараптан кызга жуучулар келет, бирок Тамара эч кимисине макул болбойт. Айласы кеткенде Тамараны кечилканага алып барышат. Ал басса-турса дайыма кулагына бир Yн угулуп турчу болду... Убайымга баткан, кандайдыр жан дYЙнесYне сыйбаган кусалык менен сагыныч, сар- санаа , убайым Тамараны торуп алат.
Убайдын кармашында ушаланып, Чарчады тынчыраак бир уйку кербей. Жаздыгы жалын болуп куйкаланып, Ордунан ыргыйт отко бвлвнгвндвй.
Азреил келет... Басмса-турса кулагына дайыма угула берген YHДYH ээси. Шайтан. Кыргызда "шайтан басты" деп коюшат. ТYЗ жолдон адаштырган, оюна коркунучтуу, жYрек сыккан ардемелерди салып, психологиялык туруктуу абалынан азгырган шайтандын тилине кирип ишенет, ага алданып калат.
Азреил келет.
Бепайлык чыгып ирецинен,
Дубалдын тYбYнде ойлуу басып ЖYPДY...
Ал ез максатына караезгейлYк менен жетти.
Акын бул эл оозунда айтылып келген, кылымдан кылымга муундан-муунга оозеки жашап келген уламышты поэмага айландырып, CYЙYYHY эч ким, эч нерсе елтYре албасын, таза сезимдин тYбелYктYYЛYГYн дацазалайт.
Керкем котормодо чыгарманын идеялык жана кeркeмдYк формаларын толук берууге тийиш. Башкы маселе чыгарманын тупнускасын алымча-кошумчасыз бирдей даражада ишке ашыруу керек. Мурдагы котормолорго салыштырганда, О. Султановдун "Азреил" поэмасынын котормосунун идеялык- кeркeмдYГY жогору, ыр тизмегиндеги куюлушкан уйкаштыктын ар тараптуу ширелип алганда, сюжеттик- композициялык eзгeчeлYГY бир кыйла ийгиликтYY чыккан.
Кандай чыгарма болбосун, котормонун негизги кемчилиги баарынан мурда котормочунун пассивдYYЛYГYндe, автордун CYЙлeмдeрYHYн туткунунан бошоно албай, аларды сeзмe-сeз супсак кылып которо берип, eзYHYн чыгармачылыгынын активдYYЛYГYн да жоготуп алат. Мындай учурларда сeзсYЗ тYпнyсканын улуттук интонациясынын eзгeчeлYГY сакталбайт, автордун манерасынын индивидуалдуу бeтeнчeлYГY окуучуга жетпейт, чыгарманын идеялык кeркeмдYк децгээли бYдeмYктeнeт. Котормонун ар бир œ3Y, ар бир CYЙлeмY котормочунун иш процессиндеги активдYYЛYГYн далилдебей, тескерисинче тYпнyсканын начар, ^цурт, бYдeмYк кeчYрмeсYн кeрсeтYп турса, анын окуган адамга бере турган эстетикалык таасири жокко чыгат (Акматова, 2020; Бурканова, 2021).
Биз жогоруда бир эле чыгарманын эки котормосун салыштырып кeрдYк. Алардын которулуу мезгили ар башка болгону менен биринчи кезекте котормочунун талантына, чеберчилигине жана тажрыйбасына, автордун стилин, тYпнyсканы сактап, эки тилдин тец тил байлыгын сарамжалдуу, eз орду менен пайдалануу чеберчилигине жараша болоруна ынандык.
Синхрондук котормо жана анын езумдук белгилери
Котормо - eзYHYн спецификалык белгилери бар илимдин бир тармагы. Котормо категориясы -децгээлдердин баарын (морфологиядан баштап, тексттик децгээге чейин) камтыган, андан сыртары иш процессиндеги эки элдин социалдык абалын, басып eткeн тарыхын, маданиятын, этикалык-эстетикалык таанымын, психологиялык жана семиотикалык каражаттарынын eзгeчeлYктeрYн, поэзиясынын метрикалык жана эстетикалык релеванттуулугун эске алып которууга шарттуу кырдаалды камтыган категория.
Котормолордун иш-аракеттик классификациясында тYпнyска текстти кабыл алуу жана котормо текстти жаратуу ыкмалары эске алынат, ошого ылайык котормолор жазма жана оозеки болуп экиге бeлYнeт. Оозеки котормодо - бул тупнуска менен анын котормосу оозеки тYPYндe болуп, ушундан улам тилмеч тYпнyска тексттин бир бeлYГYн бир жолу гана кабылдай турган жана которулган текстке кайра кайрылып, овдоо киргизе албай турган котормонун бир TYPY. Оозеки котормонун классикалык YЛГYCY тилмечтик болуп саналат, б.а. мында тилмеч туп нуска текстти тьщдап, аны кайра оозеки которот. Мында котормочунун тилдерди билуу артыкчылыгы, тажрыйбасы жана ишмердиги роль ойнойт. Оозеки котормодо текст тузуу тYпнyсканы кабыл алуу менен параллель тYPдe же тYпнyсканы кабылдоодон кийин болушу мYмкYн.
Ушуга байланыштуу оозеки котормо экиге бeлYнeт: Синхрон котормо жана ырааттуу котормо. Адатта тилмечтер бул экeeнYн бирине адистешет, анткени булардын ар бири eзYнчe атайын тилдик жана психологиялык даярдыкты талап кылат деп жазган тилчи-окумуштуу Т. Абдиев (Абдиев, 2008, 13-бет). Адатта синхрон котормо техникалык каражаттарды колдонуу менен атайын кабинада жYргYЗYлeт. Синхрондук котормодо алгач маалымат пилоттук
кабинага берилет, ошол жерден KepeKTYY тилге которулуп, андан соц башка тилдерге которула баштайт. Мында CYЙлeeчYHYн сез научник аркылуу тилмечке берилет да, ал микрофондон которуп турат, ошол котормо андан соц кабылдоочуларга берилет. Синхрон котормонун бир TYPY "шыбыроо" болуп эсептелет, мында тилмеч кабинада отурбастан, наушник же микрофон аркылуу же алардын жардамысыз эле шыбырап которуп турат деп жазат изилдeeчY.
Синхрон котормо оозеки котормонун эц татаал TYPY. Ал биринчи жолу Германиядагы Нюрнберг процессинде (1945-46-жылдары башкы нацисттик кылмышкерлер соттолгон сот процесси) колдонулган. Мында тилмеч CYЙлeeчYHYн сeзYн тыцшап, бир эле учурда (2-3 секунд артта калуу менен) которуп турган. Тилмеч бир эле учурда бир тилде тыцшап-угуп, экинчи бир тилге которуу жана ошол эле тилде CYЙлeп (жеткирип), ошол эле учурда CYЙлeeчYдeн айткан-дегендерин угуп, андан калып калбоо аракетинде болот. Ушул Yч аракеттин бир учурда болушу, Yч аракеттин ортосундагы ^з ирмемчелик убакыт чымырканган акыл ишин, зор ынтаа коюп угууну, бир тилдин фактыларын экинчи тилге ылайыкташтырууну алардын ортосундагы байланышты YЗYп таштабоону талап кылат. Ошол эле убакта CYЙлeeчYдeн эмне айтыла тургандыгын алдын-ала божомолдооону, кeз ирмемчелик убакытта бир чечимди кабыл алууну талап кылат.
Т.Абдиевдин айтымында (Абдиев, 2008, 18-бет) эл аралык децгээлдеги иш чараларда САМИТ, сомпозиум, конферецияларда тилмечтер чет тилден эне тилине которушат. Медициналык эксперимент жYргYЗYп кeргeндe, иш учурунда тилмечтин жYрeгY мYнeтцнe 160 ка чейин согору, бул болсо оор салмактагы гирди кeтeргeн штангистикинен да ^п экенин далилдейт. Энцефалограммалар да мээнин eтe чымырканып иштей тургандыгын, ошол чыцалуудан соц 15-20 мYнeттeн кийин eзYн сактоо YЧYн тормоздолуп каларын кeрсeткeн.Ушундан улам синхрон тилмечтер Yч-тeрт кишиден болуп иштешет да, ар бир 1520 минутада алмашып турушат. Эгерде которуп жаткан тилмеч бир азга буйдала тYШYп, CYЙлeeчYдeн артта калып же шз учугун жоготуп алса, мунун кесепети eтe оор болушу мYмкYн. Тилмеч кабинада отуруп, CYЙлeeчYHYн айтканын кайра сурап алалбайт же тактай албайт. Ошондуктан тилмечтик кесип тилди мыкты билYY менен эле чектелбейт, инсандык сапаттары; интеллектуалдык децгээли жана эрудициясы бийик, сезимтал жана ийкемдYY, ар кандай кырдаалда eзYн жоготуп албаган зирек, ошону менен бирге тамашакeйлYктY да талап кылат.
Синхронист котормочу eзYHYн иш-аракетиндеги окуяларды, фактыларды жана негизги маалыматты камтып, eзYHYн тажрыйбасына таянып, схематикалык тYPдe да ойлорун бере алат. Бул алардын ^п жылдык тажрыйбасына жана кесиптик сапатына байланышат. "Синхрондуу котормодогу инвариант - кeбYнчe маани-мацызын кeрсeтYYЧY рематикалык бeлYГYндe болот, ал эми синхрондук котормонун натыйжалуулугу инвариантты сактоо гана эмес, тYпнускадагы маалыматтын кабыл алуучуга субьективдYY ашыкча болушуна да байланыштуу".
Синхрон котормо-тYп нуска текстти угуп жатып которуу. Профессионалдык которомонун негизги тYрлeрYHYн бир. Учурда эл аралык байланыштарды, zoom аркылуу тренинг, сабак, конференция, жыйындарды синхрондуу котормосуз элестетYYгe болбойт. Синхрон котормо которуунун заманбап, прогрессивдYY жана татаал ыкмасы болуп саналат. СанариптештирYY eнYккeн сайын бул ыкмалар да eзгeрYп, eнYп-eсYШY толук ыктымал.
Мында оратордун сeзY 85 наушник аркылуу котормочуга берилет де, ал микрофондон которуп турат, анын которгондору андан кабылдоочуларга берилет. Синхрон котормонун бир TYPY болуп "шыбыроо" эсептелет. Мында котормочу кабинада отурбастан эле наушник же микрофон аркылуу шыбырап которуп турат. Синхрон котормонун кесипкeйлYк артыкчылыгы бул eнeргe шыктуу, кeп тилдерди билген, эл аралык маанидеги же бийик трибунадагы жыйындарда кeп жылдык тажрыйбага ээ профессионалдарга таянат.
Синхрон которуу котормонун эц оор TYPY болгондуктан, синхрон тилмечтердин эмгек акысы да абдан жогору болот.
• синхрон котормо тYпнyска тексттин айтылыш менен дээрлик бир учурда аткарылган котормо;
• тYпнyска менен анын котормосу оозеки тYPYндe болот, ушундан улам тилмеч тYпнyска тексттин бир бeлYГYн бир жолу гана кабылдай турган жана которулган текстке кайра кайрылып, оцдоо киргизе албайт;
• тилмеч тYпнyска текстти тыцшап, аны кайра оозеки которот;
• текст TYЗYY тYпнyсканы кабыл алуу менен параллел тYPдe же тYпнyсканы кабылдоодон кийин болушу мYмкYн;
• синхрон котормо техникалык каражаттарды колдонуу менен атайын кабинада жYргYЗYлeт;
• синхрон котормонун бир TYPY "шыбыроо" болуп эсептелет, мында тилмеч кабинада отурбастан, наушник же микрофон аркылуу же алардын жардамысыз эле шыбырап которуп турат.
Синхрондук котормодо эс тутум eзгeчe роль ойнойт. Адамдын мээсиндеги иш-аракетинин айлана-чeйрe менен байланышкан маалыматтарды сактоо механизми бул - эс тутум. Физиологиялык планда алганда, эс тутум шарттуу, рефлектордук, образдуу сeздeр менен берилYYЧY эске тутуп калуу кубулушу болуп саналат. Эс тутум негизинен экиге бeлYнeт: логикалык жана эмоционалдык. Эс тутум маалыматты кабыл алуучунун маалыматты кабыл алуу eзгeчeлYГYн жараша да тeмeндeгYдeй бeлYнeт;
1. ^pyy эс тутуму жакшы eнYккeн;
2. угуу эс тутуму жакшы eнYккeн;
3. тактилдик эс тутуму жакшы eнYккeн;
4. кыймыл-аракетти эстеп калуу жeндeмдYYЛYГY жакшы eнYккeн. Мына ушул жогорудагы эс тутумдун сапаттары синхрон котормочулары YЧYн да эбегейсиз мааниге ээ.
Синхрондук котормо адабий ишмерлердин кецешмесинде, акын-жазуучулардын чыгармачылыгынын даталуу мааракелеринде, адабият кYндeрYнe байланышкан конференцияларда, илимий-техникалык симпозиумдарда жана эл аралык адабий-маданий форумдарда кецири колдонулат. БYткYЛ дYЙнeгe белгилYY болгон Эл аралык Б^ы^^л форуму биринчи жолу Чолпон-Ата шаарында 1986-жылдын 14-17-октябрь айларында eткeн. 20-октябрда ошол СССР кезиндеги КПСС БК комитетинин генералдык секретары М. С. Горбачев Ч. Айтматовдун чакыруусу менен форумга келип катышкан.
1986-жылы Чынгыз Айтматовдун демилгеси менен Эл аралык Ысык-Кeл форуму уюштурулган. Ошол жылы форумдун тeрагасы кыргыз элинин улуу жазуучусу Ч.Айтматов,
Америка искусство академиясынын Алтын жылдызынын ээси А.Миллер, англиялык керYHYктYY жазуучу, артист, драматург, режиссёр П.Устинов, америкалык белгилYY фотограф-художник И.Миллер, жогорку окуу жайларынын эл аралык федерациясынын президенти А.Кинг, америкалык футуролог О.Тоффлер, америкалык окумуштуу философ, белгилYY окумуштуу О.Тоффлердин жубайы жана авторлошу Х.Тоффлер, жазуучу -романист Я.Кемаль, Мадрид университетинин ректору Ф. Майор, италиялык окумуштуу, илимпоз-педагог А. Форти, Нобель сыйлыгынын лауреаты, француз жазуучу су К.Симон, эфиопиялык художник А. Текле, керYHYктуY америкалык негр жазуучусу Дж. Болдуин, индиялык коомдук ишмер жана белгилYY музыкант Н. Менон, тYркиялык композитор жана аткаруучу О.Ливанели, америкалык белгилуY актёр Д.Болдуин жана башка бир катар мамлекеттерден, континенттерден адабият, искусство, гуманитардык илимдер тармагындагы керYHYктуу, атактуу инсандар чакырылган.
Ошондогу биздин кеменгер жазуучубуз Чынгыз Айтматовдун Ысык-Кел форумунун ачылышында CYЙлеген: "Техникалык жактан пайгамбар, ал эми нравалык жактан алиге жапайы жана тYркей азыркы адамзаттын башына, ез карама-каршылыктарынан жана адаттарынан арыла албаган себептYY, езYн-езY жок кылуу коркунучу YЙYлген. Мына ушундан улам биздин ацгемелешYYбYЗге , айталы "чыгармачылык аркылуу аман калуу" деп, езYбYЗ шарттуу белгилеп коё алар бир тема келип чыкпайбы..." деген сезY бYГYнкY кYнде да актуалдуулугун жоготпой, прогрессивдYY адамзаттын ой тYЙYHYнде шам чырактай балбылдап жанып турат. (Ысык-Кел форуму,1987, 139-бет).
Ал эми Эл аралык Ысык-Кел форуму экинчи жолу 1997-жылдын июль айында Чолпон-Ата шаарында еткерYЛген.
YчYнчY жолу 2018-жылдын 4-7-октябрь кYндерY "Чыцгыз Айтматов жана доор чакырыктары" Эл аралык Ысык-Кел форуму еткерYЛген. Ага ошол кездеги КР нын Президенти С. Жээнбеков, КР нын вице-премьер-министри А. 0мYрбекова, КМШ мамлекеттер аралык гуманитардык кызматташтык фондунун (КМШ МГКФ) кецешчиси А. А. Гончаров, ЮНЕСКО кластердик бюросунун директору К. Пикат, Эл аралык тYрк маданияты уюмунун (ТУРКСОЙ) башкы катчысы Д. Касенов, Монголиянын мурунку президенти, жазуучу Н. Энхбаяр, Россия Федерациясынын мамлекеттик Думасынын депутаты И.И. Белеков жана башка Израил, Пекин, Германия, ТYркия, Азербайжан, Татарстан, Армения, Казакстан, Белоруссия, Молдавия, Тажикстан, Эзбекстандан келген маданият, адабият жана театр ишмерлери катышкан.
Ысык-Кел жолугушуусуна катышкандардын билдируусYнен: "Ысык-КелдYн жээгине биздин сепкен YрендерYбYЗ мол тYШYм берип, бYткYл дYЙнедегу чыгармачыл адамдар биз эцсеп келген жацы дYЙненY тYЗYY YЧYн болгон биздин кYч-аракеггерибизге кошула турганына ишенебиз" (Ысык-Кел форуму,1987, 200-бет) деген ишенимдин канчалык децгээлде турмушка ашары же ашып жатканы ар бир адамзат пендесинин нравалык, рухий дYЙнесYне, руханий керецгесYне жараша болорун мезгил аныктап келатат.
Салыштырма котормо
Адабият тарыхына ^з чаптырганда, немецтин кeрYHYктYY философу, адабий сынчысы жана филологу Ф. В. Ницшенин философиялык эмгектеринде адабий агымдар: модернизм, постмодернизм, символизм, натурализм, акмеизм жана башка агымдардын ар бирин кылдап талдап, эмне жацылык киргизди, бирин экинчиси жериген, танган, ич ара кармашкан агымдар адабий процесске кандай салым кошту, салмагы кандайча аныкталды, негиздeeчYлeрYHYн утугу кайсыл болду, ич ара байланыштары, алардын адабияттын eсYп-eнYГYШYндeгY ордуна менен маанисине терец токтолгону баарыбызга маалым. Немец философу агымдардын пайда болушунун себептери кайсылар, алардын таасиринен жеке стилдин пайда болушу жана eзYн таанытышы, чеберчилик манерасы, адабияттын багытын жана милдетин жацы багытка буруудагы агымдардын ролун терец талдап берген. Мына ушунун бир мисалына модернизм агымында жазылган америкалык улуу акын У.Уитмендин "(Уитмен, 2016, 8-бет) "Жалбырактар" деген ырлар жыйнагын С.Эралиев кыргыз тилине эц сонун которгон. Жыйнактагы "Буркуттврдун суйушуп лазат алышы " деген ырын окуп кeрeлY.
Сунун кашат жагында, жолдун бир жак чети менен келемин,
менин тацкы эс алуум, сейилим,)
Ал ацгыча асманда, менин жогору жагымда;
бYPKYттeрдYн кумарлана шацшышы.
Кец мейкинде, кубалашкан лазаттары CYЙYYHYH,
бир-бирине чиркелип, бир-бирине айкалышкан тырмактар, жин тийгендей, чарк айланып жаткан жандуу двцгвлвк. Чапкылашкан TepT канат, эки тумшук кажашкан, бекем-бекем кысышып,
бир массага айланып, ал экввнун айлан квчвк атышы. Тоцкучуктоо, боюн таштап, тYркYм TYЙYH жасоолор, же жазгырып, качып тип-тик кулоолор, Эки дене-айланып бир денеге, нес болгондой далдырап, суу устундв туруп калды асылып,
Алар деле кыймылсыз тец салмакта, алсырашкан тырмактар,
Анан барып ажыраша башташат.
Жай шилтешип канаттарын кубаттуу,
жeнeп бара жатышат, адкту кыйгап зымырап,
Ургаачысы взунчв, эркеги да жолу менен взунчв.
Биз кара менен белгилеген куплеттер ырдын кeркeмдYк децгээлин ^TepY^ предметти элестYY, бараандуу, боёктуу туюндуруу YЧYн кeркeм сeз каражаттарын ийкемдYY пайдаланып, табият кубулуштарын адам акылына сыйбаган жактарын ачып берген.
Уитмендин ырлары уйкаштыкка баш бербейт, акын негизги басымды ойдун уюткусуна, предметтин ички маанисин ачканга, кeпчYЛYккe байкалбаган, маани бербеген нерсенин мацызын калпыганга куштар. Анын аталган жыйнагында акындын ой жYГYртYY диапозунун кецдиги, eлчeeсYЗ, адамтаануунун илиминин; аалам, ДYЙнe, жер-суу, жаратылыш, адам, eмYP, eлYм, достук, CYЙYY eцдYY тYбeлYк темалардын алкагында eзYHYн оюн, кeз карашын билдирет, поэтикалык дYЙнeсYHYн CYрeтYн чеберчилик менен тартат.
Улуттук адабиятта модернизм менен постмодернизмдин агымында калемин сынаган акын-жазуучуларыбыз да жок эмес. Чыгармадагы башкы ойду жана каармандардын иш-аракетин дегеле жалпы сюжетти чагылдыруу формасынын артыкчылыгы айкын кeрYнгeн С. Раевдин "Антистандарт", К. Жусубалиевдин "Муздак дубалдар" романында, М. Гапаровдун ацгеме, повесттерин мисалга тартсак болот.
Орус адабиятынын алтын доорунун eкYлдeрY: А.С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Н. Гоголь, И.Тургенов, М.Салтыков-Щедрин, И.Крылов, А.Чехов, А.Гончаров, Ф. Достоевский, А.Грибоедов, Н.Карамзин жана башкалар адабият ааламына eздeрYHYн жамбыдай керкем нарк сицирилген кeрктYY сарайларын тургузуп кетишкен. Орус адабиятынын кYMYш доорунун ири eкYлдeрY да: Н.Гумилев, А. Ахматова, А. Блок, А. Белый, В. Брюсов, С.Есенин жана башка орус акын - жазуучулары символизмдин (eздeрYнeн мурунку улуу жана орто муундун) адабий аренадагы орду менен маанисин терецдетип, жанр катары эсептештирип, ал гана эмес, айрым бир артыкчылыгы менен тац калтырып, алардын поэзиядагы eзгeчeлeгYн, кайталангыстыгын, алмашкыс ордун тастыкташкан.
XX кылымдын башталышында орус адабиятындагы символизм поэзиядагы жацы агым катарында адабий аренага кириши байсалдуу болгон эмес. 0з мезгилинде кYTYлбeгeн жана эч кимге окшобогон агымды жеригендер, сындаган, тааныгысы келбегендер четтен чыккан. Символисттер eздeрYHYн чыгармачылык платформасынын негизине "символдун" теориясын киргизип, алардын ою боюнча поэзияга жасалган мамиледен андагы чындыкты чагылдырууну кeрYшкeн. "Символ в их поэзии -это выражение сверчувственной интуиции, которая является уделом лищь избранных и с помощью которой поэт может проникнуть в сущность мистифицированного мира" дейт, орус илимпоз-окумуштуулары (Волкова, Смирнова. 1977, 264-бет).
Албетте, символист акындардын ичинен эц кeрYHYктYYCY, атактуусу бул-Анна Ахматова. Анын китептери: "Вечер"- жыйнагы биринчи жана жалгыз уулу туулар алдында жарыкка чыккан. "Четки"- биринчи дYЙнeлYк согуштун алдында, "Белая стая"-революциянын болор алдында, болгондо да 1917-жылдын сентбрь айынын ортосунда, "Подоржник" ( 1921-жылдын апрелинде) - жеке турмушундагы чоц кайгынын жYЗ берер алдында басмадан чыккан. 1921 -жылы жайында бир тууган CYЙYктYY агасы Андрей eзYнe-eзY кол салып, каза болгонун угат, август айында эц жакын санаалашы, сырдашы чоц акын Блок, андан кийин eмYрлYк жолдошу Н. Гумилев ( кутум уштурууга катышкан деп, большевиктер тарабынан аттылат) кeз жумат. "Последные месяцы я жила среди смертей. Погиб Коля, умер мой брат и ... Блок. Не знаю, как смогла все это пережить" Анна Ахматова (Ахматова 2017. 12-бет).
Ал эми 1921-жылы "Anno Domini" жыйнагы кайгынын китеби болду. Россияда жыйнактын жарык кeрYШYнe Н. Гумилевдин атын атоого тыюу салынышы, басылманын толуктоолор менен чыккан жыйнагы 1922-жылы орус эмиграциянын борбору Берлинде басылып чыгышы авторго тYЙшYк артынан тYЙшYк, кайгы артынан кайгы алып келген. "В год ее первой гражданской смерти Анне Ахматовой было всего тридцать шесть лет, про тот земной срок, который ей ещё довелось прожить, она всегда говорила кратко и горько: после всего. Однако и эта-другая, подменная жизнь (мне подменили жизнь, в другое русло и по-другому потекла она...) была жизнью, и в ней были и любовь, и предательства, и муки немоты, и золотые дары поздней, но плодоносной осенью, и даже испытание славой. Но эта была
горькая, горьчайшая слава, потому что все лучшие ее вещи на родине не печатались. Их привозили тайком из Мюнхена, Парижа, Нью-Йорка, их запоминали наизусть с голоса, переписывали от руки и на машинке, переплетали и дарили друзьям и любимым. Ахматова знала об этом и все ровно страдала..." (Ахматова, 2017,13-бет).
Поэзиянын шз менен айтып жеткире алгыс кудурети, касиети бар. Аны кeкYрeк менен сезип-туюш керек. Ошол касиет кайсы бир акындын ырларына, жазуучунун чыгармасына, театралдык драмаларга (Шекспир) кайра-кайра кайрылууга мажбурлайт. ^р^м которомодо да так ушул азгырык, так ушул жан дYЙнe талабын аткаруу YЧYн бир эле чыгармага бир нече авторлор кайра-кайра кайрылып, кайра-кайра которгондон тажабай келатышат. Мунун сыры эмнеде? Ахматованын ырынын eзeгYндe, ырдагы мифтик сыр, поэтикалык терецдик, Музаны касиети жана алардын баарын муштумдай бириктирген символикалык ойлордун тYЙYHYндe жатат...Албетте, поэзиябы же кара сeзбY анын нарк-баасы, кудурет-касиети анын поэтикасында. Акыркы жылдары айрыкча Кыргызстан эгемендуртук алгандан кийинки мезгилде социалдык тармактарда, мисалы: ФБ, инстаграмм, телеграммда кыргыз окурмандарынын айрыкча акындар: А.С. Пушкин, М. Лермонтов, Л. Н. Толстой, А. Ахматова, С. Есенин, А. Блоктун чыгармаларын которууга белсенгендер кeбeйгeнY байкалат. Алардын арасында аты чыккан таанымал акындар, анчалык тааныла электери да бар, кыскасы, "Ахматова менен ооругандар" кeп учурайт.
Акын А.Ахматованын шыгы, жазуу манерасы, стили, адабий табити жeнYндe адабият сынчысы В. Жирмунский мындай деген; "... муза Ахматовой -уже не муза символизма. Восприняв словесное искусство символической эпохи она приспособила его к выражению новых переживаний, вполне раздельных, конкретных, простых и земных. Если поэзия символизма в образе женщины отражение вечно-женственного, а стихи Акматовой говорят о неизменно-женском. Изчезло мистическое углубление, прозрение, просветление" (Жирмунский,1973,4-бет).
Мындайча айтканда, Ахматова символизмдин жанынан кыйгап eraeH жок, аны таштаган да жок, анын адабий жемиштерин eздeштYPYп, ахматовага таандык стилди кайрадан иштеп чыгып, кецейтип- байытып, жeпжeнeкeй тилдин жардамы менен ойдун кeркeмдYГYн, жугумун-таасирин, улуулугун дацазалап берди. ФБ жарыяланган А. Ахматованын "Сероглазый король" деген ыры он Yч жолу, он Yч автор тарабынан кыргызчага которулду. Алар: А. Кожогулов, Т. Алымбеков, Б. Сарыгулова, Ж. Касаболотов, А. Абылкасымов, Абдысамат Сарала, Н. Кайрыев, Ш. Сулайманов, К.Аркабаев, А.Савай, А.Надырбекова, Д. Орозалиевдер которушкан. Алгач ырдын тYпнyскасын окуп кeрeлY;
Сероглазый король
Слава тебе, безысходная боль!
Умер вчера сероглазый король.
Вечер осенний был душен и ал,
Муж мой, вернувшись, спокойно сказал:
"Знаешь, с охоты его принесли,
Тело у старого дуба нашли.
Жаль королеву. Такой молодой!..
За ночь одну она стала седой".
Трубку свою на камине нашел
И на работу ночную ушел. Дочку мою я сейчас разбужу, В серые глазки ее погляжу. А за окном шелестят тополя: "Нет на земле твоего короля... " 11 декабря 1910 Царское Село
Котормолордун баарын толук жазганга мYмкYн эместигин эске алып, айрымдарына гана кайрылууну туура таптык.
Кой кез король
Салам сага тYпсYЗ арман, бYтпеген!.. Кой кез король ет^ кечээ дYЙнеден. КYЗДYн кечи кызыл дагы, Yп дагы.... КYЙеем келип, божурады укканын "Ууга ажал айдаганбы YЙYнен? Табышыптыр карт эмендин тYбYнен. Калды ексYп ханыша - жаш колукту... кара чачтар, бир тYнде куу болуптур." деди дагы, мYштегYн таап каминден ТYнкY ишине кетти, сицип ицирге. Ойготоюн, мемиреген карагым, Кой кездерYн кызымдын мен карайын. Сыртта гана шуулдаган дарактар "Королунду эми издейсиц каяктан". Которгон Абдысамат Сарала
Кой кез король
Сага дацк арман, жан-дYЙнем эзип бийлеген! Кой кез король кечээ ^ну, етгу ушул ДYЙнеден. Думуктурган кYЗДYн кечи, жарык болчу айлана, ^йеем сырттан келип эле, айтты муну жай гана: "Билесицби, ацчылыкка чыккан экен YЙYнен, СеегYн таап алышыптыр карт эмендин тYбYнен. Королева жапжаш эле! Азапка абдан батканы! Бир тYнде эле агарыптыр, бири калбай чачтары." Деди дагы, меш YCTYнен таап алып канжасын, Адатынча TYHKY ишине чыгып кетти ал бачым. Бир мемиреп уктайт кызым, мен ойготуп алайын, Кой кездерYн кезYм талып, канганымча карайын. Терезенин ар жагында терек шуулдап, термелет, "Королуц жок, калдыц эми" деп жатышат ецденет. Которгон Т. Алымбеков
Кой ^здуу хан G^y^ ташты жарат жаныбыз ! ЭлдY кечээ кой ^з ханыбыз. Куздун кечи кактап дYЙнeнY КYЙeeм келип, шашпай CYЙлeдY: "Жацы эле ууга чыккан чагында, Жатат картац бактын жанында. Жаш кетти да. Байкуш каныша! Чачы агарды тацга жарыша". Камин жактан таап мYштeгYн, Кайра кетти тунге иштеген. Кой, кызымды азыр ойготуп, Кой кeздeрYн карайм ойнотуп. Короо жактан терек шуудурап "Кой ^з каныц жок..." деп буулугат. Которгон Ж. Касаболот
Анна Ахматованын ушул ыры eTe популярдуулугу, окурманды, айрыкча поэзия кYЙeрмандарын магниттей тарткан табышмактуу жана eTe сырдуулугу менен азгырып, ушул кезге чейин талаш-тартыштын аягына чекит коюлбай келет. Орустун кeрYHYктYY акын кызы М. Цветаева Ахматованы "Буткул Русстун Аннасы" ( "Анной Всея Руси" ) деп атаса, дагы эки аты: "Муза Плача", "Царскосельская Муза" деген поэтикалуу аты менен дацазаланып келет. Орус адабиятынын улуу акын кызынын ушул ыры жeнYндeгY ой-пикирлердин жeндYYCY, реалдуураагы, алардын eмYP тагдырына окшошуп кеткен жагын иликтеген биздин оюбузча бирee болду. Аннанын eмYрлYк жолдошу Н. Гумилев да кезегинде аты тез таанылган, окурмандардын бYЙрeсYн кызыткан, жацыча ойлонуп, жацыча стилде жазган жаш акындардын бири болгон. Анын "Охота" деген ыры менен Аннанын "Сероглазый король" деген ырын салыштырып, тарыхын иликтеп, экeeнYн окшош жана окшош эмес жактарын, айырмачылыгын илимий негизде караган Т. М. Николаевдин "Смерть властелина на охоте" (Тезисы конференции, 1989, 55-57-беттер) деген макаласы бар.
Автор Ахматованын ырын Гумилевдин ырына реплика катары жазылганын, экee баш кошконго чейин жазылып, 1910-жылы биринчи жолу "Охота" Жемчуг" деген журналга басылган. Гумилев жаш кезинен эле баллада жанрын жакшы ^руп, ырларын ошол стилде жазганга кызыккан. Тац каларлык нерсе, Гумилев eзYHYн eлYMYн алдын-ала сезгендей болуп, сар-санаага батып, дайыма кыжаалат боло берчу экен. Анна кYЙeeсY аттылып кеткенден кийин анын ырына окшотуп, жакындаштырып, бирок мазмунун eTe табышмактуу, eTe сырдуу кылып, мистикалуу ой толгоо менен ширелткен. СeздeрY жeнeкeй, эч кандай эмоциясыз, эч кандай ^р^м сeз каражаттарсыз болгону менен ырдын турпаты окуяны, бир эпизодду, eмYPДYн бир учурун камтыйт.
"Охота" деген ырдын текстинде царь, король ацчылыкка барганда, ошол токойдо жашаган жергиликт-Y бирee (фин) атып eлтYPYп коёт. Эки ырда тец царь, король деген сeздeр колдонулган.
1. Гибнущий охотник-князь, властелин, царь по автографу ИМЛИ [Гумилев] : король [ Ахматова].
2. Трагедия происходит на охоте-Охота: гроза охотничьих добыч [Гумилев]: с охоты его принесли [ Ахматова].
3. Ключевое время сообщения-алый вечер: Но вечер ал, и князь устал [Гумилев]: осенный был душен и ал [Ахматова].
4. Во фргаменте с вечером у обоих поэтов совпадает также фонетико-грамматическая структура мужских римф: ал-устал-задремал [Гумилев]; ал-сказал [Ахматова].
«Охота» деген ырда король ацчылык кылып жYрген жеринде елтYPYЛгенY, жергиликтYY фин атып елтYргенY жазылса, Ахматовада королдун сее^н алып келди деген жерлери окшошот. Окуянын ЖYЗ бергени Ахматовада эрте ^зде болсо, Гумилевде кеч ^зде болгону, экеенун мезгил, убакытты берYYДе айырмачылыгы байкалат. "Жапжаш королеванын бир тYндв эле чачы куудай агарды" деген саптары акындын езYHYн жеке кайгысынын изи эмеспи.Так ушул куплет ырдын езе^н, кан тамырындагы аортасын кармап турат...
Бул ырды басманын ээси С.К. Маковский "Апполон" деген журналга басып чыгарткан. Бул ыр Ахматованын чыгармачылыгы башталган мезгилде жазылганына карабастан, лирикалуу маанайы, аял дYЙнесYHYн назик, кыялкеч, сырдуу сезиминин кылдарын черткендей аярлуулугу, окуган сайын башкача бир кырлары ачылгандай, окуган сайын тойбой, моокумуц канбай, эстетикалык кандайдыр бир табышмактуу таасирине арбалып, магниттей тартыла бересиц. Ырдын лирикалык каарманы кемYCкеде, белгисиз. Акын Аннанын "королуна" айлана-тегерегиндеги жакын адамдары, тааныштары, акын-жазуучулардын (О.Мендельштам, Б.Пастернак, Л.Гумилев, Н.Харджиев ж.б) ичинен да кимдир бирееге окшоштурганга болбойт. Адабият сынчыларынын, ахматоваведдердин пикирине караганда, "Сероглазый король" бул- акындын ойдон чыгарган поэтикалык каарманы, поэтикалык табышмагы дешкени да туура эмес, акындар кыялкеч, фантазист болушат. Эгерде А. Ахматова турмушунда муц-кайгыны, ички жан дYЙнесYн жабыр тарттырган армандуу тагдырынын азабын кеп тартпаганда, ушундай тYЙшелYYге, кайгыга толгон ырлар жазылат беле? "Жаль королеву. Такой молодой!.. За ночь одну она стала седой". "Калды вксYп ханыша - колукту... кара чачтар, бир тYндв куу болуптур"(А.С); "Королева жапжаш эле! Азапка абдан батканы! Бир тYндв эле агарыптыр, бири калбай чачтары."(Т.А.); "Жаш кетти да. Байкуш каныша. Чачы агарды тацга жарыша".(Ж. К);
Карацыз, Ахматованын эки куплетин Yч акын Yч TYPДYY которду. Башкалардын котормосу да бири-бириникине окшошпойт. Алар ездерYнен мурда которулгандарды окуду, таасирленди, ошентсе да которгусу келип, колго алды. Мунун езY тYпнусканын керкем энергетикасынан...
Ырда "Билесицби, ацчылыкка чыккан экен YйYнвн, бир мемиреп уктайт кызым, мен ойготуп алайын" деген саптар кадыресе CYЙлешYY кебиндей, жай, эч кандай эмоцияга берилбей айтылганы адамдын башына кайгы тYшкенде аны туура тYШYHYYге аракет кылганга, кайгысын белYШYп, адамгерчилик сапаты, кайгыгы чемYЛген кишиге боорукерликти, мээримдYYЛYктY керсетYYге Yндейт.
Кайгынын жеткен чеги ушул болоор,
О ДYЙне салды кечээ кой кез король.
^з кечи аба Yп да, кызгылт ^йген,
СYЙледY жай баракат келип ^йеем:
«Ууда экен, буйругу да баары Эгемдин,
Туб-HeH табышыптыр кары эмендин. Байкушум Королева, жапжаш неме, Карыптыр ак чач болуп бир тYндe эле». Меш жактан тапты дагын ал мYштeгYн, Жумушун кeздeп кетти, туну иштeeчY. Кой, кызым ойготоюн, жаным, айым, Мен анын кой квзунв табынайын. А сыртта терек уну шуулдаган «Королуц влду, бутту- шумдук арман...» Которгон Н. КАЙРЫЕВ
КОЙ ^З ПАДЫША Сыздаткан муц-зар, дацк сага! GлYптYP кой ^з падыша. Тумчуктурган уп болчу анда. Кузгу кеч. КYЙeeм келип айтып жатты сезбей эч: "Ацчылыктан сeeгYн алып келишти Эски эмендин туб-HeH таап келишти. Канышага убал болду. Жаш жубай! Бир тYндe эле болуп калды чач куудай." МYштeгYн каминден таап алды дагы Тунку ишине кайрадан кетип калды. Баратам ойготкону кызымды eзYм, ^pyy учун ойготом азыр кeзYн. ..А кайыцдар терезенин артынан шуудурашат: "Падышац жок... " депулам. Которгон Б. САРЫГУЛОВА
Бардык котормолор ruhesh.kg сайтынан алынды.
Биз жогорудагы 13 котормонун болгону бешeeнY толук окудук, алардын сапатына, уйкаштыгына, автордун стилин канчалык даражада сактады, рифма менен ритмдин жуурулушу канчалык децгээлде берилгени байкалып турат. Ырдын аталышы да эки тYPДYYчe "Кой ^з падыша" жана "Кeз кeк король" деп которулган. "Кой кeз" кыргыздын тeл сeзY, падыша да кыргыздардын басып eткeн коомдук формациясына жараша кыргыз тилине элдин жашоо образына ылайыкталган, ал эми "Кeз кeк" кыргыздар, илгери кыргыздардын да ^з кeк болгон деп айтылат, союз кезинде элдик кепте орустарды ^к кeз деп коюшат. "Король"-мезгилдин талабына ылайыкташып, сицишип келаткан шз. Поэтикалык образдуу кeркeм маанини туюндуруп, кeп эле маданий, искусство жаатында ("Темир тулпар королу", "Эстрада королу" сыяктуу) ж.б. тармактарда кeп колдонулат.
Символисттердин поэзиясында Чыгыштын поэзиясынын боёогу, жыты жана даамы даана сезилип турат. Чыгыш акындары тeбYЛYктYY тема: eмYP менен eлYмдYн философиялык маанисин биринчилерден болуп ырдаган. Кезегинде Батыш Европага Чыгыштын, Индиянын таасири чоц болгон. XII кылымда Чыгыш поэзиясынын чолпон жылдызы Саадинин "Гулстаны" латын тилине которулуп, буткул европалыктарды тамшандырган. Ал гана эмес,
Шиллер, Гетё, Гейненин ырларында Пушкиндин жомок, поэмаларында иран, арап жана тYрк элдеринин поэзиясынын YлгYлeрY, таасирлери, усулдары ачык байкалат.
Кыргыз адабиятында бир чыгармага бир нече жолудан кайрылган котормолор ^п эле учурайт. Мисалга; А.С. Пушкиндин "Капитан кызы" повесттин Кырбашев М. (1940), С. Бектурсунов (1958) которгон, кыскасы, аталган чыгарма 3-ЧY жолу басылган "А.П. Кернге" жана "Я помню чудное мгновение..." деген С.Урманбетов, А. Жакшылыков, К. Бобулов ырын беш акын которгон. Мындай мисалдар толтура.
^радм салыштырма котормонун артыкчылыгы, котормочулардын котормосун бири-бирине салыштырып, шз байлыгына, тексттин логикасын TYШYHYY, кабылдоо жана интерпретациялоо чеберчилигин аныктоого болот. Котормочулар eздeрYн эркин сезип, тYпнусканын бeтeнчeлYГYнe, тилдик каражаттарына кeцYл бурбаган эркин котормодон айырмаланып (Исмаилова, 2023, 190-191-б.), салыштырма котормодо тексттин идеясы менен маанисин кандайча сактап, кошумча же алымчасыз тYпнусканын дал eзYндeй бергени, так, TYШYHYKTYY, ачык-айкын болушу, ошону менен бирге ырдын же кара сeздY экинчи тилге которгондо, ошол элдин тилдик казынасы, тилдик каражаттары, тил байлыгы менен канчалык децгээлде жуурулуштурганы билинет.
• салыштырма котормого обьект бар, эки^ч андан да ^п чыгармалар бир канча авторлор тарабынан которулду;
• салыштырма котормонун зарылдыгы кыргыз тилинин тилдик байлыгын арттырат, кецейтет жана байытат. Жацы сeздeр, сeз тизмектеринин жаралышын шарттайт;
• салыштырма котормодогу башкы максат - ар бир котормочунун интерпретациялоо чеберчилигин айгинелee;
• котормочулардын кесиптик тажрыйбасын кецейтет, ишмердYYЛYГYндeгY окурмандарга белгисиз( талант, шык, жeндeмдeн башка табит, табыйгый тартылуу, илхамдын стихиясы ж.б) усулдарын таанытууга жардам берет:
• салыштырма котормонун обьектилери котормо тарыхын, котормо теориясын, кeркeм котормонун практикалык негиздерин жана методологиясын иштеп чыгууга тYрткY берет.
• салыштырма котормонун теориясы жана методдору тYрк жана тектеш тилдYY элдердин чыгармачылык казынасын кецири YЙрeнYYгe, тажрыйбасын жакындан таанууга, мыкты YЛгYлeрYн сицирип, eз ара бeлYшкeнгe, адабий-маданий кенчтердин ортосундагы кeпYрe катары кызмат кылат .
• салыштырма котормо тектеш тYрк тилдYY элдердин карым-катнашын бекемдейт, адабий-маданий, социалдык-руханий байланыштарын чыцдайт жана бир туугандык, достук менен тилектештигин арттырат.
Колдонулган адабияттар
1. Абдиев, Т. (2008). Котормотаануу илимине киришYY. Бишкек
2. Акматова, Д. С. Сложности переводов имитативов с кыргызского языка на русский / Д. С. Акматова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Т. 4, № 4. - С. 166-173. - DOI 10.52754/16947452_2021_4_4_166. - EDN: LJIYVO.
3. Ахматова, А. (1997). Примите это дар. М.
4. Ахматова, А. (2017). Столько просьб у любимой всегда...Москва.
5. Ахматова, А. (2017). Столько просьб у любимой всегда...Москва.13-бет
6. Бурканова, Ж.М. Основные преобразования перевода / Ж. М. Бурканова // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - Т. 2, № 1-4. - С. 65-70. - EDN: MYSHIS.
7. Волкова, А.А, Смирнова, Л.А. (1977). История русской литературы XX века. Москва. "Просвещение"
8. Жирмунский, В. ( 1973). Творчество Анны Ахматовой. Л. "Наука".
9. Исмаилова, Р. (2023). Эркин котормо жана анын сапат белгилери. Вестник Ошского государственного университета, (2), 185-202. https://doi.org/10.52754/16948610 2023 2 22. EDN: DKUNFG.
10. Караева, З., Касымбеков, Н. (2019). Котормонун теориялык жана практикалык негиздери. Бишкек.
11. Лермонтов, М.Ю (1988). Азреил. Поэма .GспYPYмдeр учун Кот: О. Султанов, Ф."Мектеп
12. Лермонтов, М.Ю.(1972). Демон. Измаил-Бей. Маскарад.Кот: З.Мамытбеков. Ф."Мектеп
13. Рысалиев, К. (1956). Лермонтовдун ырлары менен поэмаларынын кыргызча котормолору туралуу, "Советтик Кыргызстан". №2.
14. Рысалиев, К. (1962). Бул жeнYндe шз козгоо керек. "Советтик Кыргызстан". 8-апрель
15. Тезисы конференции, (1989). Анна Ахматова и русская культура начала XX века. Москва.
