CC BY
0Аннотация
Имя Гаяза Исхаки (1878-1954) занимает особое место в историко-культурном наследии татарского народа. Г. Исхаки - общественный и литературный деятель, мыслитель, который в первой половине XX в. во многом определял становление и развитие идеи сохранения и прогресса татар. В первом номере газеты «Тан; йолдызы» («Утренняя звезда», 18 мая 1906 г.), обращаясь к своим соотечественникам, он пишет: «Соединяйтесь и трудитесь сообща, ибо только в борьбе обретете вы свои права». В том же году на состоявшемся во время Макарьевской ярмарки третьем съезде партии «Иттифак аль-муслимин» Г. Исхаки оформляет их как лозунг: «Лишь в борьбе ты обретешь свои права!». Для Г. Исхаки эти слова определяли цель всей его жизни, посвященной борьбе за будущее своего народа. Он свято верил в возможность соединения разбросанных волею судьбы по разным уголкам мира татар в едином потоке, движущемся в направлении прогресса, искал пути воплощения этой идеи, был ее глашатаем. Эту идею он проповедовал и как оратор, выступая на различных съездах, собраниях, встречах, и как публицист в своих многочисленных публикациях в газетах и журналах, большинство из которых издавалось им самим, и как педагог, высоко ценивший роль учителей в деле национального воспитания. Но в первую очередь - как писатель, для которого художественная литература была неотделима от идеи служения народу. Трудно переоценить его роль в обновлении татарской литературы в начале XX в. Именно литературная деятельность делает его имя известным среди татар в начале прошлого столетия. После публикации его повести «Исчезновение через 200 лет» (1902-1904) Г. Исхаки завоевывает репутацию первого татарского прозаика, его произведения печатаются тысячными тиражами, переиздаются, написанные им пьесы ставятся на сцене. На волне демократических преобразований 1905 г. Г. Исхаки возглавляет движение за возрождение татарского народа и получает признание как политический лидер. В этом, несомненно, велика роль его публицистики. Вынужденный в 1919 г. покинуть Россию, Г. Исхаки до самой своей смерти в 1954 г. оставался одним из самых авторитетных деятелей татарской эмиграции, политическая и культурная деятельность которого во благо татарского народа не прекращалась и в годы исторических коллизий. Везде, где бы он ни жил (Харбине, Франции, Германии, Польше, Турции), Г. Исхаки работал для объединения живущих за рубежом татар: создавал
УДК 82.01/09
Гаяз Исхакый публицистикасында милли-мэдэни YзбилгелэнY Ьэм Yзац, татар халкыньщ Ycem^ юлы мэсьэлэлэре (тууына 145 ел тулуга багышлана)
Д. Ф. 3ahudyAAuna,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясе, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Issues of national and cultural self-determination and identity and the path of development of the Tatar people in Gayaz Iskhaki's
journalism (dedicated to the 145 th anniversary of his birth)
D. F. Zagidullina,
The Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
национальные организации, занимался выпуском газет, делал публичные выступления, лелея надежду на возрождение страны. Его публицистические статьи, посвященные теме национально-культурной идентичности и самосознания татар, помогут современному читателю сформировать представление о взглядах Г. Исхаки на тюрко-татарскую культуру и ее развитие.
Abstract
The name of Gayaz Iskhaki (1878-1954) occupies a particular place in the historical and cultural heritage of the Tatar people. G. Iskhaki was a public and literary figure, a thinker who in the first half of the 20th century significantly influenced the formation and development of the idea of preservation and progress of the Tatar nation. In the first issue of the "Tan yoldyzy" newspaper ("Morning star", May 18, 1906), addressing his compatriots, he wrote: "Cooperate and work together, since only in the struggle will you gain your rights". The same year, at the third congress of the Itifaq al-Muslimin party held during the Makaryev Fair, G. Ishaki advanced his slogan: "Only in the struggle will you gain your rights!". For G. Iskhaki, those words defined the goal of his entire life dedicated to the struggle for the future of his nation. He believed firmly in the possibility of connecting Tatars, scattered by the will of fate to the four corners of the earth, into a single stream moving towards progress and searched for ways of implementing that idea being its herald. He promoted that idea being a speaker at various congresses and meetings, a publicist of numerous publications in newspapers and magazines, most of which were published by himself, and a teacher who highly appreciated the role of teachers in national education. But above all, he was a writer for whom imaginative literature was inseparable from the idea of serving people. It is difficult to overestimate his role in the renewal of Tatar literature in the early 20th century. It is his literary activities that made his name renowned among Tatars in the early last century. After the publication of his story "Disappearance after 200 years" (1902-1904), G. Iskhaki gained a reputation as the first Tatar prose writer. His works were printed in thousands of copies, reprinted, and his plays were put on stage. During the democratic transformations of 1905, G. Iskhaki spearheaded the movement for the revival of the Tatar nation and became recognized as a political leader. Thus, the significance of his journalism is great. In 1919 G. Iskhaki had to leave Russia. Until his death in1954, he remained one of the most prominent figures of the Tatar emigration whose political and cultural activities for the benefit of the Tatar nation did not stop even during the years of historical conflicts. Wherever he lived (Harbin, France, Germany, Poland, Turkey), G. Iskhaki worked to unite Tatars living abroad: he established national organizations, published newspapers, and did public speaking, cherishing the hope of the country's revival. His journalistic articles devoted to the national and cultural identity and self-consciousness of Tatars will help the modern reader to form an idea of G. Iskhaki's views on the Turkic-Tatar culture and its development.
Ключевые слова
Гаяз Исхаки, публицистика, национальное самосознание, татарский язык, литература. Keywords
Gayaz Iskhaki, journalism, national identity, the Tatar language, literature.
Татар халкы тарихында, аньщ сэяси hэм мэдэни барышында Гаяз Исхакый (18781954) шэхесе аерым югары урын тота. Г. Исхакый - татарларны миллэт буларак саклап калу Ьзм YCтерY идеясен формалаштырган фикер иясе. 1906 елныц 18 маенда чыга башлаган «Тац йолдызы» газетасында ул кавемдэшлэренэ: «Берлэшегез дэ берлэшеп тырышыгыз, ченки тартышуда гына табарсыз сез Yзегезнец хакыцызны»1, дип эндэшэ. Шул ук елныц ж;эендэ Мэкэрдэ ярминкэсендэ узган «Меселман итти-факы» партиясенец III корылтаенда Г. Исхакый элеге фикерне керэш лозунгы итеп кутэрэ: «Тартышуда гына табарсыц Y3 хакыцны!».
Шунысы шиксез: Г. Исхакый узе шушы шигарь белэн яши, бетен гомерен, аныц Ьэр минутын сеекле халкыныц бэхете, якты килэчэге ечен тартышуга багышлый. Элеге идея ярдэмендэ ул таралган, бYлгэлэнгэн татарны берлэштерергэ, уртак кеч, бер йодрык, бердэм агым итеп алгарыш юлына чыгарырга мемкин дип саный, шуца ышана, шул берлэшYгэ, алгарышка хезмэт итэчэк чараларны эзли, таба, яцгырата.
Бу идеяне тормышка ашыру ечен, ул Yзе публицистик мзкалзлзр яза, газе-талар чыгара, терле дэрэдэдэге очрашуларда (съездлардан алып - мэдлеслэргэ кадзр) ялкынлы чыгышлар ясый, шулар ярдэмендэ кавемдэшлэренец ац-фикерен кузгатырга, узгэртергэ омтыла. Сзясзтче hзм нашир булудан тыш, мегаллимлек, остазлык, тзнкыйтьчелек вазифаларын башкара. Ул. матур эдэбиятны, сэнгатьне киц халык катламнары ечен иц тээсирле, утемле бер кеч дип исэплэп, язучылык-ны да шушы керэшнец аерылгысыз елешенз эйлэндерэ... Гаяз Исхакый - ХХ йез башында татар эдэбиятын тамырдан узгэрткэн, аны деньяви эдэбият итеп форма-лаштырган, эдэбият ярдэмендэ уз халкы белэн ачыктан-ачык ихлас сейлэшу алып барган классик язучыбыз.
1905 елгы демократик узгэрешлэр дулкынында Гаяз Исхакый татар халкыныц яцарыш хэрэкэтен дитэкли, аныц барыр юлын билгелэYче эйдаманына эйлэнэ. Халык аны узенец сэяси, идтимагый эшлеклесе, лидеры, «сэяси юлбашчысы»2 дип таный. Турыдан-туры диткерергэ телэгэн фикерлэрен, ендэмэлэрен ул публицистик язма-лар калыбында да бастыра башлый.
Рэсэйдэге инкыйлабый Yзгэрешлэр нэтидэсендэ Г. Исхакый 1919 елда чит илгэ чыгып китэргэ мэдбур була. 1954 елда йерэге туктаганчы тынгысыз Ьэм гаять нэтидэле идтимагый, сэяси эшчэнлек алып бара, татар меЬадирлэрен берлэштерергэ омтыла, газеталар чыгаруны юлга сала, чыгышлар ясый...
Аныц публицистик язмалары арасында миллият-каумият, милли-мэдэни узбилгелэну Ьэм узац, татар халкыныц усеш юлы мэсьэлэлэренэ багышланганнары теп урынны алып тора.
Милли узац, каумият мэсьэлэсе
Эле татар телендэ газета-журналлар чыгарырга рехсэт булмаган бер вакытта, «Ике йез елдан соц инкыйраз» (1902-1904) повестенда яшь эдип татарныц миллэт буларак югала баруы хакында чац кага, аныц усешен тоткарлый hэм hэлакэткэ китерэ торган биш сэбэпне атый: татарда тормыш тоткасы иске карашлы руханиларда, бигрэк тэ ишаннарда булуы; мэктэп-мэдрэсэлэрнец азлыгы, булганнарында да укыты-ла торган фэннэрнец тормышта яраксызлыгы; миллэткэ хезмэт итуче зыялыларныц, бик ярлы сыйныфтан чыгып, кечлэрен KYбрэк тамак туйдыруга сарыф итулэре; яшьлэрне рус мэктэплэрендэ укытуга каршы килу; эш-гамэллэрнец нэтидэсезлеге, эшне башлап та ахырына диткерэ белмэу Бу куренешлэрне ул дэмгыятьнец чире, авыруы дип бэяли; шушы чирне татар халкыныц узенэ курсэткэндэ, ацлатканда гына, дэваларга мемкин дип, бу юлда калэм кеченэ таянырга чакыра. Г. Исхакый алга киткэн миллэтлэрдэн урнэк алырга, Ьенэр мэктэплэрендэ Ьэм университетларда укырга, мэгариф Ьэм мэдэниятне, сэудэ Ьэм икътисадны устерергэ енди.
Шушы фикерлэр аныц публицистикасында да кызыл деп булып сузыла Ьэм купсанлы язмаларын бер узэк - миллэтне, милли узацны саклау тирэсенэ дыя. Беренче карашка узгэрэк темаларга идат ителгэн кебек тоелган язмаларда да миллияткэ кагылмыйча калмый. Мэсэлэн, 1911 елда Теркиядэ укылган «Татар эдэбияты турын-дагы доклад»ында да ул миллилекне саклау хакында сейли: «...максат - татарларны, татар булып калган хэлдэ ауропалаштыру, ягъни татарларны, тумыштан килгэн миллилеклэрен саклаган хэлдэ, Ауропа мэдэнияте эченэ кертудер»3. Бу фикер аныц куп кенэ язмаларында кабатлана.
Эдипнец публицистик мирасында турыдан-туры миллилекне саклауга, милли узацны ныгытуга багышланган язмалар да аз тугел. Эйтик, «Элгэре hэм хэзер» (1913) - шундыйлардан.
Автор сузне ерактан - терки-татарларныц борынгы тарихыннан ук башлап китэ; бабаларыбызныц тормыш-кенкYрешен, кайгылы-шатлыклы сэхифэлэрне куздэн кичерэ. Ул аларныц уз асылларын дуя башлауларын Европага Ьедумнэре
нэтиж;эсе итеп курсэтэ: чит кавемнэр белзн аралашу, тел, дин, гадэт, мздзният алма-шу - миллилекне кечсезлзндерз.
Г. Исхакый фикеренчэ, XIX гасырньщ икенче яртысында татарлар миллилекне саклар ечен кирэк булган кайбер шартларны эзерлэп-YCтереп диткерэлэр. Язучы аларны санап та уза: болар - татар авыллары, татар шэhэрлэре, татар мэдрэсэлэре, татар сэудэгэрлэре, татар мирзалары. ХХ гасыр башына кучеп, яналыкларны куздэн кичерэ: «Илле ел моннан элек узлэре тугел, исемнэре дэ ишетелмэгэн ж;эмгыятьлэремез, эдэбиятымыз, матбугатымыз, театрымыз, музыкамыз, узенэ аерым бер урын тоткан хатыннар хэрэкэтемез Yзлэренен кыйммэтлэре, Yзлэренен бер халык, бер миллэт булып яшэYгэ хезмэтлэре берлэн»4 татар деньясынын якты килэчэге нигезлэрен тэшкил итэлэр. Болар барысы да - берлэшу тырышу, тартышу димешлэре!
«Тэрбиядэ берлек» (1914) мэкалэсе ул заман татар дэмгыятендэ бэхэсле булган теркилек hэм татарлык соравына ачыклык кертэ, татар Yзанын тэрбиялэY, ныгыту хакында сейли. «Шул динле, иманлы вэ татар эдэбиятынын, татар матбугатынын сердэш шэкертлэре булган мегаллимэлэр, мегаллимнэр, башларындагы халыклары-на мэхэббэткэ, кунеллэрендэге килэчэккэ емидне кушып, "без - терле халык, бер миллэт" дигэн уйны йирлэштерэ алсалар, бу кенге беренче вазифаларыны утэгэн булалар. Мэктэплэребез шул юлга, гомумэн, кереп китэ алса, без - Идел буе татар-лары - беренче адымны атлаган булабыз»5.
Бу урында искэртеп китэргэ кирэктер: Г. Исхакый «терек» атамасын бездэ буген «терки» булып йергэн мэгънэдэ куллана, татарларны олы терки (терек) деньянын бер елеше, бер миллэте буларак карый, шушы фикерен hэрдаим ассызык-лап килэ.
Г. Исхакый татар деньясынын терле катламнарын, сыйныфларын бер максат тирэсенэ берлэштеру турында хыяллана, язмаларында шуны татар ж;эмгыятенэ ишеттерергэ, тешендерергэ омтыла. «Мирзаларымыз» (1914) мэкалэсе шундыйлар-дан - халыкнын эйдаманнары, югары катлам зыялылары, элита булырга тиешле кешелэр белэн татар халкы арасында упкын, анын барлыкка килY сэбэплэре хакында уйланып язылган. Автор фикеренчэ, хэзер хэл Yзгэргэн: халык мирзаларга «кул суза», аларны узенен якты килэчэккэ омтылган тартышу сафларында, милли музыканы, театрны, гыйлемне YCтерYнен башында KYрергэ тели: «Безнен эдэбиятымыз, безнен музыкамыз, безнен театрымыз халкымызнын тойгысы нечкэрY, халкымызнын мэдэни шомалыгы арту, халкымызнын тешенчэлэре биегэюгэ хезмэт итэчэк бу юлда, шебhэсез, укыган сыйныфымыз, мирзаларымыз алда торырга, алда барырга кирэк иде»6. Шул рэвешле, татар халкынын мирзалар катламын да язучы миллият, татар халкынын килэчэктэ башка миллэтлэр арасында лаеклы урын яулавы ечен уртак тартышка кушылырга чакыра, инде бу катлауны « езеп ташланган » тарихи куренеш дип белдергэн фикердэшлэренэ монын кирэк hэм меЬим икэнлеген анлата.
Бу юнэлештэге язма дип «Суз» газетасынын 1916 елгы 24 апрель санында басылган «Безнен юлымызны» курсэтергэ кирэк. Анда Г. Исхакый элегрэк эйтелгэн, татарларнын уз милли узанын саклап Европа мэдэниятен кабул иту кирэклеге фикерен кабатлый, монын миллэткэ хезмэттэ ин беренче алда тотылган максат булырга тиешлеген эйтэ: «Эремэс ечен, бетмэс ечен, уземезне уз милли геруЬ эченэ тыгарга, милли кубэ тимерен кияргэ фарыз дип ышанамыз вэ шул кубэ тимерене элгэреге замандагы тутыгуларыннан арчу лязем, шунын череклэрен янгы корыч, ящы милли тимер берлэн сиплэу фарыз дип белэмез.
Шуныц ечен безнен хэзерге матбугатымыз, эдэбиятымыз, мэктэбемез, мэдрэсэмез, жэмгыятьлэремез, театрымыз, музыкамыз, тиж;арэтемез вэ бетен иж;тимагыятемез шул милли кубэ тимерен ныгытырга корал булырга тиеш дип иман итэмез. Шуларнын
Г. Исхакыи Мэскэу шэкэренец татаряшълэре белэн. 1913 ел. О. Ь'кИакг withyoungMoscow ТМагй. 1913.
Ьэммэсен Русиядэ терек-татар баласыныц хэят тартышуында, мэдэни ныгуында кечлэнуенэ хезмэт итэргэ тиеш, дип, катгый итеп эйтэмез»7.
Шунысы кызык: элеге язмада Г. Исхакый тагын бер фикерне калкуландыра, мисаллар китереп исбатлый: ул - татарларныц уз усешендэ бары тик уз кечлэренэ генэ таяну кирэклеге. Элеге фикер Г. Исхакыйныц шушы, халкыбыз таянырга тиеш дип санаган «матди-мэгънэви кечлэр хакында» туктаусыз сейлэп, язып торуыныц сэбэбен дэ ачык ацлата.
Шундый кечлэрнец икесе - хатын-кызлар (меслимэлэр) Ьэм мэктэп-мэдрэсэ, мегаллимнэр-мегаллимэлэргэ мерэдэгать, аларныц татар дэмгыятендэ эЬэмиятен билгелэп халыкка эндэшу рэвешендэ язылган «Съездлар алдында» (1917) дигэн язма 1917 елныц 24-27 апрель кеннэрендэ оештырылган Россия меслимэлэренец съездын Ьэм 1917 елныц 16 апрелендэ Петроградта уздырылган Бетенроссия меселман мегаллимнэр кицэшмэсен каршылап, хуплап тэкъдим ителэ.
Аныц беренче елешендэ Г. Исхакый терки-татар хатын-кызларыныц дэмгыятьтэге роленэ киц итеп туктала, аларны - миллилекне, милли узацны, телне, дин-иманны, мэдэниятне, йола-гадэтлэрне саклаучылар дип олылый. Yткэрелэчэк съездныц «хер Русиядэ хер меселман хатыннарыныц урыннарын тэгаенлэр ечен, аныц хокукын билгелэр ечен» кирэк булуын искэртэ.
Икенче съезд - мегаллимнэр, мегаллимэлэр съездыныц меЬимлеге, автор фикеренчэ, яшь буынны ничек тэрбиялэу юлларын ачыклау, сузу белэн билгелэнэ.
Татар халкыныц язмышы, аныц килэчэге мэсьэлэсе Г. Исхакыйныц меЬадирлектэге публицистикасыныц да узэгендэ тора. Берлинда, аннары Варшавада татар телендэ нэшер ителгэн «Милли юл» журналыныц беренче саны (1928, 23 декабрь) басма редакторы Г. Исхакыйныц «Элек суз» дигэн мэкалэсе белэн ачыла. Анда татарча газета булдыруныц максатын билгелэп, эдип болай дип яза: «Без Идел-Урал буенда вэ Кырымдагы терек-татарларныц милли байрак тирэсендэ берлэшYЛэренэ хезмэт итэчэкмез. Шулай ук мэмлэкэт тышында терле йирлэргэ сибелгэн вэ терле мэдэниятлэрнец тээсире астында калган меhадирлэремезне, бигрэк тэ Аурупаныц терле шэЬэрлэрендэ укуда булган яшьлэремезне милли
рухымыз берлэ сугарып берлзштерергз тырышчакмыз. Шушы юлда кулдан килгзн hm6ep хезмзтне дз кызганмаячакмыз»8.
Чыннан да, татар телле матбугатта язмалары белзн Г. Исхакый милли вазгыятьне ацлату эшен дзвам итз. Кубрзк идтимагый-сзяси кимзлдз, ул Советлар Россиясендзге хзллзрне куззтз, кулзмле аналитик язмалар ззерли («Русиянец килзчзге», 1929 h. б.). МеЬаж;ирлектзге яшь буынны милли кыйммзтлзрдз тзрбиялзугз игътибар итз («Яшь буынныц милли тзрбиясе», 1930). Тарихи хзтерне кайтаруны килзчзккз нигез итеп карап, татарларныц тарихын ейрзнудзн дз туктамый («Идел-Урал», 1933 елда Берлинда татар телендз, Парижда рус hзм француз теллзрендз, алга таба Токиода япон (1934), Варшавада поляк (1938) теллзрендз денья курз). Соцгы хезмзтендз Исхакый татарларны борынгы терки цивилизациянец варисларыннан дип, Болгар дзулзте, Алтын Урда, ханлыклар дзверен куззтеп бара; термин буларак «теркилзр» тешенчзсенз мерздзгать итз, Алтын Урданы «терки-монгол яки терки-татар ханлыгы » дип исемли, Казан ханлыгы чорыннан алып « терки-татар », « Казан татарлары» дигзн исемнзрне файдалана. Аннан соцгы дзвер ечен «терки-татар» атамасыныц кулай булуын зйтз.
Г. Исхакый татар тарихын туктаусыз керзш тарихы итеп карый, шул юлдагы меhим куренешлзргз, вакыйгаларга, аерым шзхеслзргз тукталып бара. Бу кулзмле хезмзттзн аныц уз халкыныц килзчзгенз емет белзн каравы да аермачык.
Тел
Шунысын да аерып зйту зарур: зле генз мзйданга чыккан татар вакытлы матбугатында Гаяз Исхакыйныц беренчелзрдзн булып денья кургзн мзкалзсе тел мзсьзлзсенз багышланган була («Тел», 1905). Язучы аерым бер зыялыларныц татар телен «здзби тел» hзм «халык (гавам) теле» дип аерырга тырышуларын килзчзктз татар дзмгыятенз зур зыян салырга мемкин булган проблема итеп кутзрз. Yз фикерлзре дзлилле булсын ечен, терек hзм рус мздзниятендзге охшаш хзллзрне телгз ала. Ул халык теленнзн аерым булган «здзби тел» тудыруныц, шул телдз здзби зсзрлзр, китаплар язып бастыруныц « безнец здзбиятыбызны да узенец рухыннан, узенец тормышыннан, узенец лзтафзтеннзн аерырга, халкыбызны здзбиятка дошман курсзтергз хезмзт итз»9 башлауга китеруеннзн шиклзнз, шул турыда калзмдзшлзрен кисзтз.
Меhадирияттз Г. Исхакый татар теле hзм терки теллзр, алардагы реформалар, уртак терки тел, яца злифба булдыру кебек кен кадагына суккан мзсьзлзлзргз бик тирзн аналитик буларак якын килеп, кулзмле хезмзтлзр яза.
Шуларныц берсе - «Бетен тереклзр ечен уртак терек теленец барлыкка килуе мемкинме?» дигзн баш астында «Терек йорты» журналыныц 1925 елгы 13 октябрь hзм 14 ноябрь саннарында терек телендз басылган.
Язма Исхакыйныц тел мзсьзлзсе белзн дитди, фзнни нигездз кызыксынуы hзм шегыльлзнуе турында сейли. Автор терки теллзрнец ике канатын - кеньяк (тереклзр, аззрбайданнар) hзм теньяк-кенчыгыш (узбзклзр, терекмзннзр, казакъ-лар, кара кыргызлар, татарлар, башкортлар, нугайлар) аера. Эмма аларныц бер тел -терки тел булуын ассызыклый. Элеге аерманы здип, нигездз, башка мздзниятлзр hзм теллзр йогынтысы белзн ацлата. Моныц ечен терки халыклар тарихына кереп китз, бик куп мисаллар китереп, бу мотивны урта гасырлардан ХХ йез башына кадзр китереп диткерз.
Язманыц аерып куелган икенче елешендз автор, И. Гаспралыныц «Телдз, фикердз, эштз берлек!» шигарен искз тешереп, XIX гасыр ахырында теркилзрнец берлзшу, яцарыш хзрзкзтенец эчтзлеге hзм зhзмияте хакында сейлзп уза.
Г. Исхакый тел мзсьзлзсенец татарлар hзм теркилзр ечен иц зhзмиятле -миллият, милли узацны, милли усеш юлын билгелзунец аерылгысыз - елеше итеп
карый. Шуца курз злеге елкздз формалашкан дурт тзгълиматны куззтеп уза: терек сузен миллзт атамасы буларак карау; кайбер терки халыкларныц килеп чыгышы «терки тугел» фикере; кайбер терки халыкларныц генезисын монгол, фин-угырлардан эзлзу; барлык теркилзрне, тел-сейлзш аермаларына карамый-ча, бер телле дип санау. Исхакый соцгы фикер яклы булуын ассызыклый, аныц килзчзктз терки халыкларныц узлзре тарафыннан да кабул ителзчзген фаразлый.
Шушы аналитик контекстта здип узен борчыган теп сорауларны куя: «Хззер без - терекчелзр - бугенге терекчелек вазифасын ни рзвешле куз алдыбызга китерзбез? Буген нзрсз эшлзргз телибез? Безнец максатыбыз - терек берлеге-дер. Лзкин безнец телзгебез - бетен терек кабилзлзре ечен уртак бер мздзният, гомуми бер мздзният барлыкка китеру Моныц ечен бердзнбер юл - телебезне берлзштерудер. Тагы да дересрзге, безнец максатыбыз - аз гына белем алган кешелзр дз ацлар дзрздзгз килгзн, югары усеш алган гыйльми hзм здзби терек телен барлыкка китеру»10.
Шул рзвешле, кулзмле язманыц калган елеше хззер терки деньяны, андагы аерым миллзтлзрне берлзштеру hзм устеру ечен нзрсзлзр эшлзргз кирзклекне ацлатып язылган. Беренче бурыч - телне берлзштеру дигзн Г. Исхакый икенче бурыч итеп бер сзяси, фзнни, мздзни уззк булдыруны кутзрз.
Аныц фикеренчз, ХХ йез башына гаять зур терки деньяда hзм гыйльми, hзм сзяси булып, «миллзтлзрнец эчке hзм тышкы сзясзтлзрен милли максатлар тирзсендз туплый»11 алган ике уззк хасил була. Аныц берсе - Истанбулда, «кеньяк тереклзренец мзркззе»; икенчесе Россиядз, Казанда, <Лзм ул соцгы егерме биш-утыз ел эчендз Русиядзге бетен тереклзрнец мзгънзви мзркззенз зверелде. Бетен фикри хзрзкзте, бетен гыйльми хзрзкзте башта Казанда барлыкка килз дз соцыннан Теркестанга, Казакъстанга, хзтта Кытай Теркестанына да барып дитз. Казан бетен теньяктагы терек елкзлзренз гыйльми, фзнни-здзби китаплар бирз. Казан бетен терек кабилзлзренз мзктзп нигезлзрен эшли, укытучылар дибзрз. Казан бетен тереклзргз мецнзрчз, йез мецнзрчз дзрес китаплары ззерли. Казан милли театр куя, милли музыканы барлыкка китерз. Боларныц бетенесен бетен кабилзлзргз тарата. Казан татар теле - чыгтай шивзлзренец иц искесе hзм иц эшлзнгзне. Узбзклзр, терекмзннзр, казакълар, кыргыз-лар ечен иц якын тел. Шуныц ечен дз бу дзвердз Русия тереклзре арасында Казан мзркзз булачак, андагы кабилзлзрнец теллзреннзн тупланган уртак бер здзби тел барлыкка килзчзктер»12.
Эмма, Г. Исхакый фикеренчз, Беренче бетенденья сугышы hзм революция ике мзркззне дз югалтуга китерз, башка бер урында яца бер мзркзз тууга да юлны кисз.
Инде автор злеге уззкнец нинди нигезгз корылырга тиешлеген билгели башлый. «Иц башта академия корылырга тиеш. Бу академия, гыйльми буларак, терекчелек нигезлзрен тикшерергз, ейрзнергз тиеш, hзм бетен фзнни реформалар терек телендз алып барылырга тиеш.
Икенчесе, бетен терек кабилзлзренец тел белгечлзреннзн, здиплзреннзн торган Терки тел комиссиясен оештырырга кирзк. Бу комиссия, тел мзсьзлзсендз тиешле карарлар алып, телне устеру юнзлешендз хзрзкзт итзргз тиеш. Бетен кабилзлзр ечен уртак булган сузлзрне, кзлимзлзрне туплап, мекзммзл бер сузлек ззерлзнергз тиеш.
Эченче, бу юнзлештз эшлзгзн бер нзшрият барлыкка китерергз кирзк. Бу нзшриятныц беренче вазифасы бетен терек кабилзлзрендз уртак булган легенда-ларны, хикзялзрне, зкиятлзрне, халык дырларын терек телендз бастырып чыгарырга тиеш.
Дуртенче, бетен терек кабилзлзре ацлый алырлык бер телдз терек тарихы, географиясен бастырып чыгарырга тиеш, урта мзктзплзр ечен дзрес китаплары ззерлзп чыгарырга кирзк.
Бишенче, тереклек нигезлэрен гыйльми Ьэм фэнни нигездэ тикшерY, ейрэнY белэн генэ канэгатьлэнмичэ ("Терек йорты" кеби), халык арасында фикер таратуны максат итеп куйган атна-лык яисэ кендэлек бер терекчэ гэзитэ бастырылырга тиеш.
Алтынчы, бердэнбер местэкыйль Теркия дэYЛэте башка дэYЛэтлэрдэ яшэгэн тереклэрнец милли рухларын саклап калу эшен Y3 кулларына алырга тиеш. Кирэк Миллэтлэр лигасында Ьэм кирэк Аурупаныц идтимагый фикере каршысында терек азчылык хокукларын-нан мэхрум ителмэве ечен тырышырга
13
тиеш»13.
Гаять ачык, акыллы бу программаны шэрехлэу дэ талэп ителмидер. Г. Исхакый теркилек Ьэм миллият мэсьэлэсендэ бик кечле аналитик булып, элеге язма-да узенец энциклопедик белемлелеген, тирэн фикерлэвен дэ, Ьэм фикеренец сыгылмалылыгын, вазгыять Y3гэрYгэ бэйле актуальлэшуен дэ курсэтэ.
Тел Ьэм миллияткэ кагылышлы тагын бер язма «Гарэп Ьэм латин элифбаларын чагыштыру» исеме белэн «Терек йорты» журналыныц 1926 елгы 6 февраль санында денья курэ. Язма терки элифбаны латинга кучеру мэсьэлэсенэ кагыла. Анда Г. Исхакый Теркиядэге, Россиядэге латин-чыларга каршы мондый алты дэлил китерэ: «без гарэп элифбасын инде мец елдан артык кулланганга курэ, бу элифба милли традициябез хэленэ килгэндер, hэм моннан ваз кичY - миллэтнец бер ягын кыру, димэктер»; «мец ел дэвамында гарэп элифбасы белэн беек бер терек эдэбияты барлыкка килгэн. Латин элифбасы кабул ителгэн тэкъдирдэ, болар илле елдан соц, хэзер орхон-уйгыр язуы белэн язылган китапла-рыбыз кебек, бары тик белгечлэрнец кулларында калачактыр, hэм халкыбызныц тарихи бееклеге билгесез калачак»; «кул эшлэре сэнгатебезнец нигезен ватып ташлаячакбыз»; «гарэп элифбасы - бетен терек кабилэлэрен бер-берсенэ бэйлэгэн деплэрнец берседер. Теркиядэ нэшер ителгэн терекчэ китапныц бетен терек елкэлэрендэ укыла алуы гарэп элифбасы ярдэмендэ тормышка ашырыла. Терек кабилэлэренец кайсысы булса булсын, латин элифбасыныц кабул ителуе бу берлек-не кырачак hэм мэдэни берлегебезгэ зыян итэчэктер»; «латин элифбасы кабул ителгэн вакытта бу элифба hэр елкэдэ аерым дирле шартлар hэм тэртиплэрнец тээсире белэн ясалачак... Ьэр кабилэ аерым мэктэпле, аерым эдэбиятлы кечкенэ бер миллэт булып калачак, Ьэм куршедэге кабилэ аерымлыкларын игътибарга алмыйча, кечле бер мэдэнияткэ ия булган миллэтлэр тарафыннан мэдэни яктан дицелэчэктер, эриячэктер, бетэчэктер»; «терек миллэтенец купчелеге меселман булганга курэ, Коръэн Ьэм догалар гарэп хэрефлэре нигезендэ булачак. Моныц ечен балаларыбызга гарэп элифбасын да ейрэтергэ тиеш булачакбыз Ьэм уку-укыту системасында бер элифба урынына ике элифба кирэк булачактыр»14.
Г. Исхакый Иэм «Ац» журналымвхэррире ЭхмэтгэрэйХэсэни.
О. Ь'ккакг апё еёНог о/"Ап"]оигпа1 Akhmetgarey КИаяат.
Баку Тюркология конгрессы алдыннан, злеге дзлиллзр ярдзмендз кавемдзшлзрен латинга кучудзн кисзтергз телзп язылган бу мзкалздзге фаразларныц чынга ашканлыгы буген инде бик ачык куренз.
Белем-мэгърифэт мэсьэлэсе
Казан укытучылар мзктзбен тзмамлагач, Г. Исхакый 1902 елда Оренбургтагы «Хесзения» мздрзсзсенз мегаллим булып килз. Биредз ул татар дздит мзктзбе белзн якыннан танышу мемкинлеге ала hзм монда да куп кенз заман талзплзренз давап бирмзгзн куренешлзр белзн очраша. Шушы тздрибзсе аца беренчелзрдзн булып мзктзпнец рухын тамырдан узгзрту аны «меселман» тзрбиялзудзн - «татар» тзрбиялзу мзйданына кучеру кирзклеген яцгыратырга ярдзм итз.
Бу юлдагы иц кызыклы язмаларныц берсе - «Мегаллим вз мегаллимзлзребезнец бу кенге вазифалары нзрсз?» (1913) мзкалзсе Петербургта узган (23.12.19134.01.1914) Бетенрусия мегаллимнзренец беренче съезды уцае белзн язылган. Г. Исхакый дздит мзктзп-мздрзсзлзрен «меселман» тзрбиялзуне алга куюда тзнкыйтьли, аларныц теп бурычы - «татар» тзрбиялзу дип белдерз: «Лзкин хззерге замана бездзн мздзни мзсьзлзлзрнец иц тебе - балаларыбызны бертерле тзрбия биреп, милли рухта диткеру булганга, мзктзпкз куз карашыбыз, мзктзптзн телзвебез мзгълум бер юлга керми хзле бармы? Хззерге мзктзпнец вазифасы безнец килзчзк буыныбызны ацлы, укымышлы бер татар ясап чыгарудыр... Мзктзп, еч-дурт ел укыганнан соц, тзмам татар баласы йитештерсен. Аныц рухы, аныц теле, аныц тешенчзсе, аныц тойгысы татарча булсын»15.
Нзрсз соц ул - милли тзрбия дигзн сорауга да куп кенз язмаларда давап бирелз. Эйтик, «Тукай мзктзптз» (1914) мзкалзсендз Г. Исхакый милли тзрбиянец - бала-ны тормышка ззерлзу, здзбиятка мзхзббзт уяту, рухи тзрбия биру уйларга ейрзту, зхлакый - мзрхзмзтлелек тзрбиялзу, эстетик ззвык булдыру икзнлеген берзм-берзм санап уза.
«Милли кей вз музыкабыз» (1914) язмасы сзнгать терлзрен, тел hзм здзбият белзн янзшз, милли узацны устерудз, балаларны татар итеп тзрбиялзудз беренче дзрздздз зhзмиятле чаралар дип билгели. Ул: «Безнец бер халык, мздзни бер миллзт булып яшзвебез ечен зур бер ярдзмчебез, зур бер нигезебез кейлзр, моцнар, милли музыкабыз икзнлегендз ^чкемнец шебhзсе юктыр»16 дигзн раслау белзн башланып китз. Шунысы кызык: Г. Исхакый беренчелзрдзн булып татар мзктзплзренз милли музыка дзреслзре керту хакында суз башлый. Аныц фикеренчз, кей-дыр - бала ечен миллилекнец, мздзнилекнец нигезе.
Исхакый театр сзнгатенец меhим кеч була алуын ацлап, милли театр репертуа-рына да еш мерздзгать итз17. Узе дз драма зсзрлзре язып, аларда публицистикасында белдерелгзн идеялзрне яцгырата. Эйтик, «Алдым-бирдем» (1907) комедиясендз ул тормышны узгзртуне шзхес азатлыгына ирешудзн башларга чакыра. Символик -«Тартышу» (1908) дип - исемлзнгзн драмасында татар деньясын узгзрту ечен тартышуга чыккан яшь геройлар тудыра, алар урнзге халык массаларын керзш юлына чыгарырга сзлзтле дип белдерз.
Ул матбугат битлзрендз татар театры турында язмаларын да дзвам итз. Эйтик, 1915 елныц 27 декабреннзн 1916 елныц 5 гыйнварына кадзр Мзскзудз Халык театр-лары эшлеклелзренец бетенроссия корылтае була. Г. Исхакый «Суз» газетасыныц 1915 елгы 30 декабрь санында «Милли дитешсезлегемез» дигзн мзкалз белзн чыгыш ясый.
Г. Исхакый татарча тзрбия бирудз хатын-кыз укытучыларга, мегаллимзлзргз естенлек бирз. Бу фикер аныц укыту-тзрбия турындагы hзр язмасында диярлек калкулан-дырыла. Еш кына злеге фикер хатын-кыз мзсьзлзсе белзн дз кушылып китз. Терки деньяда хатын-кызларныц hзрвакыт актив, ирлзре белзн янзшз торып тартышучы, тормышны
узгэртучелэр булуы Г. Исхакый тарафыннан тарихи мисалларда курсэтелэ. Бу юнэлештэ иц соцгы язмаларыннан берсе - «Терек хатыны » исеме белэн «Терек йорты » журналыныц 1926 елгы 5 гыйнвар санында денья курэ. «Узебезнец риваять, хикэя вэ экиятлэребез терек хатынын алдан куручэн, ватанпэрвэр, фидакяр, гаилэсе ечен Ьэртерле авырлык-ларны дицэргэ эзер, аналык вазифасын утэгэн вакытта курсэткэн батырлыкны кирэк вакытта сугыш мэйданында Ьэм корал куллануда да курсэтэ алачагына ишарэ итэ»18 дип, язучы бик куп мисалларда хатын-кызларныц дэмг^1ятьтэге роле турында сейли, татар деньясын узгэртунец бары тик хатын-кыз ярдэме, катнашы белэн була алуын искэртэ, бу юлда беренче башкарылырга тиешле бурычларны билгели.
Гомумэн алганда, Г. Исхакыйныц хатын-кызларны милли кыйммэтлэрне саклау-чы дип каравын да искэртергэ кирэк. Бу, бигрэк тэ, аныц 1910 еллардан соц идат ителгэн «Остазбикэ» (1910), «Сеннэтче бабай» (1911) хикэя-повестьларында кузгэ ташлана.
МеЬадирлектэ Г. Исхакыйныц «Татарныц кызы» (1943) романы языла, анда инде татар миллэтенец, халыкныц узгэру-усу кече - аныц гасырлар буе камиллэшеп килгэн традициялэрендэ, яшэу рэвешендэ, ац Ьэм фикерлэу узенчэлегендэ булуы ассызыклана. Башка халыклар тормышы контекстында язучы татарныц тормыш иту-кенкурешенец, гаилэсенец, гаилэдэге узара менэсэбэтлэрнец, кенитештэге бик вак кына детальлэрнец дэ матурлыгын, эЬэмиятен идеаллаштыра, аларны хатын-кыз булдырган, саклаган, буыннан буынга тапшырган асыл кыйммэтлэр дип бэяли.
Эдэбият
Беренче эдэби эсэрлэреннэн булган «Бай угълы» (1897 елда языла, 1903 елда басыла) повестенда язучы эсэренец максатын болай дип билгели: «Миллэтемездэ шул мэсьэлэне ислах фикере уянмасмы дип, мин шул эшлэремезне булдыра алдыгым кадэр курсэтмэк эстэдем. Жэнабе хак Ьэрберемезгэ хак фикерлэр биреп, хэмияте миллия-мезне уяндырып, ватаныбыз, миллэтемезнец файдасына тырышырга насыйп итсен!»19 Элеге сузлэр яшь эдипнец эдэби сузгэ нинди зур бурыч йеклэвен курсэтеп торалар.
Алдарак телгэ алынган «Тел» (1905) мэкалэсендэ эдип эдэбиятка кагылыш-лы фикерлэрен дэ ачык диткерэ: «...без, башка халыклар кебек, эдэбият берлэн идарэ кылыну гасырына диттек. Моннан соц безнец халыкныц тормышында да эдэбиятка ияру эдэбият курсэткэнчэ йерергэ, булырга тырышу куренелэчэктер. Эдэбиятныц халкыбызныц килэчэге ечен зур файдасы булачак вэ халкымызга юл башчысы булачактыр. Шуныц ечен эдэбиятныц ничек булуын вэ ни кебек язылуын вэ халкымызныц нэрсэлэргэ мохтад булуын тэмам ап-ачык курсэттеруем, язучыла-рымызга шул иц кирэкле мэсьэлэ хакында язу - бу кенге кеннэрнец беренче дэрэдэ кирэкле эшлэреннэндер»20. Эзектэн куренгэнчэ, Г. Исхакый эдэбиятка дэмгыятьтэге эЬэмиятле, лэкин кешелэр игътибарыннан читтэрэк калучы, яки дэмгыять эгъзалары KYреп бетерэ алмаган киц Ьэм актуаль мэсьэлэлэрне яктыга чыгаручы, шулай дэмгыятьне хэрэкэт итэргэ, элеге мэсьэлэлэрне чишэргэ чакыручы кеч итеп карый.
Г. Исхакый эдэбиятныц нинди булырга тиешлеге хакында да Ьэрдаим сейлэп тора. М. Гафуриныц «Уги балалар» китабына рецензиясендэ (1908) эдэбият ны «тормышныц кезгесе» дип атап, китаптагы чынбарлыкка туры килмэгэн урын-нарны тэнкыйтьлэп уза. Шул ук елны Ярулла Вэлинец «Жанлы деназа» китабына язган тэнкыйть мэкалэсендэ дэ тормышта була алмый торган хэллэр турында язуны хата дип искэртэ дэ, эдэбият хислэр ярдэмендэ кешелэргэ фикер тарата, уйларга, уз тормышын анализларга ейрэтэ, узгэрергэ мэдбур итэ дип ассызыклый.
Аныцча, язучылык таланты - тормышны тирэн ацлау Ьэм киц гомумилэштерулэр ясауда, калэм эЬеле дэмгыятьтэге кимчелеклэрнец сэбэбенэ кадэр тешеп дитэргэ, шул сэбэпне башкаларга ^рсэтеп, дэмгыятьне элеге тискэре яклардан арындыру ечен керэшергэ, сузе, фикере, уткен акылы белэн
миллзтне уз артыннан ияртергз тиеш. Сзнгать - фикерлзу, дзмгыятьне бзялзу, тормышны ацлау hзм ацлату коралы, язучы - тормышны чын итеп сурзтлзу остасы диюе белзн Г. Исхакый калзмдзшлзрен керзшергз енди, талантлы здип халыкка идеялзр, лозунглар диткерз, уртак максатны курсзтз ала дип саный.
«Граф Толстой» (1908) дип аталып, Л. Н. Толстойныц 80 еллык юбилее мензсзбзте белзн язылган мзкалзсендз здип татар мздзниятен устерунец аерым бер сукмакларын барлый; рус здибенец татар дзмзгатьчелегенз хикзялзре аша гына билгеле булганлыгын искзртеп, Толстой шзхесен исз бары тик зур роман-нары («Война и мир», «Анна Каренина», «Воскресение») белзн танышкач, фзлсзфи-эстетик хезмзтлзрен укыгач кына ацлау, тану, бзялзу мемкин дип белдерз. Толстойныц фзлсзфи идеялзрен, здзбият фзне хакындагы фикерлзрен, безнец миллзт ечен кирзкле, файдалы дип, тзрдемз итзргз, таратырга чакыра.
1911 елда Теркиядз укылган «Татар здзбияты турындагы докладында» да Г. Исхакый узенец татар здзбиятына кагылышлы карашларын бик ачык билгели: «...татар здзбияты гомуми юнзлеше белзн hичбер заман "сзнгать сзнгать ечен" тешенчзсен кабул итмзгзн вз тагы да "сзнгать бер мзслзккз хезмзт иту ечендер" кагыйдзсенз буйсынуы булгандыр. Бу дзhзттзн татар здзбияты hзрвакыт бер фикер-не кузтлзуче, шул фикернец керзшуче гаскзре булган»21. Шул рзвешле, Г. Исхакый татар здзбиятын милли мзнфзгатьлзргз, миллзтнец рухи-мздзни кутзрелешенз хезмзт итзргз тиеш дип каравын белдерз.
1913 елны «Сзнин» («Мздзният») исемле терек газетасына биргзн интер-вьюсында Г. Исхакый здзбияттагы еч чалымны курсзтз: демократлык, сугышчан-лык hзм максатчанлык. Демократлык, дигзндз, здип, беренчедзн, халык телендз язылу, миллзткз якын тору, аца хезмзт итуне, икенчедзн, «уз тормышыбыздан, халык тормышыннан, гавам хзятыннан алынуны», ягъни татар деньясын усеш кузлегеннзн чыгып тасвирлауны, еченчедзн, халык мзнфзгатьлзрен якларга, фикерен яхшыртыр-га, ззвыгын устерергз тырышуны куздз тота. Эдзбиятны нинди дз булса мзгънзви фикернец, идтимагый идеянец солдаты дип атап (сугышчанлык), язучылык миссия-сен дзмгыятьтз hзм шзхси тормышта даhиллеккз каршы hзм тзрзкъкый яклы булуда (максатчанлык) курз22. Исхакый миллзткз хезмзт итз торган здзбиятны гына игъти-барга лаеклы саный. Тзнкыйть эшчзнлегендз, хзтта поэзияне, Г. Тукай, С. Рзмиев, Дзрдемзнд идатларын бзялзгзндз дз, шушы яктан якын килз.
«Милли фадига» (1914) мзкалз-тзгъзиясе Г. Тукайныц вакытсыз улеменз нисбзтле сызлану белзн сугарылган. Миллзтебез узенз бирелгзн табигать булзген бзяли, тиешле хермзт курсзтз алмады, нзтидздз Г. Тукай бик иртз арабыздан китте дип, Г. Исхакый Г. Тукай яшзгзн тирзлек, дзмгыятьнец аныц идатына тзэсире хакында сейли.
Апрель башында «Ил» газетасында денья кургзн злеге мзкалзгз давап биргзндзй, Г. Ибраhимов «Йолдыз» газетасыныц шул ук елгы 2 сентябрь санында «Талант трагедиясе» дигзн язма белзн чыга. Тукайныц тумыштан бирелгзн таланты ачылмады дип, автор моныц сзбзплзрен татар хзятында, здзби мохитнец тарлыгында, табигатьтзн читлзшудз, урынсыз мактауларда таба.
Моныц белзн килешмзгзн Г. Исхакый «Тукай мзрхум» (1915) мзкалзсен язып, шагыйрьне «шзhзрнец мзктзплзрендз, мздрзсзлзрендз, китапханзлзрендз падишаКлык сергзн», «авылныц мегаллиме, мегаллимзсе, шзкерте», хзтта «авылныц урамына тзэсир иткзн Тукай» дип атый, аныц халыкка тзэсире арта, тирзнзя генз барачагын фаразлый, «Тукай безнец яца, мздзни, милли тормышыбызныц иц зур нигезе», «Аныц олуглыгы, аныц бееклеге безнец миллзтебезнец бееклеге, олуглы-гы белзн менасиб»23, ягъни тзцгзл дип, XX йез башыныц зур шагыйре идатын дзмгыять, чор димеше hзм шул дзмгыятьне узгзртз алырлык кеч итеп бзяли.
«Милли юл» журналыныц 1929 елгы 8 санында басылган «Толстойныц татар эдэбиятына тзэсире» мзкалзсе язучыныц Y3 идатына карашын белдерYе, Y3 калэме тзэсир ясаган авторларны барлавы ягыннан кызыклы.
Мehаж;ирлектэ дэ Г. Исхакый татар эдэбиятын устеру, Татарстанда суз сэнгатенец миллилеген саклау турында борчыла. Шундый язмаларыныц берсе «Яца милли юл» журналыныц 1937 елгы 8 санында «Татарстанда эдэбият вэ матбу-гат» исеме белэн денья ^рэ. Анда язучыныц туган дирендэге эдэби мохит, мэдэни вазгыять белэн яхшы таныш булуы KYренэ. Бер яктан, ул «Бер халыкныц эдэбияты ечен, шул халыкныц Y3 тормышыннан мэYзугъ алыну гына TYгел, эсэрдэге фикер мэгънэсенец дэ шул халыкныц уз тормышы шэраите (шартлары) эчендэ баруы, укучыга Ьичбер нэрсэнец, Ьичбер моназарэнец чит-ят, чирканыч булмавы кирэк икэнен сизгэли башладылар»24 дип, татар эдэбиятыныц халыкчылык нигезенэ кайтачагына ышаныч белдерэ. Икенче яктан, совет идеологиясенец моца ирек бирмэячэген курсэтэ: «...советчы терек культуры тудыру, советчы терек-татар эдэбияты, терек-татар театры вежудкэ китеру hичбер вакыт тормышка ашмая-чактыр». Шунда ук мэдэниятне YCтерYнец бердэнбер юлын тагын бер кат ассы-зыклап уза: «Бер халыкныц культуры фэкать милли нигездэ генэ яшидер, милли нигездэ генэ Yсэдер, тэрэкъкый итэдер, милли нигездэ генэ ул Yзенец хосусиятен саклап, узенец мэгънэви куэтен югалтмаенча, денья культуры эченэ кыйммэте, кадере бар бер барлык булып керэ белэдер»25. Бу CYЗлэрне деньяви татар эдэбиятын тудыручыларныц, устеручелэрнец беренчелэреннэн булган эдипнец калэмдэшлэренэ васыяте дип тэ карарга мемкин.
Yз чиратында, татар милли эдэби традициялэрен мehадирлектэ саклауга ул эдэби эсэрлэре белэн дэ хезмэт итэ. «Гомумэн алганда, мehадир Г. Исхакый 1917 елдан соц татар эдэбияты ечен яца бер тарихи эЬэмиятле миссия башкарды. Эдэбиятыбызныц уткэндэге милли асылына hэм максатчанлыгына тугрылыклы булып калып, ул совет илендэ мемкин булмаганны эшлэде, ягъни миллэт яшэеше hэм язмышыныц мehим мэсьэлэлэрен яктыртуын дэвам итте, моныц белэн Октябрь инкыйлабыннан соцгы эдэбиятыбызны милли-мэгънэви яктан тулыландырды, бает-ты. Болар барсы Г. Исхакыйныц XX йез татар эдэбияты тарихындагы феноменаль урынын билгели»26.
Татарлыкны - шэхеслэр Yрнэгендэ ныгыту
Г. Исхакый уз кавемдэшлэре, татар халкы ечен тартышу юлын сайлаган, миллэтенэ акылы-фикере, матди байлыгы, сэлэте-таланты, оештыру эшчэнлеге Ьэм башка сыйфатлары белэн хезмэт иткэн шэхеслэргэ игътибарлы була. Аныц язмалары арасында Yрнэк итеп кую, кицэш бирY, хаталарны кYрсэтY, дусларча «чеметеп алу» да, карашлар тэцгэл килмэгэндэ - усал тэнкыйть тэ бар. Бу эшчэнлек юнэлешен ул меЬадирлектэ дэ дэвам итэ.
«Терек йорты» журналыныц 1925 елгы 11 санында терекчэ нэшер ителгэн «Габделкаюм Насыйри» (Тууыныц 100 елы менэсэбэте илэ) язмасы беек мэгърифэтче эшчэнлегенэ колачлы бэя биргэн язма булып чыккан. Автор CYзен ерактан башлый: татарларныц Казан бэйсезлеген югалтканнан соцгы мэдэни хэле, XVII, XVIII, XIX гасырлардагы узгэрешлэр куздэн кичерелэ. Автор XIX гасырныц икенче яртысындагы мэдэни кутэрелешне Каюм Насыйри исеме белэн бэйли Ьэм аны миллэте ечен дерес юнэлеш табучы дип олылый. Аерым алганда, ул К. Насыйриныц университет, рус галимнэре белэн бергэлэп фэн Ьэм мэгърифэт юлында эшли башлавын татарларга яца мемкинлекне: миллиятне, милли асылны саклап, Европа мэдэниятен, Европа рэвешендэге фикерлэуне - кабул иттеру дип ассызыклый. Г. Исхакый мэгърифэтченец календарьлар нэшер итYен, газета чыгарырга омтылыш ясавын, мэктэп-мэдрэсэлэрне узгэртеп кору эшенэ керешуен, Европа мэктэплэрендэ укытылган фэннэрнец
(математика, медицина, тарих, география h. б.) дзреслеклзрен тзрдемз итеп, халык кузаллавына яраклаштырып ззерлзвен, рус теленец грамматикасын hзм русча-татар-ча сузлек тезуен hзм башка хезмзтлзрен куззтеп уза. Автор К. Насыйриныц татар-ларны миллзт итеп формалаштыруныц чишмз башында торган шзхеслзрнец берсе булуын зйтз: «Тормышыныц алдагы елларында еммзттзн миллзткз зверелдеру ечен тарихка, риваять, легендаларга, аеруча телгз булган ихтыядны зйбзт ацлаган hзм шул сзбзпле «АзЬдзи татари» исемендз терекчз бер сузлек китабы мзйданга килгзн, hзм иске зкият, хикзя hзм халык дырларын туплаган «Фзвакиhел делзса» исемле зур здзби зсзр идат иткзндер»27 дип, ХХ гасыр башы яцарышыныц Насыйри эшен дзвам итучелзр тарафыннан тормышка ашырылуын билгели.
«Яца милли юл» журналыныц 1933 елгы 4 санында «Беек остаз Исмзгыйль бзк» язмасы денья курз. «Мзктзплзр мзсьзлзсе, терле тестзге терле дзмгыятьлзр ясау эше, тел теззту здзбият мзйданга чыгару, хатын-кызныц хакын ачыктан-ачык мехакзмзгз кую вз башкаларныц - hзммзсенец замирлары Исмзгыйль бзккз кайтадыр, бетенлзенец тарихы Исмзгыйль бзктзн башланып китздер»28, дип, Г. Исхакый аца терки денья яцарышыныц беренче карлыгачы буларак ихтирам курсзтз.
Шунысын да зйтергз кирзк: И. Гаспралыныц вафатыннан соц Г. Исхакый «Ил» газетасыныц 1914 елгы 25 сентябрь санында шул ук исемдзге тзгъзия бастырган була. 1933 елгы мзкалз аны кабатламый.
«Яца милли юл» журналыныц 1935 елгы 6 санында Йосыф Акчураныц вафаты-на «Мзрхум Йосыф Акчура бзк» дигзн тзгъзия басылган. Автор язмасын «еракта-еракта яшзсз дз, рухан бик якын булган милли тартыш иптзше, тереклек кузтенец бер дзбhздзге башчысы Йосыф бзк Акчураныц вафаты хзбзре»29 килудзн башлый. Аныц биографиясен куп кенз ваклыклары белзн сейлзп узганнан соц, Г. Исхакый аныц кузаллавына, ацына иц зур тзэсир ясаган вакыйганыц Россиядзге 1905 елгы революция булуын билгели, Теркиягз зйлзнеп кайткач эшчзнлеген: «Таркау терек деньясын мзгънзн берлзштеру, терле-терле елкзлзрдз вз терле сзяси, идтимагый хзллзрдз яшзгзн терек халкы харси (мздзни) берлеге аша милли берлегенз ирештерунец идеологиясен»30 эшлзу дип бзяли, шушы юнзлешнец «эшчесе, мегаллиме, байрак-дары», аныц тудыручысы, яшзтучесе, юлбашчысы дигзн сузлзр куллана.
Г. Исхакый Акчураныц зйдаман булып дитешу сзбзплзре хакында уйла-на. Узе яраткан формада, ягъни санап барып, бу хзлне тубзндзгелзр белзн ацлата. Беренчедзн, аныц теркичелек идеясенз тугры калуын, гомере буе шул бер максатка хезмзт итуен билгели. Икенчедзн, бу юлга зур ззерлек аша килгзнлеген зйтз, ул узган зур сынауларны да берзм-берзм куздзн кичерз, шулар аны «киц терекчелек» фикеренз китерде дип саный. Тагын бер сыйфат буларак Акчураныц «эшлеклелеген», тырышлыгын, эшкз чумып яшзгзнлеген билгели. Бу эшлеклелекнец «шзхси мзнфзгать ечен тугел, эш ечен» булуы аны уз мохитендз югары кутзрз дип ассызыклый.
Шзхси сыйфатларыннан, зхлаклы, якты, ярдзмчел, тыныч-сабыр, изге куцелле, намус белзн гамзл кылучы булганлыгы аерып искзртелз. Язма гаять тирзн бзялзмз белзн тегзллзнз: «Тзцренец биргзн кеченец кулзмендз бетен милли бурычны тулы кеенчз утзп бездзн аерылды. Терек миллзтенз иксез-чиксез мзгънзви мирас калды-рып вз бик куп йезлзр, мецнзрчз шзкертлзр дитештереп китте. Фикер иптзшлзренз, шзкертлзренз, ацлы миллзттзшлзренз, аны хермзт иткзннзргз аныц киц мзгънздзге
31
терекчелеген ведудкз чыгаруын васыять итеп китте»31.
«Милли байрак» газетасыныц 1936 елгы 17 гыйнвар санында басылган «Шиhабетдин Эл-Мзрдани хззрзтлзре» мзкалзсе беек шзхеснец 120 еллы-гы уцаеннан язылган була. Г. Исхакый Ш. Мзрдани калдырган мирас турында уйлана, хззрзтнец тарих белзн шегыльлзнуенз аерым игътибар бирз. Ул аны
болай дип бэяли: «Ш^абетдин эл^эрдани узенец озын гыйльми тормышын-да безнец Идел буена ачык KYЗле, дингэ тугры карый торган бик ^п шэкертлэр дитештерде. Yзенец рисалэлэре, дэреслэре, вэгазьлэре белэн безнец илебездэ xаким булган дини тэгассыбны димерергэ зур сэбэпче булды. Aурупа фэннэрен мэктэп, мэдрэсэлэребезгэ кертудэ юлбашчы булды. Дeньяга карашыбызныц узгэруендэ, Идел буе тeрек-татарныц мэдэнилэшуендэ вэ тeрек-татарны мэдэни мeселман ясау-да беренче баскычны атлаучы булды... Безнец Идел-Урал тeрек-татарныц милли тормышыныц корылуы дин белэн миллэтнец бергэлеге, берлэшеп кулга-кул тоты-нып баруы нигезендэ булганга, Шиhаб xэзрэт безнец милли тормышыбызныц дини нигезен дэ ныгытты. Mилли тормышныц бер дивары eстенэ ускэн муклэрдэн, тeрле йирдэ ябышкан черек чурэктэн тазартты вэ, шулай итеп, бугенге гандэ миллэтебезне саклыйбыз дигэн авыр ташыбызныц зур бер eлешен эшлэште, дицелэйтте. Шуцарга Шиhаб xэзрэт, безнец миллэтчелек ноктасыннан караганда, ул бер имам гына, бер мeдэррис кенэ, бер дин галиме генэ тугелдер. Ул миллэтебезне яца нигезгэ корышу-чы, миллэтебезнец килэчэк дил-давылда саклануы eчен аныц тамырын тазартучы бер милли xезмэтчебездер, бер ил тeзYчебездер»32.
Pизаэтдин Фэxретдиннец вафатыннан соц Г. Исxакый бер-бер артлы берничэ мэкалэ нэшер итэ. «Яца милли юл» журналыныц 1936 елгы 6 санында «Meфти xэзрэтлэре вафат» дигэн тэгъзия чыга, анда Г. Исxакый P. Фэxретдиннец тормышын-идатын анализлый. «Mилли байрак» газетасыныц 1936 елгы 12 июнь санында «Олуг мeфти Pизаэтдин xэзрэт вафат» дигэн мэкалэ дeнья ^рэ. «Яца милли юл» журналыныц 1936 елгы 7-8 саннарында «Meфти Pизаэтдин xэзрэт» мэкалэсе нэшер ителэ, анда Г. Исxакый P. Фэxретдингэ багышланган дыентыкка материаллар туплау xакында да эйтэ. Бу шэxеснец дэ башкарган xезмэтлэрен Г. Исxакый бeтен тeрки дeнья, аныц алгарышы, яцарышы eчен мehим гамэллэр дип атый.
Г. Исxакый KYп шэxеслэр - тeрки дeньяда гына TYгел, гомумэн, кешелек цивилизациясендэ тирэн эз калдырган затлар xакында KYпсанлы мэкалэлэр яза. Aларныц фидакярлеген YЗ миллэттэшлэренэ Yрнэк, идеал итеп куеп, ул, эйтерсец лэ, hэркемне уртак эш eчен яшэргэ eнди. Бер Yк вакытта аларныц фикерлэрендэ, KYзаллауларында, гамэллэрендэ YЗ кавемдэшлэрен якты килэчэккэ якынайтырлык билгелэр, тэкъдимнэр, кицэшлэр эзли, шулар белэн илЬамланырга, фикердэшлэрен дэ илЬамландырырга омтыла.
* * *
Гаяз Исxакый - гаять зур публицистик мирас калдырган эдип, аныц зур купчелеген идтимагый-сэяси материаллар алып тора. Бу ацлашыла да. Патша Pоссиясендэ «Tац йолдызы», «Tавыш», «Ил», «СYЗ» кебек газеталар чыгарып, ул YЗ миллэттэшлэре белэн hэм сэяси, hэм мэдэни иц актуаль сорауларны уртага салып шйлэшэ. Mиллэт булып алга атлау eчен - xалыкка ац-белем бирY, аныц ацын активлаштыру, дэмгыятьтэге тискэре сыйфатлардан арынып, уцай урнэккэ йeз тоту, моныц eчен актив кeрэшкэ-тартышуга кушылу кирэк дип eнди.
Mehадирлектэ дэ миллэт яшэеше турында кайгыртуын дэвам итеп, Г. Исxакый Yзенец тырышлыгы hэм фикердэшлэренец матди ярдэме белэн 1928 елны «Mилли юл» журналын ача (1930 елга кадэр чыгып килэ); 1939 елга кадэр басма «Яца милли юл» исеме астында Берлин шэhэрендэ нэшер ителэ. Эдип 1935-194S елларда Ыукден шэhэрендэ «Mилли Байрак» газетасын оештыруда катнаша hэм башта мexэррире дэ була. Галимнэр Г. Исxакыйныц мehадирлектэ 180лэп публицистик мэкалэ язганлы-гын ^рсэтэлэр. Бу чорда Г. Исxакый татарны xалык, миллэт буларак саклап калачак, яшэтэчэк, Yстерэчэк кeчне, беренче чиратта - xалыкныц Yзендэ, аныц мэдэниятендэ, эxлагында, гадэтендэ, акылында, дeньяга карашында - миллияттэ таба, шуны югалтмау eчен тартышырга чакыра.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Исхакый Г. Казан, 18 нче май // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. Т. 6: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть мэкалэлэре. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2005. - Б. 343.
2. Акыш Г. Гаяз Исхакый - Идел-Урал милли азатлык хэрэкэтенец беек юлбашчысы // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр. Унбиш томда. Т. 15. Гаяз Исхакыйныц тормышы hэм идаты турында истэлеклэр hэм мэкалэлэр (1923-1990). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - Б. 130.
3. [Гаяз Исхакыйныц татар эдэбияты турындагы доклады] / / Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. Т. 6: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 196.
4. Исхакый Г. Элгэре hэм хэзер // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - 215 б.
5. Исхакый Г. Тэрбиядэ берлек // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 255.
6. Исхакый Г. Мирзаларымыз // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 310.
7. Исхакый Г. Безнец юлымыз // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 7 т.: Публицистика (19151916). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2008. - Б. 225.
8. Исхакый Г. Элек суз // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 10 т.: Публицистика (19281933). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2013. - Б. 6.
9. Исхакый Г. Тел // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 16.
10. Исхакый Г. Бетен тереклэр ечен уртак терек теленец барлыкка килуе мемкинме? // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 9 т.: Публицистика (1917-1926). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2012. - Б. 322.
11. Шунда ук.
12. Шунда ук. - Б. 323.
13. Шунда ук. - Б. 325-326.
14. Исхакый Г. Гарэп hэм латин элифбаларын чагыштыру // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 9 т.: Публицистика (1917-1926)... - Б. 341-342.
15. Исхакый Г. Мегаллим вэ мегаллимэлэребезнец бу кенге вазифалары нэрсэ? // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 232.
16. Исхакый Г. Милли кей вэ музыкабыз // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 279.
17. Исхакый Г. Театр китаплары // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - 116 б.
18. Исхакый Г. Терек хатыны // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 9 т.: Публицистика (19171926)... - Б. 327.
19. Исхакый Г. Бай угылы // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр : 15 томда. 1 т.: Повестьлар hэм хикэялэр (1899-1908). - Казан: Татар. кит. нэшр., 1998. - 114 б.
20. Исхакый Г. Тел // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 15.
21. [Гаяз Исхакыйныц татар эдэбияты турындагы доклады] // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 6 т.: Публицистика hэм эдэби тэнкыйть... - Б. 198.
22. Исхакый Г. Шималь тереклэре эдэбиятына бер караш // Татарстан. - 1993. - № 8. - Б. 35.
23. Исхакый Г. Тукай мэрхум // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 7 т.: Публицистика (19151916)... - Б. 56.
24. Исхакый Г. Татарстанда эдэбият вэ матбугат // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 12 т.: Публицистика (1937-1938). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2012. - Б. 113.
25. Шунда ук. - Б. 116.
26. Мусин Ф. Миллэт сагында // Казан утлары. - 2008. - № 2. - Б. 104.
27. Исхакый Г. Габделкаюм Насыйри // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 9 т.: Публицистика (1917-1926)... - Б. 307.
28. Исхакый Г. Беек остаз Исмзгыйль бэк // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 10 т.: Публицистика (1928-1933)... - Б. 416.
29. Исхакый Г. Мэрхум Йосыф Акчура бэк // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 11 т.: Публицистика (1934-1936). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2011. - Б. 54.
30. Шунда ук. - Б. 61.
31. Шунда ук. - 65 б.
32. Исхакый Г. ШиЬабетдин Эл-Мэрж;ани хэзрэтлэре // Гаяз Исхакый. Эсэрлэр: 15 томда. 11 т.: Публицистика (1934-1936)... - Б. 108.
Эдэбият исемлеге
Акыш Г. Гаяз Исхакый - Идел-Урал милли азатлык хэрэкэтенец беек юлбашчысы // Исхакый Г. Эсэрлэр. Унбиш томда. Т. 15: Гаяз Исхакыйньщ тормышы Ьэм иж;аты турында истэлеклэр Ьэм мэкалэлэр (1923-1990). - Казан: Татар. кит. нэшр., 2014. - Б. 129-145.
Мицнегулов Х. Гаяз Исхакыйныц меЬа^ирлектэге иж;аты. - Казан: Татар. кит. нэшр., 2004. -367 б.
Мусин Ф. Миллэт сагында // Казан утлары. - 2008. - № 2. - 95-104 б. References
Akysh G. Gayaz Ishhakiy - Idel-Ural milli azatlyk hereketenen boek yulbashchysy [Gayaz Iskhaki, the great leader of the Volga-Urals national liberation movement]. IN: Ishakiy G. Eserler. Unbish tomda. T. 15: Gayaz Ishakynyn tormyshy hem izhaty turynda istelekler hem mekaleler (1923-1990) [Iskhaki G. Writings. In fifteen volumes. Vol. 15: Reminiscences and articles about the life and legacy of Gayaz Iskhaki (1923-1990)]. Kazan: Tatar. kit. neshr. publ., 2014, pp. 129-145.
Minnegulov H. Gayaz Ishakiynyn mohazhirlektege izhaty [Gayaz Iskhaki's creative work in emigration]. Kazan: Tatar. kit. neshr. publ., 2004, 367 p.
Musin F. Milletsagynda [On guard of the nation]. IN: Kazan utlary [Kazan lights], 2008, no. 2, pp. 95-104.
Фотолар бу китаптан: Ахунов А. М. Гаяз Исхаки в фотографиях. - Казань: ИЯЛИ, 2018. - 60 с.
Photos from the book: Akhunov A. M. Gayaz Iskhaki on photographs. - Kazan: IyaLI, 2018. - 60 p.
Сведения об авторе
Загидуллина Дания Фатиховна, доктор филологических наук, профессор, вице-президент Академии наук Республики Татарстан, e-mail: zagik63@mail.ru
About the author
Daniya F. Zagidullina, Doctor of Philological Sciences, Professor, Vice-President of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: zagik63@mail.ru
В редакцию статья поступила 26.01.2023, опубликована:
Закидуллина Д. Ф. Гаяз Исхакый публицистикасында милли-мэдэни YзбилгeлэнY 1}эм Yзац, татар халкыныц Yсeш юлы мэсьэлэлэре// Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 1. -Б. 79-94.
Submitted on 26.01.2023, published:
Zagidullina D. F. Gayaz Ishakiy publitsistikasynda milli-medeni uzbilgelenu hem uzan, tatar halkynyn usesh yuly mesyelelere [Issues of national and cultural self-determination and identity and the path of development of the Tatar people in Gayaz Iskhaki's journalism]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 1, рр. 79-94.
