CC BY
0ДК 930
«Казан белэн танышасьщыз килсэ, юл к^урс^тучене генэ укьщыз!!!»
Л. Р. Мортазина, А. Э. Зиннэтуллина,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
"If you want to get acquainted with Kazan, read the guide!!!"
L. R. Murtazina, A. A. Zinnatullina,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation
Аннотация
Статья посвящена исследованию исторического источника начала ХХ в. - первого путеводителя по Казани на татарском языке под названием «Татар». Он был опубликован в соавторстве известного просветителя и педагога, автора статей в татарской периодической печати начала ХХ в. на женскую проблематику Магруй Музаффарии (1873-1945) и публициста, автора книг и учебников Камиля Башира. Первым путеводителем по Казани считается книга И. Чернова «Указатель города Казани или памятная книжка для жителей Казанской губернии на 1840 г.». Далее издаются книги данного жанра составленные С. М. Шпилевским, М. Н. Пинегиным, Н. П. Загоскиным и др. Все эти издания были предназначены для русскоязычной аудитории. Путеводитель «Татар» был адресован именно для татароязычного населения. В процессе изучения темы нами было определено время публикации (оно не указано в самой книге) - 1908 г. Полагается, что именно с этого времени началось издание путеводителей для татар. Данная книга примечательна тем, что в ней особое внимание уделено истории города: дана историческая справка о Казани, представлены очерки о казанских ханах, легенды о происхождении названия города, о башни Сююмбике, рассказы о значимых культовых объектах и наиболее видных просветителях татарского народа. Следовательно, путеводитель кроме своего прямого назначения имел также важное просветительское значение. Как и любой путеводитель, он должен был дать адресно-справочную информацию. Здесь размещены адреса гостевых номеров, постоялых дворов, ресторанов и трактиров, разных общественных мест (клубов, театров и других развлекательных учреждений), учебных заведений, мечетей и медресе, книжных магазинов и издательств, читальных залов, перечислены названия улиц и переулков Казани, адреса и часы работы врачей, адвокатов, музеев, расписания пароходов и поездов и т. д.
Abstract
The article is devoted to the study of the historical source of the early ХХ century - the first guide to Kazan in the Tatar language called "Tatar". It was published in collaboration with the famous educator and teacher, author of articles in the Tatar periodical press of the
beginning on women's issues Magruy Muzaffariya (1873-1945) and publicist, author of books and textbooks Kamil Bashir. The first guide to Kazan is considered to be I. Chernov's book "Index of the city of Kazan or a commemorative book for residents of the Kazan province for 1840". Further books of this genre compiled by S. M. Shpilevsky, M. N. Pinegin, N. P. Zagoskin, etc. are published. All these publications were intended for the Russian-speaking audience. The guidebook "Tatars" was addressed specifically for the Tatar-speaking population. In the course of studying the problem, we determined the time of publication (it is not indicated in the book itself) - 1908. It is believed that it was from this time that the publication of guidebooks for the Tatars began. This book is notable for the fact that it pays special attention to the history of the city: it provides historical information about Kazan, presents essays on the Kazan khans, legends about the origin of the city's name, about the Syuyumbike tower, stories about significant religious objects and the most prominent educators of the Tatar people. Consequently, the guide, in addition to its direct purpose, also had an important educational value. Like any guidebook, he had to give address and reference information. Here are the addresses of guest rooms, inns, restaurants and taverns, various public places (clubs, theaters and other entertainment facilities), educational institutions, mosques and madrasahs, bookstores and publishing houses, reading rooms, the names of streets and alleys of Kazan, addresses and opening hours of doctors, lawyers, museums, timetables for ships and trains, etc.
Ключевые слова
Казань, путеводитель, город, турист, легенда, история татар, просветители, М. Музаф-фария, К. Башир.
Keywords
Kazan, guidebook, city, tourist, legend, history of the Tatars, enlighteners, M. Muzaffaria, K. Bashir.
Казан - Идел буенда урнашкан иц борынгы шэЬэрлэрнец берсе. УЛ куп гасырларга сузылган узенчэлекле Ьзм гаять бай тарихка ия. Бугенгесе кендэ Казан ЮНЕСКОныц Бетенденья мэдэни Ьэм табигый мирасы исемлегенэ кертелгэн Кремле, купсанлы мзчет-чиркзулзре, бай музейлары, тарихи Ьэм архитектура Ьзйкзллзре белэн илебезнец теп туристик юнэлешлэренец берсенэ эверелде. Ул шзЬзр кунакларын, бер яктан, терле стильдэ салынган матур, борынгы Ьэм заманча биналары белэн узенэ дэлеп итсэ, икенче яктан, берничэ дин, миллэт вэкиллэреннэн гыйбарэт халкыныц борынгыдан килгэн милли гореф-гадэтлэрен саклап, бер-берсенец традициялэрен хермэт итеп, дус-тату яшэулэре белэн гадэплэндерэ.
Казан элек-электэн Россиянец иц зур икътисади, мэдэни Ьэм сэудэ узэклэренец берсе булган. Шунлыктан деньяныц терле кыйтгаларыннан, илнец бик куп тебэклэреннэн Казанга бик куп кешелэр килеп торган. Алар арасында сэудэгэрлэр дэ, эшмэкэрлэр дэ, башка йомыш белэн килучелэр, денья куреп, ил гизеп йеруче сэяхэтчелэр дэ булган. Мосафирларга шэЬэрне тану, ейрэну ечен юл курсэткеч белешмэлеклэр (путеводитель) ярдэмгэ килгэн. Мондый китапчыклар, халыкка практик яктан ярдэм иту белэн беррэттэн, шэЬэрнец, тебэкнец имиджын кутэрудэ дэ зур роль уйнаганнар.
Денья кулэмендэ караганда, элеге тер эдэбият барлыкка килу тарихы XIX гасыр башлары белэн бэйле. Немец нэшриятчесе Карл Бедекер (1801-1859), Европада беренчелэрдэн булып, Кобленц шэЬэрендэ терле иллэр Ьэм шэЬэрлэр буенча юл курсэткечлэр бастыруны оештырып ж;ибэрэ.
Карл Бедекерга типограф Ьэм китап сату Ьенэре этисеннэн кучэ. УУл Гейдельберг университетында укып чыкканнан соц, шул шэЬэрнец бер китап кибетендэ ейрэнчек булып йери. 9 1827 елда Кобленц шэЬэрендэ узенец китап кибетен ачып дибэрэ Ьэм юл курсэткечлэре бастыруга рехсэт ала. Бедекерны кеше китаплары белэн генэ эш иту канэгатьлэндерми, анда уз китапларын да булдыру телэге туа. Шушы
Шэкидуллин Ш. Идел нэкерендэ юлдаш. 1908 сэнэ. - Казан: Миллэт, 1908. -110 б.
Shagidullin Sh. Companion
along the Volga River. 1908. - Kazan: Milletpubl., 1908. - 110 p.
ният белэн ул моца кадэр эйлэнештэ йергэн Рейн елгасы буенча юл ^рсэткечне тулысынча узгэртеп бастыра. Китап тиз арада халык арасында таралып, популяр булып китз. Карл Бедекер алга таба шзhзрлзр hsM курше дэулэтлэр буенча да юл ^рсэткечлэре xe3Y эшенэ керешэ. Бедекерньщ юл ^рсэткечлэре Yзлэренец сыйфатлы Ьэм мэгълумати яктан ышанычлы булулары белэн тиз арада танылалар Ьэм Германиянец терле шэЬэрлэренэ килгэн мосафирлар арасында дан казаналар1. КYп тэ утми, нэшриятчыныц фамилиясе, нэшрият исеме булудан тыш, мондый тер белешмэ басмалар ечен гомуми, уртаклык исеме булып та китэ. Шул рэвешле, юл ^рсэткечлэрне икенче терле «бедекер» дип атау кулланылышка керэ.
Казан шэЬэре буенча беренче юл кYрсэткеч булып И. Черновныц 1841 елда денья кургэн «Указатель города Казани или памятная книга на 1840 г.»2 хезмэтлэре санала. Алга таба С. М. Шпилевский3, М. Н. Пинегин4, Н. П. Загоскин5 hэм башкаларныц белешмэлеклэре басылып чыга. Гасырга якын тарихы булган, ил KYЛэмендэ танылган олуг шэЬэр ечен бу сан бик куп TYгел элбэттэ. Эмма XIX-XX гасырлар чигендэ Россиянец башка эре шэЬэрлэре буенча мондый тер эдэбият бик аз яки бетенлэй дэ булмаган диярлек. Тарихчы, Казан император университеты ректоры Николай Павлович Загоскин сузлэренэ караганда, рус шэhэрлэре, шул исэптэн илнец башкаласы да, элегэ шэhэрнец кирэкле статистик, белешмэ hэм башка мэгълуматларын туплаган, аларныц тарихи истэлекле урыннарын hэм истэлекле вакыйгаларын яктырткан hзм, гомумэн, шэhэр тарихын чагылдырган эдэбиятка бик ярлы була. Ул бу хэлне чит ил шэЬэрлэре белэн чагыштыра Ьэм «аларда шэЬэрнец уткэне Ьэм бугенгесе белэн танышуны ж;ицелэйтY ечен, бераз гына эЬэмияткэ ия булган Ьэрбер шэЬэрчекнец меЬим тарихи Ьэм гамэли мэгълYматларын туплаган "гидлары" бар», - дип ассызыклый. СYзен дэвам итеп, юл ^рсэткечлэр тeзY эше Россиядэ эле яца гына туган юнэлеш булып тора hэм мондый эдэбият тэж;рибэ формасында барлыкка килэ башлады6, ди.
Дерестэн дэ, ХХ гасыр башларына инде шэhэр hэм аерым тебэклэр буенча, шул исэптэн Казан шэЬэре Ьэм Идел буе шэЬэрлэре ечен дэ7, байтак кына юл курсэткечлэр барлыкка килэ. Эмма алар барысы да рус телле укучыларны куздэ тотып тезелгэн белешмэлеклэр була. Шуца да меселманнар, татарлар ечен туган теллэрендэ басылган мэгълумати китапларга ихтыяж; зур була.
Татар телендэ беренче юл ^рсэткечлэр 1908 еллар тирэсендэ барлыкка килэ башлаган дисэк, hич тэ ялгыш булмас. 1908 елга нашир hэм мэгърифэтче, заманыныц иц KYп таралган «Заман календаре» авторы, «Русия сэYДэсе» журналы мехэррире
Шэкидуллин Ш. Безнец Казан: Казан еыстаекасыныц рэЬбэре. - Казан, 1909. -110 б.
Shagidullin Sh. Index to the city of Kazan and information about the regional exhibition. -Kazan, 1909. - 110 p.
Шэрэфетдин Ш^идуллинныц «Идел нзЬерендз8 юлдаш. 1908 сэнэ» исемле ^рсэткече денья ^рэ9. 1909 елда шул ук авторныц Казанда губерна земство-сы тарафыннан эзерлэнгэн, 1909 елньщ 3 июненнзн 16 августына кадзр узачак «Областная выставкасы» ечен махсус белешмэлеге - «Безнец Казан» басылып чыга10.
Бу чорда мондый белешмзлеклзр хэтта татарлар яшэгэн башка кыйт-галарда да денья ^ргэн. Ерак СYрия илендэ, мэсэлэн, ХХ гасырныц унынчы елларында читтэн килучелэр, хаж;илар, сэяхэтчелэр ечен татар телендэ «Шам11 мосафирларына юлбашчы» дип исемлэнгэн китап эзерлэнгэн. Аныц авторы - Талип ага, XIX гасырныц ахырларында - XX гасырныц башла-рында гаилэсе Ьэм авылдашлары белэн Россиядэн, Карамалы авылы, Бэлэбэй, Минзэлэ еязлэре, Элмэт волостьларын-нан кученеп китеп, Дэмэшкъ каласы янында Касьюн тавы итэгендэге Салхия дигэн мэхэллэдэ нигезлэнеп калган татар меhаж;ирлэренец берсе12. «Китапта Шамныц мэшhYр зиярэт мэхэллэлэре, мэшhYр урамнары, кYрелэчэк ж;ирлэре хакында мэгълумат бирелгэн. Моны укыган кеше симсарсыз13 Шамны зиярэт
«Татар» исемендэ тарихи еэ мосауеэр Казан очен юл курсэтуче //Морэттиб еэ наширлэре: Mahpyu Мозаффария, Камил Бэшир. - Казан: Типография Т-го д-ма «Братья
Каримовы». - 76 б.
An illustrated and historical guide to the city of Kazan called "Tatar" // Compilers and publishers: Magruy Muzaffaria, Kamil Bashir. - Kazan: Printing House of the "Brothers
Karimov" Trading House. - 76 p.
итэ алачактыр. Хззер m33kyp14 китапны тагы зуррак рзвештз haM Шамныц харита-сы15, мзшhYр зиярзт дирлзренец рэсемнэре илз бергз бастырып чыгармакчы»16. Кызганыч, злегз бу китаплар белзн танышу мемкинлеге булмады. Тагын шундый ук кызыклы бер кулъязма китап бYгенге кендз Казан федераль университетыныц Кулъязмалар hзм сирзк китаплар бYлегендз саклана17. Бер яктан, бу китаплар чит иллзрдз дз татарларныц югалып калмавы, ата-бабаларыбыздан килгзн китапчы-лык традициясен дзвам итYлзрен кYрсзтсз, икенче яктан караганда, алар татарлар арасында юл курсзткечлзр жанры усешен билгелзргз, ейрзнергз мемкинлек бирзлзр.
Казан шзЬзре буенча татар телендз тезелгзн беренче юл курсзткеч булып Маhруй Мозаффария hзм Камил Бзшир тарафыннан тезелгзн белешмзлек сана-ла. Аныц тулы исеме - «Татар» исемендз тарихи вз мосаувзр18 Казан ечен юл ^рсзтуче»19.
Китапныц авторлары хакында беркадзр мзгълYмат биреп китY дерес булыр. Маhруй Габделвзли кызы Мозаффария (1873-1945), билгеле булганча, ХХ гасыр башы татар мзгарифе тарихында якты эз калдырган куренекле миллзтпзрвзр ханымнарыбызныц берсе, педагог, Казан шзЬзрендз Х. Эхмзрова оештыр-ган рус-татар кызлар мзктзбе (1901-1917), 5 нче кызлар мзктзбе (1917-1921) мегаллимзсе, Тзтештз тзгълим вз тзрбия курсларын оештыручы (1917), балалар тзрбиясенз, хатын-кыз мзгарифенз багышланган мзкалзлзр авторы20. Ул Печзн базары мзчете мулласы Худазхмзт ахун Мозаффариньщ (1840-1907) тормыш иптзше, шагыйрз Ьзм педагог Мзхмудз Хуж;а-Эхмзд кызы
hзм татар профессиональ музыкасына нигез салучыларныц берсе, махсус югары белемле беренче татар композиторы Мансур Эхмзт улы Мозаффаровныц (19021966) знисе буларак та киц ж;змзгатьчелеккз яхшы таныш. Маhруй ханым Казан шзhзрендз беренчелзрдзн булып кыз балаларны ж;здит ысулы белзн укырга-язарга ейрзтз башлый, татар телендз чыккан вакытлы матбугат битлзрендз хатын-кызларны белемгз, шзхси иреккз ендзгзн мзкалзлзре белзн чыгыш ясый, бигрзк тз аныц 1907 елда «Эл-ислах» газетасында басылып чыккан «МзшЬур хатыннар» шигыре халык арасында зур танылу ала.
«Татар» исемендз тарихи вз мосаувзр Казан очен юл курсзтуче //Мврзттиб вз наширлзре: Mahpyu Мозаффария, Камил Бзшир. - Казан: Типография т-го д-ма
«Братья Каримовы». - Б. 5.
An illustrated and historical guide to the city of Kazan called "Tatar" // Compilers and publishers: Magruy Muzaffaria, Kamil Bashir. - Kazan: Printing House of the "Brothers
Karimov" Trading House. - P. 5.
Камил Фэттах улы Бэшировныц тормыш юлы Ьэм эшчзнлеге хакында тэфсилле мэгъ^матлар табылмады. Бугенге кендз ул безгэ ХХ гасыр башында, революциядэн соцгы елларда басылып чыккан китаплар авторы буларак билгеле. Алар арасында башлангыч мэктэп укучылары ечен язылган уку эсбабы, хат язарга ейрэткэн методик кулланма, русчадан тэрдемэлэр Ьэм башкалар бар21. Галимэ М. Рэхимкулова язуына караганда, аныц Казан шэЬэренэ багышланган тагын бер юл кYрсэткече булган22. Элегэ бу китап белэн танышу мемкинлеге булмады23.
ХХ гасыр башында денья KYргэн юл KYрсэткечлэр, мэгълумати басмалар, KYп очракта, аерым бер ел ечен тезелеп, анда шул ел ечен гамэлдэ булган поезд hэм пароходларньщ килY-китY вакытлары, билет хаклары, ж;эмэгать урыннарыныц эш сэгатьлэре, ягъни шул вакыт аралыгы ечен актуаль булган мэгълуматлар яктыртыла. Ни сэбэпледер, билгесез, эмма «Татар» юл ^рсэткеченец кайсы ел ечен икэнлеге китапныц узендэ KYрсзтелмзгзн. Фаразыбызча, бу нэшрият хатасы булырга мемкин. Бары тик Ш. ШэЬидуллинныц «Идел нэЬерендэ юлдаш» белешмэсендэ басылган игълан буенча гына аныц 1908 ел ечен тезелгэнлеген ачыкларга мемкин булды. Ш. ШэЬидуллин бик зур дулкынлану белэн «1908 ел ечен! Беренче мэртэбэ буларак Казан ечен юл KYрсэтYче "путеводитель" тиздэн басылып чыга!!» дип хэбэр сала. «Казан белэн танышасыцыз килсэ, юл KYрсэтYчене генэ укыцыз!!! Казанга килеп, Ьэр ж;ирен вэ тэфсилле тарихын, Казанда нилэр барын белергэ телэYчелэр ечен, Казанны энэсеннэн-дебенэ кадэр бик ачык итеп ейрэткэн!!!» - дип белдерэ Ьэм Yзенец укучыларын юл ^рсэткечнец эчтэлеге белэн дэ таныштыра. Татар дэмэгатьчелегенец элеге белешмэлекне шундый зур шатлык белэн каршы алуы аныц кетеп алынганлыгын Ьэм татар миллэте ечен зур эЬэмияткэ ия булуын KYрсэтеп торучы факторларныц иц эЬэмиятлесе.
«Татар » юл ^рсэткечендэ «игъланнар, мосафирларга кирэкле мэслихэтлэр24, Казанныц гомуми урыны, Казан тарихы, Казан ханнары, Хан мэсдете, урам вэ переулок исемнэре, номерлар, рестораннар, учебный заведениелэр (укыту урыннары), учреждениелэр (мзхкзмз урыннары), мэсдетлэр, мздрзсзлзр, татар вэ урыс матбага-лары, почталар, фотографиялэр25, китап магазиннары, кыйраэтханэлэр, присяжный
— 14 —
Ы ч 1 ¿ял-Jjh (jULj ^Е ic-ь ojs^IaIJ ¿L i i ijJyi ^»jl_j ¿juj-bL jl_jIj «uJу (jLiLi ^Joj-b^} j o^U^b cuUJ* J&L.M, Щ^ф ■ ocXijji . jlSjJ^ ¿iUljb < fcf j Ль Jlak .-.A1 ^мнЯИ^уВВН г*;* 'Cp-jy j JjdiiLl^ Jhsy'xlA**Ь ^ J> 'Jj>J и-У'У 'lA^ iujiWb jjj.ajy»;! -cMJa »jliliUT.jOlU ^jb.^jb^ ¿¡¡^jJj^jiiL. ('¡J^iJ^Siy-' ^jy o^.jtyy) ji! (dcdCiljk') tU^diL CJ./ " о; Vi^lUvxioU^J»' ^»C^4 -vri oj-^b5 ¿U}Ub »^«ob*» ooJJ Siffj* »OjijUbT .jLi ¿tills VJ)y ¿,]ji Sy ij-by- • <S>'U ¿lb ¿jai^U^ < jti^l » ""b5
«Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр Казан ечен юл курсэтуче //Мврэттиб вэ наширлэре: Mahpyu Мозаффария, Камил Бэшир. - Казан: Типография т-го д-ма
«Братья Каримовы». - Б. 14.
An illustrated and historical guide to the city of Kazan called "Tatar" // Compilers and publishers: Magruy Muzaffaria, Kamil Bashir. - Kazan: Printing House of the "Brothers
Karimov" Trading House. - P. 14.
поверенныйлар, частный поверенныйлар, театр вз клублар, бакча вэ куцеллзну урыннары, русларга башка ят миллэтлэрнец мэгъбэд ханэлэре26, Казан-Москва тимер юлы поездларыныц килу вэ киту вакытлары, тимер юлда йеру бэhалэре, пароходларныц килу вэ киту вакытлары, шэЬэр музахэнэсенец ачылу вакыты Ьэм хаклары, тэрдемэи хэллэр кыйсеме» Ьэм башка тер мэгълумат урын алган. Моннан тыш, анда терле белдерулэр, игъланннар, рекламалар бирелгэн, Казан шэЬэренец планы тэкъдим ителгэн.
« Татар » юл курсэткеченец асыл бер узенчэлеге - аныц теге яки бу бина, йорт, оешманыц адресын яисэ дэмэгать транспортыныц килу-киту вакытын, билет хакла-рын ачыкларга мемкинлек бируче мэгълумат чарасы гына булып калмыйча, шэЬэрнец тарихы, татарныц куренекле шэхеслэре Ьэм башка бик куп тер белемнэрне халыкка таратуда да зур елеш керткэн басма булуында. Китапта Шиhабетдин Мэрдани, Ьади Максуди, Гаяз Исхакый турында мэгълуматлар, аларныц рэсемнэре бирелу моца мисал була ала. Аныц беренче чиратта татарларны куздэ тотып эзерлэнуе исемендэ дэ чагылыш тапкан. Бу ацлашыла да. Рус телле казанлылар Ьэм шэЬэр кунаклары рус телендэ денья кургэн белешмэлеклэрдэн файдалана алган. 9 татарлар Ьэм башка терки халыклар ечен иц уцайлы hэм мэгълумати юл курсэткеч булып «Татар» торган.
Юл курсэткечнец авторлары «меселманыныц куплеге, куп эдип, галим вэ мехэррирлэре шамил27 булуы дэЬэтеннэн» Казан шэЬэрен Русия меселманнарыныц «мэркэз шэЬэре» булып саналырга хаклы, «Яурупаи Русиядэ зурлыгы дэЬэтеннэн Петербург вэ Москвадан соц иц зур шэЬэр» дип белдерэлэр. Аларныц фикеренчэ, «бу шэЬэрдэ татар ханнары заманыннан калган биналар, башка асарлар28, куп галимлэрнец зияратлары, заманыбызда мэшhYр саналган галим вэ мехэррир вэ башка игътибарлы адэмлэр, меселман матбагалары, китап сэYДэлэре бик кYп булган-лыктан, Русия меселманлары ечен бик эЬэмиятле бер шэЬэр булып, кече диткэн Ьэрбер меселманга килеп кYPY, зиярат кылу тиештер»29. Шуца да юл к^рсэткечнец теп бурычы - укучыларга мемкин булган кадэр шэhэр турында тулы мэгълумат Ьэм кирэкле белешмэлэр бирYДЭн гыйбарэт. Авторлар бу басманы шэЬэр кунакла-рына да, казанлыларга да ярдэмче булыр дип ышаналар, ченки Казанныц Yзендэ яшэYчелэрнец дэ кубесе Y3 шэЬэрлэренец тарихын да, кирэкле урыннарын да тулы-сынча белеп бетерэ алмыйлар, бу табигый да. Шуца да авторлар «Казанныц тарихын, вэ нинди кешелэр тарафыннан салынганын белэсе килгэн»30 кешелэр ечен дэ бу белешмэлекнец файдасы зур булыр дип ышанып калалар.
Китапны тезYчелэр рус телендэ мондый эчтэлекле китапларныц инде барлыгын эйтеп узалар, эмма «меселманнарныц кYбесе русча - рус теле белэн таныш булма-ганлыктан», алар элеге белешмэлэрдэн файдалана алмаячак, дип искэртэлэр. Нэкъ менэ элеге сэбэплэр аркасында авторлар татар телендэ Казан буенча юл курсэткеч тезергэ алынуларын эйтэлэр.
«Татар» юл к^рсэткече Y3 эченэ шактый кYп мэгълумат туплаган. «Казан» дип аталган бYлектэ шэЬэрнец шул кендэге торышы, ягъни урнашу дирлеге, анда-гы бистэлэр, тарихи биналар, сэнэгать елкэсе, милли Yзенчэлеклэр Ьэм башкалар сурэтлэнелэ.
Казанныц урнашкан урынын тасвирлап, авторлар аны «Казанка нэhеренец сул тарафында, ...пароход пристаньнэренец беткэн дирендэ почтовый тракт илэ диде, тугры юл илэ еч чакрым ераклыкта бер урынга бина кылынган шэЬэр булып, эчендэ меселман Ьэм аларныц биналары, мэчет-мэдрэсэлэр крт булуы, хосусан эллэ кайдан ^ренеп тора торган Сеенечбикэ (Сеембикэ) манарасыныц булуы дэhэтеннэн, бетенлэй ислам шэЬэренэ охшап торадыр»31, - дип белдерэлэр. Авторлар буенте кендэ Казанныц Идел буендагы меЬим сэYДЭ Yзэклэренец берсе булуын искэртэлэр,
— 59 —____.____
lJ-Д .jiLT, ^„J-J fj.Jj'.j;, .^jXtL [jlii
v-^-) j'-'^-A J^if O-'^ of ^ * '" 0l '^J1—
ij■ 3J ¡ ij:Ji.^i';, ^jJbLUpli o-iij^LiS
^.o'L^jU-U, Jjl JU. ^j^jbjjj •WM .J5U .«eXljyi.^Ll
^U* , jKiVfebi. , ^ ¿Д,, JUL| , , ^.u*
"'iu ,jL
¿Да, . jO^^JjL
-----j.g- .„-j .-j
Jbo^l itUl) -^JMi^r^u^jI-itLoij.
¿Lai » 0t ¿J^ oJj -J^ ^ y ^
I a^A .^I^T шЬ ^
jiUri ^xii ^iucj^i г. Исхаковъ
«Татар» исемендэ тарихи еэ мосауеэр Казан вчен юл курсэтуче //Мврэттиб еэ наширлэре: Mahpyu Мозаффария, Камил Бэшир. - Казан: Типография т-го д-ма
«Братья Каримовы». - Б. 59.
An illustrated and historical guide to the city of Kazan called "Tatar" // Compilers and publishers: Magruy Muzaffaria, Kamil Bashir. - Kazan: Printing House of the "Brothers
Karimov" Trading House. - P. 59.
сэYДэгэрлэре, завод-фабрикалары, сабын кайнату сэнэгате белэн тирэ-юнгэ даны таралган шэhэрнец хэтта «Сабын Казаны» дип йертелергэ хакы бар дип саный-лар. Казан шэhэрендэ тире, йомырка, экипаж сэYДэсе белэн беррэттэн, «бигрэк тэ татарлар кулында булган сэYДЭ: читек-кэвеш, кэлэпуш, бYрек, комган, ит, печэн, сабын, шэм, он, май сэYДэлэре» алга китYен ассызыклыйлар32.
Фэн-мэгариф, матбагачылык Yсеше ягыннан караганда да Казан шактый алга киткэн шэhэрлэрнец берсе. «Мэгариф ж^этеннэн башка шэhэр халкы Казанны урнэк итеп кенэ тотарлыктыр. Тугрысы Казан Русия татарларыныц "мэнбэгъ33 мэгариф" дип карый торган бер шэhэрлэредер»34. Элеге бYлеккэ естэмэ рэвешендэ татар халкыньщ беек шагыйре Г. Тукайньщ «Пар ат» шигыре тэкъдим ителгэн. Шунысы кызык, шигырь алдыннан авторлар «хосусый рехсэте илэ» дип тэ естэп куйганнар. Моныц естенэ, белешмэлектэге вариантта киц дэмэгатьчелеккэ билге-ле булган текст белэн чагыштырганда кайбер аермалыклар да кузэтелэ. Билгеле булганча, Г. Тукай Маhруй Мозаффария гаилэсе белэн Ждек (Уральск) чорыннан ук яхшы таныш hэм дус була - Тукайныц остазы Мотыйгулла хэзрэт Техфэтуллин Маhруй ханымныц туганы була35 hэм, мегаен, шагыйрь элеге шигырен татарныц беренче юл курсэткечендэ урнаштыруга бик телэп риза булгандыр, мехэррирлэр кулына кермэгэн, беренчел вариантын тэкъдим иткэндер дип фаразларга мемкин.
Нэшер ителгэн юл курсэткечтэ шэЬэр турында тарихи очерк, «Казан» атамасыныц килеп чыгышы Ьэм «Сеембикэ» манарасы турындагы риваятьлэр урын алган. Авторлар уз укучыларын Ш. Мэрдани, Э. Максуди Ьэм Г. Исхакый кебек татар халкыныц иц танылган, сеелгэн мэшhYр шэхеслэре белэн дэ танышты-рырга тырышканнар. Монда аларныц кыскача тэрдемэи хэллэре, теп хезмэтлэре hэм аларныц казанышлары тасвирланган. Язмалар шэхеслэрнец сурэтлэре белэн дэ тулыландырылган.
«Татар »да кунак номерлары hэм кунак йортларыныц (кунакханэ), ресторан Ьэм трактирларныц, терле дэмэгать урыннарыныц (клублар, театр Ьэм башка куцел ачу урыннары), терле дэрэдэ уку йортларыныц, мэчет hэм мэдрэсэлэрнец, китап кибетлэренец hэм нэшриятлэрнец адреслары, шэhэр урамнары hэм тыкрыклары исемнэре, кыскасы, сэяхэтче hэм кунакларга, шулай ук казанлыларныц Yзлэренэ дэ кирэк булган KYп кенэ мэгълумат тупланган. Китапта шул кадэр генэ информация
тэкьдим ителсэ дз, ул Y3 алдына куйган максатларга, ^чшиксез, давап бирер иде. Эмма юл курсзткечендз, моннан тыш, шул заман кешелзре ечен кендзлек тормышта зллз ни кирзк булмаган, тик милли ацны устерудз, милли тзрбия бирудз биниЬая зур зhзмияткз ия булган естзмз мзгълумат - татар тарихына караган язмалар да туплап бирелгзн. Карашыбызча, бу аныц кыйммзтен бермз-бер арттыра.
Китап авторлары Казанныц тарихына караган кайбер сзхифзлзргз тукталып утзлзр. Тик миллзтебезнец уткзненз багышланган, бабаларыбызныц «зхвзл вз взкаигьлзрне36 тзфсыйлзн37 язып Yзлзреннзн соц килзчзк балаларына Yзлзренец нинди хзлдз булуларын язып» калдырган китапларныц булмавы сзбзпле, ул чорларда яшзгзн татарларныц «зхбар кадимзсе38, гомумзн анда булган хзл вз гыйльман39 вз зур хакимлзр зхвзле уз миллзтемезгз вз башкаларга бер дз мзгьлум булмый, бетенлзй белемсезлек астында[кал]ган». Казан ханлыгында «Китап язулар бер вакыт садир булса да40, ул вакытта басма сзнзгате булмадыгыннан, китаплар кубзйтелми вз таратылмый калып, Казанга фетнз вз бзла килгзндз аларга да бергз килгзн булыр-га кирзк». Шул ук вакытта авторлар, халык хзтерендз сакланып килгзн CYЗлзргз таянып, «Казанда бер мекаммзл41 басмаханз булып, Казан Русия кулына кердектз яндырылып зрзм ителгзн имеш»42, - дигзн фикерне дз Yткзрзлзр.
«Казан» атамасыныц барлыкка килY мзсьзлзсенз тукталып, М. Мозаффария hзм К. Бзшир халык арасында киц таралган версиягз кушылалар (Казан елгасы-на аш казаны тешеп китY). Юл кYрсзткечтз Казан ханлыгы hзм аныц жимерелуе вакыйгаларын сурзтлзугз дз урын бирелгзн. Авторлар халык телендз «Хан мзчете» дип йертелгзн тарихи hзйкзл турында мзгълумат бирYне кирзк дип тапканнар. Бу ацлашыла да, беренчедзн, бугенге халыкка Сеембикз манарасы буларак билгеле булган бу бина, чынлап та, Казанныц теп символларыннан берсе булса, икенчедзн, ХХ гасыр башында аныц барлыкка килу тарихы KYплзрдз зур кызыксыну уяткан мзсьзлзлзрнец берсе була. Бер елеш галимнзр манараныц Казанны рус гаскзрлзре яулап алганнан соц, кайберлзре исз тагын да соцрак тезелуен исбатласа43, киц дзмзгатьчелек аныц Казан ханлыгы чорында ук булуы турындагы версияне яклап чыга. Юл курсзткеч авторлары да соцгы фикер белзн килешзлзр. Сафагзрзй ханныц хатыны Сеембикз исеме белзн йертелгзн бу «манара тирзсендз Хан мзчете hзм дз сарай да булган, борынгы Казан татарлары гадзтлзре буенча ханнар вз аларныц кардзшлзре вз хакимнзрен шунда дзфен итз44 торган булганнар. Казанны алгач, Иван Грозный монда булган кабер, йорт вз мзсдедлзрне туздырырга кушкан. Бу зур Сеембикз манарасын шул вакытта дошманнар Ьеж;уменнзн сакланыр ечен калдырткан. Вз хззердз дз ул манара русларныц пасха бзйрзме чагында бер атна чамасы ачылып торадыр. Шул вакытта хисапсыз татар хатын вз кызлары манараны зыярзт кылырга баралар. Пароход белзн пристиньга килеп туктагач, шул манараны куреп ватан тарихларын укыган кешене дан тYЗмзслек дзрздзгз китерздер. Изге татар ханлыклары узлзренец идарз итз белмзулзре белзн тагы кзефне чуалтадыр»45.
Курсзткеч сзнгати биззлеш ягыннан да аерылып тора. ХХ гасыр башында денья кургзн фзнни-популяр китапларга хас булганча, анда рзсемнзр - Казанныц мзчетлзре, Кремль, атаклы татар мзгърифзтче-галимнзренец Ьзм башкаларныц фотосурзтлзре бирелгзн. Китапныц тышлыгында Yзлегеннзн ейрзнуче билгесез рзссамныц берничз сюжетны уз эченз алган композициясе урын алган: Казан кремле, рельслар буйлап ашкынучы паровоз, елга буенча йезеп баручы пароход, шзhзр меселманнары - аларныц берсе китапныц исеменз ишарз итз, шул рзвешле укучыларны аныц эчтзлеге белзн таныштыра (тышлык борадарзн Кзримовлар литографиясендз эшлзнгзн)46.
Юл KYрсзткечне без махсус татар телле укучылар ечен тезелгзн дигзн идек. Шул яктан караганда, анда нигездз татарлар, меселманнар белзн бзйле обьектлар
hэм фактлар урын алырга тиеш кебек. Лэкин, шуца да карамастан, белешмэлектэ Казан шэЬэрендэ урнашкан башка миллэт вэкиллэренец уку йортларына Ьэм гыйбадэтханэлэренэ, башка дин вэкиллэренец hенэри эшчэнлегенэ (мэсэлэн, яhYД табиблары, рус юристлары h. б.) дэ зур урын бирелгэн. Бу KYренеш, бер яктан караганда, авторларныц башка дин вэкиллэренэ толерант карашта булуларын ачык чагыл-дырса, шул ук вакытта Казан турында тулы hэм дентекле мэгълYмат бирYне максат итYлэре hэм шул максатка ирешYлэре хакында сейли.
Инде куренгэнчэ, тэкъдим ителгэн «Татар» юл курсэткечендэ шэЬэр халкы Ьэм шэЬэргэ килгэн кунаклар ечен бик куп кирэкле мэгълумат тупланган. Китапныц рус hэм башка теллэрдэ чыккан аналоглар Yрнэгендэ язылуы шебhэсез, эмма, алардан аермалы буларак, ул татарлар ечен тэгаенлэнгэн, аларныц мэнфэгатен ^здэ тотып эшлэнгэн, халкыбыз ечен аеруча зур эhэмияткэ ия булган мэгълуматларны туплаган басма буларак шул заман татарлары ечен генэ тугел, бугенге миллэттэшлэребез ечен дэ кадерле Ьэм кыйммэтле. Татарстан Республикасы, Казан, аныц бугенгесе Ьэм тари-хы белэн кызыксыну артканнан-арта барган заманда элеге юл курсэткечнец эЬэмияте hич кенэ дэ кимеми. Аныц нигезендэ ХХ гасыр башы Казаны, аныц истэлекле урын-нары, кешелэре, биналары, урамнары, тыкрыклары, уку йортлары, гыйбадэтханэлэре hэм башка бик ^п сэхифэлэре белэн танышырга мемкин. «Татар» юл KYрсэткече хэзерге урамнарныц элеккеге исемнэрен ачыклау, ХХ гасыр башы Казаныныц аерым йортлары hэм биналары тарихын ейрэнY ечен дэ гаять бай hэм кызыклы чыганак булып тора. ШэЬэребезнец тарихы, уткэне, шэхеслэре турында кубрэк белергэ телэучелэр, тарихчылар ечен элеге чыганак шэЬэребез тарихына гавэм халкын дэлеп иту, ЮНЕСКО исемлегендэ булган объектларныц тебэк имиджын кутэру, туристлар дэлеп итY ечен дэ тээсирле чара булып тора.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Кто такой Бедекер? Электронный ресурс. Режим доступа: https://eponym.ru/Article/93
2. Чернов И. С. Указатель города Казани или памятная книжка для жителей Казанской губернии на 1840 г. - Казань: Тип. губернского правления, [1840]. - 468 с.
3. Указатель исторических достопримечательностей г. Казани / Сост. С. М. Шпилевский. -Казань, 1873. - 66 с.
4. Казань в ее прошлом и настоящем. Очерки по истоии, достопримечательностям и современному положению города, с прил. кратких адресных сведений / Сост. М. Пинегин. - СПб., А. А. Дубровин, 1890. - 604 с.
5. Спутник по Казани: Иллюстрированный указатель достопримечательностей и справочная книжка города / Под ред. проф. Н. П. Загоскина. - Казань, 1895. - 759 с.
6. Там же. - С. 1.
7. Путеводитель по Волге между Нижним и Астраханью / Кучин Я. П. - СПб., 1870. - 258 с.; Иллюстрированный спутник по всей Волге / В. И. Виноградов. - Нижний Новгород, 1897. - 160 с.
8. НэЬер - елга.
9. ШэЫдуллин Ш. Идел нэЬерендэ юлдаш. 1908 сэнэ. - Казан: Миллэт, 1908. - 110 б.
10. ШэЫдуллин Ш. Безнец Казан: Казан выставкасыныц рэЬбэре. - Казан, 1909. - 148 б.
11. Шам - Дэмэшкъ (Дамаск).
12. Мортазина Л. Шам татарлары // Безнец мирас. - 2018. - № 11. - Б. 34-39.
13. Симсар - арадашчы.
14. Мэзкур - искэ алынган.
15. Харита - карта.
16. Камал. Гарэп мохитендэ татар туе // Вакыт. - 1914. - 1 июнь.
17. Шам - шэрифтэ сэяхэт итучелэргэ юл курсэткеч // КФУ Н. И. Лобачевский ис. Фэнни китапханэсенец Кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, 3598 т.
18. Мосаувэр - рэсемле.
19. «Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр Казан ечен юл курсэтуче. Мерэттиб вэ наширлэре: МаЬруй Мозаффария, Камил Бэшир. - Казан: Типография Т-го Д-ма «Братья Каримовы». -76 б.
20. Татар педагогик фикере антологиясе. 2 томда. Том 1. (Борынгы терки чор - ХХ гасыр башы). - Казан: Татар. Кит.нэшр., 2014. - Б. 274.
21. Бэшири К. Балаларга фэнни дэреслэр. Ибтидаи мэктэплэр ечен. - Казан: Борадарэн Кэримовлар, 1908. - 32 б.; Бэшири К. Эбием хикэялэре яки балалар дусты. Русчадан узгэртелде. - Казан: Борадэран Кэримовлар, 1912. - 30 б.; Бэширов К. Хат язмак ысулы. - Казан: «Сабах», 1913. - 16 б.; Бэширов К, ХэбибГ. Урман кене Ьэм урманнар. - Казан: Татарстан дир эшлэре халык комиссариаты нэшрияты, 1918. - 69 б.
22. Бэширов Камил бине Фэттах. Бетен Казан кесэдэ. - Казан, 1914. - 228 б. (кара: Рахим-кулова М. Преподавание естественных наук в татарских школах дореволюционной России. -Оренбург, 1998. - С. 127).
23. Элеге китап Казан шэЬэре китапханэлэрендэ сакланмаган.
24. Мэслихэт - кицэш.
25. Фотоателье.
26. Мэгьбэдханэ - гыйбадэтханэ.
27. Шамил - эченэ алган.
28. Ьэйкэллэр.
29. «Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр... - Б. 7.
30. Шунда ук. - Б. 7.
31. Шунда ук. - Б. 9.
32. Шунда ук. - Б. 10.
33. Мэнбэгь - чыккан урыны, су башы, чыганак.
34. «Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр... - Б. 11.
35. Миллэт аналары: тарихи-документаль Ьэм биографик дыентык / Тез.-авт. А. Х. Мэх-мутова. - Казан: Ж^ыен, 2012. - Б. 163-193.
36. Вэкаигь - вакыйгалар.
37. Тэфсыйлэн - тэфсиллэп, дентекле.
38. Эхбар кадимэ - борынгы хэбэрлэр.
39. Гыйльман - ирлэр.
40. Садир булу - башлану.
41. Мекаммэл - камил.
42. «Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр... - Б. 13.
43. Профессорлар Н. П. Загоскин, С. М. Шпилевский, татар галимнэре Ш. Мэрдани, К. На-сыйри, Г. Эхмэров, Ь. Атласи, Г. Баттал татарлар арасында «Хан мэчете манарасы» исеме белэн билгеле булган элеге Ьэйкэлне меселманнардан калган истэлек дип саныйлар. Шушы ук фикер ХХ гасыр татар меЬадирлэре матбугатында («Милли байрак» Ь. б.) яклау таба.
44. Дэфен иту - куму.
45. «Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр... - Б. 16.
46. Улемнова О. Л. Особенности иллюстрирования татарских книг в 1900-е-1910-е гг. // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. - 2017. - № 2 (76). - С. 195.
«Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр Казан ечен юл курсэтуче» китабыннан езек
Тэр^емэи хэллэр кыйсеме
ШиЬабетдин зл-Мзрдани хззрзтлзре 1817 нче сзнз миладидэ, Казан еязе Ябынчы авылында деньяга тзшриф боермыштыр1. Шул вакытда заманына муафыйкь2 дзреслзрне укыгач, Бохара вз Сзмзрканд шзЬзрлзренз барып зур галилзрдзн, кетепханзлзрдзн, иске замандагы ислам галимлзренец зсзрлзрендзн бик куп мэгълумат хасыйл иткзндзн соц, асыл ватанына кайткан.
1266 нчы ^нэ ^жрэтдэ3 Казанныц бepeнчe мэcж;eд мэxэллэce кeшeлэpeнeц чакыруы буeнчa, шул мэстздкэ имам вэ мэдpэcэceнэ мeдэppиcлeккэ дэ тэгaeн итeлгэн. Шулай бepничэ eл дэpec эйткэндэн шц, «Губepнcкий axунд»лыккa тэгaeн иткэнлэр.
1297 me eлдa Гapэбcтaнгa да cэяxэт итeп, бepaз вакыт Иcтaнбулдa торып, музeйлap, дapeлгeж;ъзэлэp4 вэ башка тepлe KYп урынларны зиярэт иткэн. Андагы зур галим вэ пашалар бeлэн танышып, Yзeнeц эcэpлэpeндэн hэдиялэp5 дэ биргэн.
Шушы cэфэpeндэ юлда кургэн, бeлгэн, тапкан мэгълуматларын xaтиpэ дэфтэpeнэ яза барган. Бу дэфтэр бoндaн бepничэ eл элeк Риза казый6 тарафындан тeзэтeлeп, Казанда матбугат гaлэмeнэ куeлды. Mэpж;aни xэзpэтлэpeнeц фикepe, тaбигaтe: укытмак, укымак, бeлдepмэк, xaлык apacbrna эфкяр галия7, xaклык таратмакдан гыйбарэт булган.
Ул мexтэpэм зат Бoxapaдa вакытында ук та миллэткэ xeзмэт итэ башлап: «Гыйрфэт эл-xэвaкин ли-ирфэт эл-xэвaкин» иceмлe эcэpeн язган.
Mэpж;aни xэзpэтлэpeн Пeтepбуpг «Apxeoлoгия» ж;эмгыятeнэ эгъзалыкка тэклиф итмeшлэp8. hэм эгъзалыкны кабул иткэч, бу тугрыда дэмгыятькэ бep китап та язып биргэн. Бу китап руечага тэрж^мэ итeлeп, куп кeшeлэp истифадэ итмeшлэpдep9.
Лoндoн унивepcитeтыныц мeдиpe [...], гагардаш гoлэмэлэpeнeц тэрадим эhвэлeн10 язып, нэшep итмэкчe булып Mэpж;aни xэзpэтнeц дэ pэceмe бeлэн тэрж^мэи xэлeн copaтып алган. Mэpж;aни xэзpэтлэpeнeц тэклиф итдeкe китаплары бик KYп булca да, бэгъзe11 cэбэплэpгэ мeбни12, ка^ылары матбугат гaлэмeнэ куeлмыйчa да калгалаган.
Moндaн 300-400 eл элeк булган татар кapдэшлэpeмeзнeц бep тapиxчa язып калдыра алмаганнарына тээcceф итeп13, татарлар eчeн иц мehим киpэклe булган «Mecтэфaдeл эxбэp» иceмлe Казан тapиxындaн бep китап язып калдырган. Бу китабын миллэткэ иц зур вэ мeкaтдэc xeзмэтe caнaлыpлыкдыp. Mэpж;aни xэзpэтлэpeнeц мoндaн башка да эcэpлэpe KYпдep.
Эхмэдhади эфэнде Максудов
1868 нчe cэнэи миладидэ14 Казан eязe Ташкичу15 кapьяcындa дeньягa килмeшдep. Вэ нэcэбe зур галимлэрдэн булган aтacы Hизaмeтдин xэзpэт Maкcудoвдaн ибтидаи тэxcилнe16 алгач, Казанда Кл буe (Галлэм xэзpэт) мэдpэcэceнэ K^e^ шул заманда укыла тopгaн фэнлэр^ барын да укымышдыр.
Yзeнeц кaбилиятe17 вэ зиpэклeгe apкacындa бик куп зур кeшeлэpнeц тээлифатларын18 карап артык иcтифaдэ итмeшдep. Эxмэдhaди эфэндe бopынгы мэдpэcэлэpдэ укытуныц уцaйcыз вэ авыр улдыгын KYpeп, ничeк дэ шул уку-укытуны яца ыcул бeлэн алып барырга уйлап, шэкepт вакытында ук да «ыcул caутия» бeлэн китаплар язарга тoтынгaн. Шулай итeп, иц бepeнчe xeзмэт миллияce уларак «Meгaллим ЭYBЭл» нам19 элифбacын язып Y3 мocapифe20 бeлэн бacдыpып матбугат гaлэмeнэ куймышдыр (бу элифба xэзep бeтeн xaлык каршында мэкъбYЛьдep21). Шундан гац Иcтaнбулгa барып, андагы мэктэп-мэдpэcэлэpнeц ыcуллapын KYpeп, Pуcия татарларында да шундыйрак мэктэплэр булдырырга уйлап, шул шндэн ук Yзeнeц hичбepкeм тарафындан да тэкьд^ итeлeп22 бeтepeлмэcлeк xeзмэтeнэ тотынган. Иcтaнбулдa зур галимнэр вэ эдиплэр бeлэн танышып, аларныц «мэгадэн гыйлeм»лэpeндэн бик крт нэpcэлэp xacыйл итэ бeлмeшдep. Иcтaнбулдaн кайтышлый, Бaкчacapaйдa калып «Зeнж;ыpлы» мэдpэcэceндэ гарэп эдэбияты вэ башка тepлe фэнлэpнeц мeгaллимe улмышдыр.
Бaкчacapaйдa вакытта мeдэppиc Хэбибулла вэ мexэppиp Иcмэгыйль бэй (бэк) Гашринжийлар бeлэн KYп мэдлecлэpдэ бул^1п, мэктэп-мэдpэcэлэpнe иcляx итY вэ тэгълим-тэрбия юлларын aнcaтлaндыpу тур^1ларында KYn мeзaкэpэлэp23 иткэнлэр. Ите eлдaн coц Казанга кайтып, Tepкиягэ cэяxэт вэ тэxcильлэpeндэн24 алган мэгълYмaты бeлэн мэктэп-мэдpэcэлэp eчeн лязeм булган уку китаплары
язарга башламышдыр. Ул зле бу уку белзн генз канэгатьлэнмичэ, 1906 елда «Казан дарелмегаллимин25»дэ имтихан тотып, мегалимлеккэ шзhадзтнамз алган. Шундан соц Казан университетыныц педагогический факультетына кереп, тзгьлим вз тэрбия хакындагы мзгълуматны куп артдырмыштыр.
Бу мехтзрзм зат 1906 елда бер газета нзшер иту фикеренз тешеп, шул вакытта ук рехсзт алып, «Йолдыз» газетасын чыгара башлады. «Йолдыз» газетасы ЭхмздЬади зфзнденец тырыш вз идарзгз осталыгындан 1906 елдан бирле дзвам итмзктздер (Жзнаб хак дэвамны арттырсын!). Эхмадhади зфзнде фзкать «Йолдыз »ны нзшер иту белзн генз туймыйча, гомуми эшлэргэ дз катыша башлады. «Китапханзи Исламия» вз «Шзрыкь клубы» Ьади зфзнденец катышуы вз идтиЬады26 аркасында гына була алдылар. Ьади зфзнденец хззергз кадзр язып, нзшер ителгзн эсэрлэре: «Мегаллим зувзл», «Мегаллим сани», «Кыйраэт», «Денья мзгьлуматы», «Гыйбадзт исламия», «Шэригать исламия», «Хокук исламия», «Ьзлаль», «Энбия зл-знбия», «ДерYC шифаhия», «Истифтах», «Истикъмаль», «Каванин нзхуия», «Мизан зл-зфкяр», «Гакаид тзhарзт», «Намаз», «Жзмзгать», «Руза», «Зэкят», «Хад» рисалзлзредер27. Ьади зфзнденец бондан башка язылып та нзшер ителмзгзн китаплары бардыр. (ЭхмздЬади зфзнденец миллэтебезгэ бу кадзр хезмзте белзн тзбрик итеп чын KYцелдзн «Бу кадерле кеше!» дибез).
Мехэммэдгаяз эфэнде Исхаков ^энаблэре
Гаяз зфзнде 1878 елда Чистай еязе Яуширмз авылында деньяга килгзн. Биш яшендз вакытта ук анасындан «Иман шарты», «Бздзвам» кеби китапларны укыган. Шундан соц «Сарыф», «НзхY» укып, Чистайда Закир хззрзт мздрзсзсенз килгзн.
12 яшендз вакытта ук мздрзсзнец низамындан разый булмыйча, Ьаман суллыкны кузтли торган булган.
1893 нче елда Гаяз зфзнде Казанга килеп Кл буе мздрзсзсенз кергзн.
Мздрзсздз узенец артык тырышлыгы сзбзпле куп китапларны моталяга28 кылса да, ул андый китаплардан гына канзгатьлзнмзгзн. Гаяз зфзнде бетен Казан мздрзсзлзрендз бик мактаулы моназир29 шзкерт булып, Хзбибулла мулла мздрзсзсе кебек мздрзсзгз аны моназарзгз кертмэгэнлэр дз. Гаяз зфзнде бик ^п терек здзбияты белзн танышкан. Лзкин ул тереклзрнец тепсез эдэбиятлары Гаяз зфзнденец здзбиятка ихласын гына арттырган. Шундан соц Гаяз зфзнде русча уку мзгьлYматын арттыру ечен бик кирзк икзнен белеп, русча укырга да карар биргзн. Озак та тормыйча мздрзсздзн чыгып, хосусый учительдэн русча укырга да тотынган. Шундан соц Гаяз эфэнденец белеме кендэн-кен арта, кицэя, куп рус эдэбияты белэн дз таныша! Гаяз зфзнде шул кеенчз иске тормышка каршы сугыш ача!..
Шундан соц Гаяз зфзнденец «Тэгълимдэ сзгадзт» исемле зсзре мзйданга чыга. Гаяз зфзнде хосусый учительдэн укуга разый булмыйча, Татарский учительский школага да керз. Школаны бетергзч, Гаяз зфзнде 1902 елда Оренбургда «Мэдрэсэи Хесэения»гэ мегаллимлеккэ чакыртыла. Анда да ул узенец Ьаман да иске тормышдан разый тугеллеген шзкертлзргз сейлзп, мзктзп-мздрзсзлзрне ислях кылырга тиеш икзнен ацлаткан. Шул сзбзпле андагы иске мегаллимлзр Гаяз зфзндене икенче елында мегалимлеккз алдыртмаганлар.
1904 нче елда Гаяз зфзнде Казанга килеп тора башлаган. Шул вакытларда херрият хзрзкэтлзре башланганга, Гаяз зфзнде дз шул хзрзкзткз катышып киткзн. Шул елда Чистайдан йибзрелгзн татар делегатлары белзн бергз Петербургка да барган. 1906 елда Гаяз зфзнде узенец иптзшлзре белзн бер газета чыгарырга уйлап, шул елныц 18 маенда «Тац йолдызы» исемле газетаны чыгара да башлады. Гаяз зфзнде исеменз рехсзт бирелмэгэнлекдэн, Г. Путилаков исеменз алганнар иде. Озак тормыйча, администрация тарафындан туктатылды. Гаяз зфзнденец бу кенгз кадзр нзшер ителгзн китаплары: «Тэгаллемдэ сзгадзт»30 «Кзлзпушче кыз», «Ике
йез елдан соц инкыйраз», «Ике гашыйк», «Эч хатын белэн тормыш», «Телэнче кызы», «Зиндан», «Солдат» вэ башкалар.
Гаяз эфэнденец узен, тэрдемэи хэлен укырга телэгэн кешелэр «Зиндан» рисалэсенэ мерэдэгать итсенлэр.
«Татар» исемендэ тарихи вэ мосаувэр Казан ечен юл ^рсэтуче. Мерэттиб вэ наширлэре: Маhруй Мозаффария, Камил Бэшир. - Казан: Типография т-го
д-ма «Братья Каримовы». - Б. 55-61.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тэшриф боерылу - килу.
2. Муафыйкъ - яраклы.
3. Ьидрэт - меселманнарныц ай хисабы белэн йертелэ торган елныц башы.
4. Дарелгедъзэ - картлар йорты.
5. Ьэдия - булэк.
6. Риза казый - Ризаэтдин Фэхретдин.
7. Эфкяр галия - беек фикерлэр.
8. Тэклиф итмеш - сайлау.
9. Истифэдэ иту - файдалану.
10. Тэрадим эЬвэле - тэрдемэи хэллэр, биографиялэр.
11. Бэгъзе - кайбер.
12. Мебни - сэбэпле.
13. Тээссеф иту - укену кайгыру.
14. Милади - христианнарда кабул ителгэн ел исэбе.
15. Автор бераз ялгышлык дибэргэн, чынлыкта Максуди Ташсу авылында деньяга килгэн.
16. Ибтидаи тэхсил - башлангыч белем.
17. Кабилият - булдыклылык, сэлэтлелек.
18. Тээлифат - дыйлау, тезу, китап язулар.
19. Нам - исем.
20. Мосариф - чыгым.
21. Мэкъбуль - кабул ителгэн.
22. Тэкъдис иту - изге дип ышану.
23. Мезакэрэ - фикер алышу, дыелыш.
24. Тэхсил - ял.
25. Дарелмегаллимин - ир-ат укытучылар эзерли торган махсус уку йорты.
26. ИдтиЬад - тырышлык.
27. Рисалэ - брошюра, китап.
28. Моталяга - уку, ейрэну.
29. Моназир - бэхэслэшуче.
30. Г. Исхакыйныц «Тэгаллемдэ сэгадэт яки гыйлем угрэнудэ рэхэт гомер» хикэясе турында суз бара.
Эдэбият исемлеге
Миллэт аналары: тарихи-документаль Ьэм биографик дыентык / Тез.-авт. А. Х. Мэх-мутова. - Казан: Ж^ыен, 2012. - 560 б.
Мортазина Л. Шам татарлары // Безнец мирас. - 2018. - № 11. - Б. 34-39. Татар педагогик фикере антологиясе. 2 томда. Том 1 (Борынгы терки чор - ХХ гасыр башы) / Ред. Ф. М. Солтанов, М. М. Гибатдинов, Л. Р. Мортазина. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - Б. 274.
Улемнова О. Л. Особенности иллюстрирования татарских книг в 1900-е-1910-е гг. // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. - 2017. - № 2 (76). - С. 194-199.
References
Millet analary: tarihi-dokumental' hem biografikzhientuk. Toz.-avt. A. H. Mahmutova [Mahmutova A. H. (auth.) Mothers of the Nation: A Historical-Documentary and Biographical Collection]. Kazan: Zhuen publ., 2012, 560 p.
Mortazina L. Sham tatarlary [Sham Tatars]. IN: Beznen miras [Our legacy], 2018, no. 11, pp. 34-39.
Tatar pedagogik fikere antologijase: ike tomda. 1 tom (Boryngy torki chor - XX gasyr bashy). Red. F. M. Soltanov, M. M. Gibatdinov, L. R. Mortazina [Soltanov F. M., Gibatdinov M. M., Mortazina L. R. (eds.) Anthology of the Tatar pedagogie idea: two volumes. Vol. I (The ancient Turkie period - beginning of the XX century)]. Kazan: Tatar. Publ. house, 2014, 407 p.
Ulemnova O. L. Osobennosti illjustrirovanija tatarskih knig v 1900-e-1910-e gg. [Peculiarities of Tatar books illustration in the 1900-1910s]. IN: Istoricheskie, filosofskie, politicheskie i yuridicheskie nauki, kul'turologiya i iskusstvovedenie. Voprosy teorii i praktiki [Historical, Philosophical, Political and Law Sciences, Culturology and Study of Art. Issues of Theory and Practice], 2017, no. 2 (76), pp. 194-199.
Сведения об авторах
Муртазина Ляля Раисовна, кандидат педагогических наук, ведущий научный сотрудник Центра истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: lyalyamur@mail.ru
Зиннатуллина Алсу Анваровна, научный сотрудник Центра истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: jamash.00@mail.ru
About the authors
Lyalya R. Murtazina, Candidate of Pedagogical Sciences, Leading Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: lyalyamur@mail.ru
Alsou A. Zinnatullina, Scientific Researcher, Center of History and Theory of the National Education, Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: jamash.00@mail.ru
В редакцию статья поступила 09.03.2023, опубликована:
Мортазина Л. Р. Зиннэтуллина А. Э. «Казан белэн танышасыцыз килсэ, юл KYрсэтYчене генэ укыцыз!!!» // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 4. - C. 120-134.
Submitted on 09.03.2023, published:
Murtazina L. R., Zinnatullina A. A. "Kazan belen tanyshasynyz kilse, yul kursetuchene gene ukygyz!!!" ["If you want to get acquainted with Kazan, read the guide!!!"]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 4, pp. 120-134.
