CC BY
2Аннотация
Публикация посвящена 80-летию полного снятия блокады Ленинграда в годы Великой Отечественной войны. Автор рассматривает трагические страницы этого времени, в которых нашли отражение тяжелейшие и драматические условия жизни горожан. Раскрывается проблема поставки на фронт продовольствия, в частности, хлеба, а также переселения людей, которые оказались в зоне боевых действий, в Татарстан.
Abstract
The publication is dedicated to the 80th anniversary of the complete lifting of the siege of Leningrad during the Great Patriotic War. The author examines the tragic pages of this time, which reflected the most difficult and dramatic living conditions of Leningrad and its citizens. The problem of supplying food to the front, in particular bread, as well as the resettlement of people in Tatarstan who found themselves in the combat zone is revealed.
Ключевые слова
Великая Отечественная война, историческая память, блокада Ленинграда, фронт, тыл, Дорога жизни, эвакуация, ТАССР, блокадники.
Keywords
The Great Patriotic War, historical memory, siege of Leningrad, front, rear, Road of Life, evacuation, TASSR, blockaders.
Беек Ватан сугышы чорын-да булган фаж;игале вакыйгалардан ераклашкан саен, хэзерге hэм килэчэк буыннарньщ тарихи хэтере турын-да сорау да кискенлэшэ. Кызганычка каршы, бYгенге яшьлэр сугыш елла-ры вакыйгалары, бигрэк тэ Ленинград блокадасы турында аз белэ. Куп кенэ студентлар Ьэм хэтта елкэннэр дэ Беек Ватан сугышы яки Ленинград шэЬэренец хэрби блокадасы башлану hэм тэмамлану даталарын, блокаданы каhарманнарча саклау ничэ кен дэвам иткэнен эйтэ алмый. «...Табигатьнец ниндидер сакла-ну механизмы бар. Кеше начарны бик тиз оныта. Яца буын кешесе узе туган-чыга кадэр булганны ниндидер тарих-ка кадэрге вакыйгалар итеп кабул итэ, аларныц аца инде бернинди дэ катнашы
УДК 94(47)"1941/1945"
Ленинград блокадасы hэм тарихи хэтер (Ленинградньщ камалыштан чыгуыныц 80 еллыгына)
С. М. Трофимова,
Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Siege of Leningrad and historical memory (80 years since Leningrad came out of the siege)
S. M. Trofimova,
State Archive of the Republic of Tatarstan, Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation
юк кебек. Лэкин тарихи хэтер, нэкъ менз Беек Ватан сугышы вакытында халкыбыз кичергзн мондый фаж;игалэр беркайчан да кабатланмасын ечен, сакланырга тиеш. Безнец ил алдына килеп туган куркынычларга вакытында ж;авап бирэ алуыбызньщ гамэли мэгънэсе дэ бар. Бу бик меhим нэрсэ. Шуца KYрэ без, hичшиксез, барлык юнэлешлэр буенча эшлэячэкбез... Ленинград оборонасы Ьэм блокадасы тарихы, ленинградлыларныц батырлыгы безнец илнец барлык тебэклэрендэге яшьлэргэ диткерелергэ лаек», - дигэн CYЗлэр 2023 елныц 18 гыйнварында Санкт-Петербург шэЬэренец Ленинград оборонасы Ьэм блокадасы дэулэт мемориаль музеенда Владимир Путинныц Беек Ватан сугышы ветераннары, блокадалы Ленинград халкы hэм иж;тимагый патриотик берлэшмэлэр вэкиллэре белэн очрашу вакытында еш кабатланды1.
1944 елныц 27 гыйнвары - Ленинградныц камалыштан чыккан кене. ШэЬэрнец тицдэшсез батырлыгы тарихка халыкныц гадэеп кыюлыгы Ьэм геройлыгы эпопеясы булып керде. 2024 елда Беек Ватан сугышы тарихындагы беек вакыйгага 80 ел тула. Ленинград 1941 елныц 8 сентябреннэн 1944 елныц 27 гыйнварына кадэр камалыш-та яши. Анда яшэучелэр ечен бу Yлем исе ацкып торган иц авыр 871 кен була. Зур шэЬэрлэрне шулай озак саклауга мисаллар хэтта денья тарихында да юк! Камалышта 2,5 миллион кеше кала. Шуларныц 400 меце балалар2. Блокада - ул халыкны YтерY максатында немец геноциды сэясэте3.
Ленинградныц сугыш алдыннан халкы 3,2 млн кеше тэшкил итэ. ШэЬэргэ авыр машиналар тезY продукциясенец ДYрттэн бер елеше, электротехник продукциянец ечтэн бер елеше туры килэ. Сугышка кадэр анда 333 эре предприятиедэ ярты милли-оннан артык белгеч эшли, алар барлык оборона продукциясенец дурттэн еч елешен башкара. Ул вакытта да Ленинград галимнэр шэЬэре буларак таныла. ШэЬэрдэ 300гэ якын уку йорты hэм фэнни-тикшеренY институты эшли. СССРныц зурлыгы hэм эhэмияте буенча икенче шэhэрен алу Гитлерныц «Барбаросса» планы белэн карал-ган. Моныц ечен Вермахт тарафыннан Теньяк армиялэр теркеме оештырыла. КYп
Ленинград блокадасы. Хэрби хэрэкэтлэр картасы. 1941 ел. Электрон ресурс. Керурежимы: https://ru.wikipedia.org/wiki/EnoKada_.HeHUHzpada
Leningrad siege. Map of military operations. 1941. Electronic resource. Access mode: https://ru.wikipedia.org/wiki/EnoKada_.HeHUHzpada
миллионлы шэhэрдэ яшзYчелзргз булган бу коточкыч хзллзр - нацизмныц иц зур динаяте. Гитлер шзhзрне даими куркыныч чыганагына зйлзндерз: качкыннарны кабул итуне тыя, шзЬзрдзн немецлар билэгэн территориягз чыгарга тырышкан тыныч халыкка атарга, азык-телек складларын юк итэргэ боерык бирз.
1941 елныц дзй - кезендзге хзрби хзрзкзтлзр картасында СССРныц зЬзмиятлелеге буенча икенче шзЬзре булган Ленинградка теньяк-кенбатыштан фин армиясе Ьзм Эстон ССР ягыннан теньяк армиялзр теркеме Ьедум иткзнлеге куренз. Немец гаскзрлзренец Ленинградка Ьедуме 1941 елныц 10 июлендз башлана, август аенда тимер юллар ябыла. 8 сентябрьдз Шлиссельбургны алу теньяк башкаланы бетен илдзн - коры дирдзн тулысынча езз. Немецлар, шзhзр оборонасын димерз алмагач, аны урап узарга карар итзлзр. Иц матур шзhзр тулысынча димерелгзн, з анда яшзYчелзргз ачлыктан hзм салкыннан улем ззерлзнз. Камалышныц беренче кеннзреннзн ук фашистлар шзЬзрне взхшилзрчз бомбага тота башлыйлар, нзтидздз купсанлы янгыннар була, шуларныц берсе Бадаевка азык-телек складларын димерз. Озак вакыт бу янгын шзhзрнец стратегик азык-телек запасын юк иткзн дип сана-ла, нзтидздз халыкныц массакулзм ачлыгы башлана. Лзкин куптзн тугел ачылган архив документлары башка хзлне ача: Ленинградта ул вакыт азык-телекнец стратегик запасы булмаган. Шзhзр артык зур булганлыктан кертелгзн продуктлар белзн тзэмин ителгзн, з кинзт кенз башланган сугыш шартларында зур запас булдыру мемкин булмаган4. Карточкаларда башка продуктлар да каралган, лзкин алар да зур езеклеклзр белзн бирелгзн. 1941 елныц кышына хзл кискен начарлана. Азык-телек тагын да азрак бирелз. Кеннзн-кен кешелзрнец улеме арта. Эстзвенз, кешенец улеме гадзти куренешкз зверелз. ШаЬитлар зйтуенчз, кечсез, хзлсезлзнгзн кеше басып торган диреннзн егыла, з инде егылса, ул инде торып баса алмаган: кешелзр урамнарда, кибетлзрдз, эштз, ейдз егылганнар. Ачлык - кешенец улемгз каршы тора алучанлыгын бетерз. Yлемнец тагын бер сзбзбе - уззккз уткзн - салкын. Ягулык запасы бетз, уззклзштерелгзн дылыту туктатыла, сууткзргеч Ьзм канализация туца, шуца курз алар сундерелз. Моннан тыш, 1941-1942 елларныц иртз кышы бик каты салкын була. Салкын кеннзрдз купчелек фатирларда торган буржуйка миче меhим роль уйный. Электр энергиясе дитмзу сзбзпле транспорт туктаган. Нзтидздз, куп кешелзргз эшкз hзм кирегз дзяу кайтырга туры килз, з бу естзмз калория hзм энергия сарыф иту. Иц кыены - гаскзрлзрне Ьзм шзЬзр кешелзрен азык-телек белзн тзэмин иту була. Булган запас тиз арада юкка чыга. 1941 елныц 2 сентябреннзн азык-телеккз карточкалар кертелз. 1941 елныц 20 ноябреннзн Ленинградта яшзYчелзр: эшлзYчелзр - 250 грамм, хезмзткзр, балалар hзм кеше тзрбиясендз булучылар 125 грамм ипи ала башлыйлар5. Ашау нормасы биш тапкыр киметелз. Икмзк кара hзм бик ачы. Он дитзрлек кулзмдз булмау сзбзпле, ипигз терле катнашмалар - чупрз, целлюлоза, сода, керпз салына. Пешеру ечен форманы еш кына соляр мае белзн майлыйлар. Беренче бомбага тоту вакытында шикзр склады яна. Шул янган бина территориясендз камалыштагылар «татлы дир» казыйлар Ьзм аны ризык итеп кулланалар. Бу «татлы ризыклар»ны хзтта базарда да сатучылар була.
Кайгы hзр гаилзгз килз. Эти-знилзренец куз алдында уллары hзм кызлары улз, балалар ятим кала. Куп гаилзлзр тулысы белзн улеп бетз. Йортларда, урамнарда, кая карама - уле гзудзлзр, аларны хзтта дирлзп тз елгерз алмыйлар. Эмма бу ленин-градлыларны тез чуктерз алмый. Камалышта калганнарныц ничек яшзвен сейлзп-ацлатып бирерлек кенз тугел: мунчалар, кер юу урыннары эшлзми; кибетлзрдзн бернинди кием-салым, худалык товарлары табып булмый; биналар сукыр лампа Ьзм чыра белзн яктыртыла. Кешелзр бераз дылы тешеру hзм су кайнату ечен ейдзге диhазларны, китапларны ягалар.
1941 елныц кышында завод Ьэм фабрикаларньщ ^пчелеге ябыла. Оборонага кагылышлы, суднолар tg3y, машина тезелеше предприятиелэре ябылмаса да, тулы кечкз эшли алмыйлар. Шундый шартларда ачлыктан хзлсезлзнгзн хезмэт иялзре салкын, карацгы цехларда ешегэн hэм салкыннан яргаланып беткэн куллары белэн сугыш кирэк-яраклары ясыйлар. ©лкэннэр белэн беррэттэн, Yсмeрлэр hэм балалар да тырышып эшли.
Ачлык-ялангачлыкка карамастан, Ленинград галимнэре дэ камалыштагы берен-че кышта эшчелэр hэм инженер-техник хезмэткэрлэр белэн бергэ фронтны сугыш кирэк-яраклары Ьэм кораллар белэн езлексез тээмин итеп торалар. Эдэбият Ьэм сэнгать эшлеклелэре чыгышлары белэн ленинградлыларны рухи тешенкелеккэ бирелудэн саклыйлар6. Бу дэвердэ радио искиткеч тээсир иту кеченэ ия була. Ул. шэhэр халкына кеше ышанмаслык кыенлыклар hэм интeгYЛэргэ TYЗэргэ, керэштэ ялгыз булмауларын тоярга ярдэм итэ. Хэллэр бик авыр булуга карамастан, шэhэрдэ 1 500лэп тавыш кечэйткеч эшли, алар буенча сигналлар бирелэ7. Бу техниканы ж;ентеклэп тикшереп торганнар. Тиз ремонтлаганнар яки зыяннан соц алмаштыр-ганнар. Ул еш кына бомбага тоту hэм янгыннар нэтиж;эсендэ езелгэн. Ж^итэкчелек курсэтмэлэре буенча, хекумэт боерыкларын Ьэм яцалыкларын тэулек эйлэнэсе трансляциялэгэн радиоларны сундерергэ ярамаган. Ленинград дикторы хэбэр итуне туктаткач, динамиклар аша узенец исэплэвен метроном дэвам иткэн. Метрономныц ритмы Ленинград халкы ечен коткару сигналы булып тора. Ритмныц тиз хисабы сигнализациясе бомбага тотуныц башлануын, дошман самолетларыныц Ьежумен
1jавгустами
Ш Щ^иишш®
.ТИОЖСШ ВКП/б/___
- т^ДЛШШУ! С; ÍOP
шзансксго
СИТШЩОВУ
Копия:
ПРОРЕКТОРУ ЛЕЕ.ТОС.УНИЙрда^;
ш
Паошу Совнарком ГатАССР оказать содействие в раз. НИИ в г.Казани эвакуированного имупэства и научных соц ников Ленинградского гос .университета.
При положительном решении вопроса о размещении Ш Казани, Яаркомпрос РСФСР находит возможным не воспользо разрешением Совета по Эвакуации / № 5246сэ от 2.УШ-41Г
занятие для указанных целей
учительского института в г.
Ценное оборудование и группа наушк сотруднике 1е„^0Г0 «суженного университета зваку—-г.Казань по раснорягешш Совета „о Эвакуации при ОНК ССОР V 48650Э от 6 июля 1941г. В качестве «еста балования ЖУ Советом по эв^увд» определен Казански* авиационш* инстя-т?г. однако,послеянй по сообщена НИИ не может эв
„ируемое имущество Лен .гос .университета.
3 связи с тем,что в настоящее вреия ценное оборудование и научш* сотрудники Ленинградского университета раз -мечены в Казанское университете и, «дел в ввд, что ряд научных работников ЛГУ тесно связан» с Академией Наук /лаборатории акад. Ухтомского и Сталинского лауреата проф.Иер-
вуге ГатАССР.
О размещении на время вовны ценного оборудования < лавораторий Ленинградского государственного университет прошу незамедлительно поставить мев$в известность.
отп.бэкз. 1.М.4.У111-41Г.
фильева/ .которая переведена i
р.Казань, Наркомпрос HSCP
полагает целесообразный оставить в
Казанской гок.универси-
тете вывезенное из ЛГУ данное' оборудование.
Предлагай ректору Казанского гос .университета,по оде сованию с Академией Наук, проставить в распознание Лешк градского университета лаборатории, необходим для ведени,
Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, П-15 ф., 5 тасв., 213 эш, 109-109 кгз. арткы ягы.
State Archive of the Republic of Tatarstan, fund П-8235, series 5, file 213, p. 109-109 rev.
Ленинград фронты снайперлары. 1943 ел. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 8235 ф., 1 тасв., 207 эш, 27 кгз.
Snipers of the Leningrad Front. 1943. State Archive of the Republic of Tatarstan, fund 8235, series 1, file 207, p. 27.
алдан ук хэбэр итэ. Ритмныц акрынлашуы куркынычныц тэмамлануын ацлаткан. ШэЬэр халкы бу ритмны «йерэк тибеше» ритмы дип атый.
Блокаданыц иц кырыс hэм куркыныч айлары 1942 елныц гыйнвар-феврале була. Карточкалар белэн азык-телек алу бары тик эшлэуче гражданнарга гына бирелэ башлый. Гыйнварда салкын 30 градустан тубэнрэк. Су туцган. Шуца курэ эчэр су дитми. Кен саен шэЬэрдэ мецэрлэп кеше улэ. Д. Лихачев: «...кеше акылы соцгы чиратта улэ», - дип язган иде. Кешенец куллары Ьэм аяклары салкыннан хезмэт итудэн туктый (пальто теймэлэрен элэктерергэ кеч Ьэм хэл юк), э авыз тирэсендэге тире кара тескэ керэ. Бу вакытта йез улгэн кешенец баш сеягенэ охшаган, эмма баш мие тагын да эшен дэвам итэ8.
Ленинград ечен керэш кискен бара. ШэЬэр кен саен фашист армиясе Ьедумнэренэ дучар була. Оккупация вакытында шэhэргэ 107 000 бомба атыла, 3 000 бина димерелэ, 7 000 бина зыян ^рэ. Бомбалар 1 000нэн артык азык-телек предприятиесен сафтан чыгара. ШэЬэр оборонасын, шул исэптэн Ьава hедYменэ Ьэм артиллериягэ каршы оборонаны ныгыту буенча чараларны KYЗДЭ тоткан план эшлэнелэ. ШэЬэр территориясендэ 4 100дэн артык дот Ьэм дзот тезелэ, биналарда 22 мец ут ноктасы диЬазландырыла, урамнарда 35 километрдан артык баррикада Ьэм танкка каршы киртэлэр урнаштырыла. 0ч йез мец ленинградлы шэЬэрнец дирле Ьава Ьедуменэ каршы оборона отрядларында катнаша. Кендез дэ, тенлэ дэ алар YЗ вахталарын предприятиелэрдэ, йорт ишегалларында, тYбэлэрдэ алып баралар. Блокаданыц авыр шартларына карамастан шэЬэр эшчелэре фронтка корал, диЬазлар, кием-салым, сугыш кирэк-яраклары эзерлилэр. ШэЬэр халкыннан ун халык ополчение дивизиясе оештырыла. Шуларныц дидесе кадрлар дивизиясе була9.
1941-1944 елларда легендар «тормыш юлы» аерым роль уйный. Ул 1941 елныц 22 ноябрендэ YЗ хэрэкэтен башлый. Бу Ладога буенча 30 километрлы юл. Аныц буенча шэЬэрне тээмин итэлэр Ьэм эвакуация уткэрэлэр. Беренче булып балаларны, хатын-кызларны, авыруларны Ьэм картларны алып китэлэр. Барлыгы миллионнан артык кеше эвакуациялэнэ. Алар арасында KYбрэк картлар, балалар илебезнец терле почмакларына, шул исэптэн Татарстанга да озатыла. Бу бозлы «тормыш юлын» «Yлем юлы» дип тэ атаганнар. Машиналар еш кына боз астына тешеп китэ, шуца ^рэ «тормыш юлы»нда Ьэлак булганнарныц тегэл саны элегэ кадэр билгеле тYгел.
Икенче юл да булган - Фин култыгы еслегеннэн уткэн кечкенэ тормыш юлы. Бу кечкенэ трасса буенча Ленинградны саклаучылар хэрэкэт итэ. Ленинград камалышы езелгэч, тагын бер юл барлыкка килэ. Рэсми булмаган рэвештэ аны «Ж|иц^ юлы» дип атыйлар. Аны хал^1кны тиз эвакуациялэY Ьэм кирэкле азык-телек Ьэм сугыш
Ладога куленнэн легендар «тормыш юлы». 1941 ел. Электрон ресурс. Керу режимы: https://www. interesnie-fakty. ru/istoriya/ blokada-leningrada/?ysclid= lp2f83avxv588601440
The legendary "Road of Life" across Lake Ladoga. 1941. Electronic resource. Access mode: https://www. interesnie-fakty. ru/istoriya/ blokada-leningrada/?ysclid= lp2f83avxv588601440
кирэк-яраклары китерY ечен сазлыкларда hэм авыр у^ле дирлектэ тезегэннэр10. Блокада вакытында еч эвакуация дулкыны Yтэ. Шул чорда шэhэр халкыныц ярты-сы шэhэрдэн чыгарыла. Беренче эвакуация камалышка кадэр Yк башлана. Икенче дулкынны Ладога куленец бозлары аша уткэрергэ карар бирелэ. Бу юлы 500 мецнэн артык кешене уцышлы алып чыгалар. Юл бик куркыныч: боз катламы езлексез бомбага тотыла, кайвакыт боз куп санлы йекле транспортныц авырлыгына тузэ алма-ган. Эченче дулкынны су транспорты белэн KYЛ аша уткэргэннэр. Эвакуация вакы-тында зур диргэ 1,5 миллионнан артык кеше чыгарыла. Эвакуациялэнгэн халыкныц KYпчелеген илнец башка кенчыгыш тебэклэре белэн беррэттэн безнец республика да уннарча эвакуациялэнгэн Ленинград мэгариф учреждениелэрен: балалар йортла-рын, балалар бакчаларын, Ьенэри уку йортларын кабул итте. Мэгариф Халык комиссариаты линиясе буенча гына да республика районнарында Ленинградтан 25 балалар учреждениесе урнаштырыла. Балаларныц кубесе эти-энисез. Аларны ашатып-эчер-теп кенэ калмыйча, психик яктан тынычландырып, килэчэккэ ышаныч уяту кирэк иде. Азык-телекнец, кием-салым, аяк киеме, ягулык дитмэулэрне дэ исэпкэ алсак, бу эш бик ж;ицел булмагандыр. Эмма татарстанлылар hэрвакыт эвакуациялэнгэннэргэ эш белэн дэ, суз белэн дэ ярдэм иту мемкинлеген таба. Нэкъ менэ шуца курэ дэ KYп еллардан соц да, ленинградлылар ж;ылы хислэр белэн республикабызда булган елларны искэ алалар11.
1942 елныц дэендэ Ладога куле тебеннэн Ленинградны ягулык белэн тээмин иту ечен торба уткэргече, э кезен энергетика кабеле салына. Совет гаскэрлэре
Ленинград фронты сугышчылары. 1944 ел. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 8235 ф., 1 тасв., 207 эш, 25 кгз.
Soldiers of the Leningrad Front. 1944. State Archive of the Republic of Tatarstan, fund 8235, series 1, file 207, p. 25.
СПРАВКА___
О ХОДЕ ОТГРУЗКИ ПРОДОВОЛЬСТВИЯ ЛЕНИНГРАДУ.
По еоагояаию наЮ марта 1942 года.
Масло сливочное, задание ТООтоня, отгружено -700 тонн Мяоо -"- 80° " "~571 тонна
Меланж -"- 300 " -"-
Крупа, горох Лил vw^w
Мука 1.000 й=
-"- -290 тонн
6000 " -"- -2088 тонн.
S О ■■ ШЬОНф
не отгруаались вслед-
ствие неподачи вагонов по ;-;уйбышевской аел.дороге из-за этого же задерживается доотгрузка меланж, мяса, крупы, и
По Казанской дороге отгружено полностью.
О неподаче порожняка Куйбышевской аел.дорогой телеграфировали для принятия мер ЦК ВКП(б) и Обком ВКП(б) лени^ града.
Необходимо в блиаайшеэ время поставить под погрузву порокняка станциям: Бугульма -226, Нурцат - "Ю, ртаза -
0^ЖК11(§ГиОТД8Ла t A^bjQJuAï (Е.Сафонова) 11/Ш-1942Г.
Ленинградка азык-твлек щибэру барышы турында белешмэ. 1942 елныц 11 марты. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, П-15 ф., 5 тасв., 588 эш, 18 кгз.
Information about the progress of food shipment to Leningrad. March 11, 1942. State Archive of the Republic of Tatarstan, fund П-15, series 5, file 588, p. 18.
блокада божрасын берничэ тапкыр юкка чыгарырга тырышалар, эмма моца 1943 елныц гыйнварында гына ирешэлэр. Ладога куленнэн кеньяктарак кицлеге сигез-унбер километр булган коридор барлыкка килэ. Ладоганыц кеньяк ярында 18 кен эчендэ 33 километр озынлыктагы тимер юл тезелэ. 1943 елныц февралендэ Ленинградка азык-телек, чимал, сугыш кирэк-яраклары белэн поездлар китэ. Бу аяныч хэллэрдэ кимеручелэр дэ проблемалар тудырган, алар болай да аз булган азык запасын аяусыз ашаганнар. 1943 елда шэhэргэ кYселэрне hэм тычканнарны юк иту ечен ДYрт вагон мэче китерелэ. Блокада езелгэннэн соц тагын 5 000 кук тестэге мэче китерелэ. Шэhэр халкы нэкъ менэ шушы тестэге мэчелэр иц яхшы кусе аула-учылар дип ышанган. Шулай итеп, мэчелэр шэhэрне озын койрыклардан коткара. Хэзерге вакытта Петербургта шэЬэрне кимеручелэрдэн коткарганнары ечен рэхмэт йезеннэн, мэчелэргэ багышланган hэйкэл тора.
Ленинград блокадасы 1944 елныц 27 гыйнварында Ленинград-Новгород операциясе барышында тулысынча юкка чыгарыла. Нэтижэдэ немец гаскэрлэре 60-100 км ераклыкка чигенэлэр12. Бу кенне бэйрэм салюты ясала. Аннан соц Пушкин, Гатчина hэм Чудово шэhэрлэре азат ителэ. Шэhэрне саклаучыларныц батырлыгы югары бэялэнэ: Ленинград фронтыныц 350 мецнэн артык солдаты, офицеры Ьэм генералы орден Ьэм медальлэр белэн булэклэнэ, шуларныц 226сына Советлар Союзы Герое исеме бирелэ. «Ленинградны саклаган ечен»
медале белэн 1,5 миллионга якын кеше булэклэнэ. Немец фашист илбасарлары белэн авыр керзш кеннзрендз курсэткэн батырлыгы, ныклыгы Ьэм моцарчы ^релмэгэн батырлыгы ечен Ленинград шэЬэре 1945 елныц 20 гыйнварында Ленин ордены белэн булэклэнэ, э 1965 елныц 8 маенда «Герой шэЬэр» дигэн мактаулы исем ала.
1995 елныц 13 март аенда кабул ителгэн «Россиянец Хэрби дан кеннэре Ьэм истэлекле даталары турында»гы Федераль закон нигезендэ 27 гыйнвар - Россиянец Хэрби дан кене буларак, Ленинград шэЬэре блокадасын бетеру кене итеп билгелэнэ. Блокада корбаннары Ьэм Ленинград оборонасында Ьэлак булганнар истэлегенэ багышлап Пискарев зираты Ьэм Серафим зиратларында мемориаль ансамбльлэр; шэЬэр тирэли элеккеге блокада бодрасы буенча Яшел Дан поясы булдырыла.
Ленинград янында фашистларны тар-мар итугэ безнец республика да уз елешен кертэ. Ленинградны саклау, герой-шэЬэр блокадасын тар-мар иту буенча терле операциялэрдэ йезлэрчэ мец татарстанлылар катнаша. Аларныц 45 мецнэн артыгы Ьэлак була. Татарстанда туган 17 кеше Советлар Союзы Герое исемен ала Ьэм тагын икесе Дан орденыныц тулы кавалеры була13. Ленинградныц кайбер эре сэнэгать предприятиелэре Ьэм фэнни учреждениелэре Татарстан дирендэ эшлэгэн14. Yз чира-тында, республикабызда яшэучелэр кием-салым эйберлэрен, азык-телек Ьэм акчала-рын блокадада калган тарихи Ьэм гузэл шэЬэрне саклау фондына дыеп тапшыралар.
Ленинград блокадасы - илебез тарихыныц ике миллионнан артык кешенец гомерен езгэн фадигале бите15. Ленинградлыларныц батырлыгы Ьэм ныклыгы килэчэк буын хэтерендэ дэ калырга тиеш. Тарихи хэтерне онытмасак - мондый коточкыч Ьэм фадигале вакыйганыц кабатлануына юл куймабыз!
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. 2023 елныц 18 гыйнварында Санкт-Петербург Беек Ватан сугышы ветераннары, блока-далы Ленинград халкы Ьэм идтимагый патриотик берлэшмэлэр вэкиллэре белэн очрашу-дан видеоязма. Электрон ресурс. Керу режимы: http://www.kremlin.ru/events/president/ transcripts/20111
2. Блокада Ленинграда в документах рассекреченных архивов / Под ред. Н. Л. Волковского. -М.: act; СПб.: Полигон, 2005. - С. 66.
3. Соболев Г. Л. Блокада Ленинграда: от новых источников к новому пониманию // Новейшая история России. - 2012. - № 3 (5). - С. 70-96.
4. Там же.
5. Там же.
6. Ж^ентеклэп укырга мемкин: Хузеева Л. «За все время следования в пути мы не знали времени отправления, времени прибытия» // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2004. -№ 2. - Б. 32-36; Федотова О. Помощь Татарстана осажденному Ленинграду: единство фронта и тыла // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2008. - № 1. - Б. 170-174.
7. Блокада Ленинграда в документах рассекреченных архивов... - С. 68.
8. Лихачев Д. С. В блокадном Ленинграде. - М.: ООО «ТД Алгоритм», 2017. - С. 47.
9. Ломагин Н. А. Неизвестная блокада. - СПб.: Издательский дом Нева, 2002. - С. 80.
10. Ладога родная. Воспоминания ветеранов Краснознаменной Ладожской флотилии / Сост. Г. Русаков. - Л.: Лениздат, 1969. - С. 56-58.
11. Там же.
12. Там же.
13. Кабирова А. Ш., Хузеева Л. «Татарстан стал для нас второй родиной» // Гасырлар авазы -Эхо веков. - 2014. - № 3-4. - Б. 196-207.
14. Интересные факты о блокаде Ленинграда. Электронный ресурс. Режим доступа: https: https://www.interesnie-fakty.ru/istoriya/blokada-leningrada/ (дата обращения: 31.08.2023).
15. Блокада Ленинграда как трагическая страница истории нашей страны. Электронный ресурс. Режим доступа: https://na-journal.ru/1-2019-gumanitarnye-nauki/1520-blokada-
leningrada-kak-tragicheskaya-stranica-istorii-nashey-strany?ysclid=lp2g32an2l910925093 (дата обращения: 17.08. 2023).
Эдэбият исемлеге
Блокада Ленинграда в документах рассекреченных архивов / Под ред. Н. Л. Волковского. -М.: act; СПб.: Полигон, 2005. - 766 с.
Ладога родная. Воспоминания ветеранов Краснознаменной Ладожской флотилии / Сост. Г. Русаков. - Л.: Лениздат, 1969. - 414 с.
Лихачев Д. С. В блокадном Ленинграде. - М.: ООО «ТД Алгоритм», 2017. - 240 с. Ломагин Н. А. Неизвестная блокада. - СПб.: Издательский дом Нева, 2002. - 960 с. Соболев Г. Л. Блокада Ленинграда: от новых источников к новому пониманию // Новейшая история России. - 2012. - № 3 (5). - С. 70-96.
References
Blokada Leningrada v dokumentakh rassekrechennykh arkhivov. Pod red. N. L. Volkovskogo [N. L. Volkovsky (ed.) The Siege of Leningrad in the documents of declassified archives]. Moscow: act; St. Petersburg: Poligon publ., 2005, 766 p.
Ladoga rodnaya. Vospominaniya veteranov Krasnoznamennoi Ladozhskoi flotilii. Sost. G. Rusakov [G. Rusakov (comp.) Ladoga is dear. Memoirs of veterans of the Red Banner Ladoga Flotilla]. Leningrad: Lenizdat publ., 1969, 414 р.
Likhachev D. S. VblokadnomLeningrade [In besieged Leningrad]. Moscow: OOO "TD Algoritm" publ., 2017, 240 p.
Lomagin N. A. Neizvestnaya blokada [Unknown blockade]. St. Petersburg: Izdatel'skii dom Neva publ., 2002, 960 p.
Sobolev G. L. Blokada Leningrada: ot novykh istochnikov k novomuponimaniyu[Siege ofLeningrad: from new sources to a new understanding]. IN: Noveishaya istoriya Rossii [Contemporary history of Russia], 2012, no. 3 (5), pp. 70-96.
Сведения об авторе
Трофимова Сирина Миннегалимова, кандидат филологических наук, главный архивист Государственного архива Республики Татарстан, e-mail: Sirina.Trofimova@tatar.ru
About the authors
Sirina M. Trofimova, Candidate of Philology, Chief Specialist of the State Archive of the Republic of Tatarstan, e-mail: Sirina.Trofimova@tatar.ru
В редакцию статья поступила 16.09.2023, опубликована:
Трофимова С. М. Ленинград блокадасы Ьэм тарихи хэтер (Ленинградныц камалыштан чыгуыныц 80 еллыгына) // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 4. - C. 111-119.
Submitted on 16.09.2023, published:
Trofimova S. M. Leningrad blokadasy hem tarikhi kheter (Leningradnyn kamalyshtan chyguyna 80 el) [Siege of Leningrad and historical memory (80 years since Leningrad came out of the siege)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 4, pp. 111-119.
