CC BY
14About the autor:
Nematov Diavmz Amonova - Senior teacher of the Department of General University Tajik Language of the Tajik State Pedagogical University named after S Aini Phone: (+992) 900985797
КАБАЩОИ ЛЕКСИКИИ ЛУГАГИ «Ч,ОМЕЪ-УТ-ТАВОРИХ»-И рашидаддини ФАЗЛУЛЛОХ
Хоцамиров М.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Дар охирхои асри 13 ва аввалхои асри 14 як зумра нависандагону таърихнигорони тозанавис ба монанди Рашидаддини Фазлуллох, Хамдуллох Муставфии Кдзвинй - муаллифи «Таърихи гузида», К^озй Абдуллох ибни Умари Байзовй - муаллифи «Низом-ут-таворих», Абусулаймон Довуди Банокатй - муаллифи «Равзат-ул-улилбоб» машхур ба «Таърихи Банокатй» ва иддае дигар ба арсаи эчод омаданд, ки то хадди тавон ба насри содда ва берун аз такаллуф эчод кардаанд, вале боз хам дар насри онхо пайравй аз адибони салафи худ, ки мутакаллифона эчод мекарданд дида мешавад. Давраи мазкурро мо метавонем хамчун мукаддамоти фасоди насрй донем. Бисёре аз луготи точикии ширину зебо ва масалхои точикона дар ин давра аз ёд мераванд. Мухаккики пуркор ва донишманди фархехта Маликушшуаро Бахор чунин менависад: «Бисёре аз луготи форсии зебову ширин ва масалхои форсй аз ёд мераванд, истеъмоли афъол ба маънии мачоз ва фаромушт шудани маънии хакикии афъол дар ин давра шуруъ мешавад»» [2, с. 460]. «Чрмеъ-ут-таворих» ба таври сода навишта шудааст ва дар накли ибороти мутакаллифонаи муаррихони кабл аз худ, монанди Атомалики Чувайнй - муаллифи «Таърихи чахонкушо» ва дигарон кушиш кардаанд, ки хаддалимкон луготи душвор ва гайримашхурро истифода накунад ба истиснои холоте, ки ба ночор ба накли айни иборот пардохтааст. Вале инро хам бояд зикр кард, ки ин гуна мавридхо дар баробари соддагии наср галаба надошта, ба нудрат истифода шудааст. Азбаски доираи пажухиши кабати лексикй дилхох асар васеъ ва доманадор аст, зарур донистем, ки бахсро ба таври фишурда, дар доираи як макола баррасй кунем. Аз ин ру, дар ин макола масъалаи кабатхои лекскии насри асари «Чомеъ-ут-таворих» аз ду дидгох: баромад ва басомади (аслии точикй, арабй ва туркй-мугулй) ва мухтассоти лексикии он баррасй мешавад. Пеш аз он, ки ба тахлили кабати семантикии забони насри асар пардозем, моро зарур аст, то аз вазъи забон ва макони навишта шудани асар ва вазъияти сиёсии давр назар кунем. Он чи вобаста ба макон ва вазъи сиёсии давраи эчоди асар аст, хамин аст, ки новобаста ба вазъи сиёсй ва сулолахои хукмрон забони форсй дар тамоми каламрави худ, ки хам давлатхои точикй ва хам давлатхои туркй буданд, тасаллут дошт. Рашидаддини Фазлуллох дар замони хукумати Элхониён ва хосатан хукмронии Гозонхон вазир буд. У бо фармони хокимони давр китоби машхури худ «Чомеъ-ут-таворих»-ро навишт. Аз он сабаб, ки тамоми корхои давлатй ва расмии Элхониён ба забони форсй навишта мешуд китоби мазкур низ ба хамин хат ва забон навишта шуд. Аз руйи истифода 70% таркиби лугавии асарро калимахои точикй, 28%о калимахои арабй ва 2%о калимахои туркй-мугулй ташкил медиханд (ин таркиббандй аз руйи чилди аввали асар сурат гирифтааст). Истифодаи вожахои туркй-мугулй хангоми зикри номи ашхос, кабила ва вазифахою касбхо, ки зиёдтар ба зиндагии кучманнишинй тааллук доранд, ба назар мерасанд. Аз тахлили таркиби лугавии асар чунин ба назар мерасад, ки аксарияти калимахо точикианд. Истифодаи калимахои арабй низ зиёд ба назар мерасанд, вале он мутобик ба меъёри забони точикй хаст. Яъне калимахои арабй хамчун таркиби лугавии забони точикй баромад кардаанд. «Бо вучуди он чунин калимахоро имруз бегона донистан дуруст нест. Онхо аз асолати худ хеле дур рафта, ба меъёрхои истеъмоли забони мо пурра мутобик шудаанд» [11, с. 88]. Дар мавриди истифодаи калимахои арабй дар асрхои хукумати мугул инро гуфта метавонем, ки хонони мугул ба забону адаби форсй он кадар назари нек надоштанд ва ба хар роху восита мехостанд, ки истифодаи забони арабй дар хаёти ичтимой ва давлатдорй зиёд бошад. Аммо тамоми миллату кабилахои дар сарзаминхои точикнишин, ки пештар маданияти шахрнишинй надоштанд, бо ба даст овардани хукумат тамоми шакли идории давлаташонро аз хукуматхои точикй иктибос карданд. Аз ин ру ногузир дар корхои давлатдорй, номанигорй, идораи мардум аз забони точикй истифода мекарданд.
Азбаски «Чрмеъ-ут-таворих» дар асри 13 навишта шудааст тахлил ва баррасии таркиби лугавии он барои муайян кардани вазъи забони адабй ва таъсири он ба кавму миллатхои дигар, дар мисоли аквоми мугул зарур аст. Таркиби лугавии хар забон новобаста аз миллаташ бе кабули калимахои забонхои дигар ва додани калимахо ба забонхои дигар вучуд дошта наметавонад. Забони точикй низ аз ин падида чудо нест. Дар таркиби лугавии забони точикй ба гайр аз калимахои аслии точикй, кисми зиёди фонди лугавии забонамонро ташкил медиханд, инчунин вожахои арабй, туркй-мугулй, русй, лотинй ва гайра дида мешавад. Хар як аз ин калимахо дар даврахои гуногун вобаста ба вазъи сиёсиву ичтимой ва ходисахои таърихй ба забони мо дохил шудаанд. Таркиби лугавии «Чомеъ-ут-таворих^» асосан аз вожахои се забон: точикй, арабй ва туркй-мугулй иборат аст. Калимахои точикй дар сохахои
гуногун дар асар истифода шудаанд, ки ба ин катор метавон калимадои ифодакунандаи аъзои бадан (сар (кала), даст, по, миён, пистон, ишкамба);...ва се шабонаруз пистони модар намеситад ва шир намехурд [15, с.89], калимадои ифодакунандаи хешутаборй (падар, модар, бародар, фарзанд ва гайра). Масалан, дар дамон чумлаи дар боло овардашуда низ мисоли дигарро мебинем: ...ва се шабонаруз пистони модар намеситад ва шир намехурд» [15, с.89]. Калимадои ифодакунандаи чонварон (асб, буз, дарозгуш, гусфанд): Аз он оташе кардаанд ва карор дода, ки ман баъд аз он лафз нагуянд, шахси дигар ба у гуфта, ки агар номи буз бигуй чизе ба ту дидам у ба забони худ буз гуфта Кутуку Нуён аз он маънй вокиф шуда ва гуфта, ки бо ман он дама дилмондагй ва хусумат кардй ва адд кардем, ки ман баъд лафзи буз нагуем» [15, с.675], номи мафдумдои табиат ва падидадои он (замин, осмон, оташ, бод, хок, куд ва гайра); Огуз аз шикор бозгашта он духтари Урхонро бар канори об дид, ки тамошои канизакон мекард, ки чома мешустанд»[15, с. 97]. Калимадои мансуби дину маздаб (Худо, дин, худопарастй, худошиносй): Он ду арус чун аз шавдар нохушнуд буданд ва гайрати тамом доштанд, фурсат ёфтанд ва эйкоки шавдар карданд ва гуфтанд у дини дигар гирифта, ба Худои осмону замин имон оварда ва мудиби у шуда ва хост то низ бо у мувофикат намояд...» [15, с. 98]. Номдои бахшдои умр, номи рустанидо ва хурданидо, калимадои ифодакунандаи асбоби рузгор ва хонадорй, калимадои ифодакунандаи ададдо, амалу долат, аломату хусусият, чонишиндо ва гайра дида мешавад. Вожадои арабй зиёдтар лугатдои диниву маздабй, калимадои ифодакунандаи узвдои бадан, муносибати хешовандй, калимадои марбут ва афзори рузгор ва сару либос, номи чонварон ва наботот, лугати мансуб ба шуглу пешадо ва вазифаву мансаб, калимадои ифодакунандаи аломат ва хусусият, луготу ибороти ифодакунандаи амалу долат мебошанд. Дигар аз вожадои дар асар истифодашуда вожадои туркиву мугулй мебошанд. Аксари калимадои туркиву мугулии асари «Чомеъ-ут-таворих» иборат аз номдои одамон, ки 80% ин катори калимадоро ташкил медиданд, инчунин номдои макондо, номдои вазифадои давлатй мебошанд.
Аз тадлили хусусиятдои лексикии асари «ЧомеБ-ут-таворих» бо назардошти тадкикоти каблан аз чониби донишмандон анчомдода мо ба хулосаи зерин омадем:
Калимадои аслии точикй асоси лексикаи матни асарро ташкил дода, кисми хеле ками ондо аз истеъмол дур шудаанд ва аксарияташон дар дамон шакле, ки дар асри таълифи асар истеъмол мешуданд, дамон гуна имруз низ дар истеъмоланд.
Гарчанде ки асар дар таърихи аквоми мугулу турк навишта шуда бошад дам, муаллиф аз истифодаи калимадои туркй то дадде тавонистааст, худдорй кардааст. Калимадои туркй-мугулие, ки истифода гардидаанд, дамоно номи одамон, чойдо, аквом мебошанд, ки ин ба истифодаи вожадои туркй-мугулй дар асар адаммияте надоранд, зеро индо бо амри зарурат кор фармуда шудаанд.
Умуман, ба сабаби он ки «Чрмеъ-ут-таворих»-и Рашиддудини Фазлуллод дар мавзуи таърихй, хосатан таърихи аквоми турк таълиф шудааст, дар он вожадову истилодоти марбут ба зиндагии мугулдо, одоби давлатдорй, мавзеъдои чугрофй, номи саркардадо ва хонону подшодони туркитабор дарч гардидаанд. «Чомеъ-ут-таворих», ки пурра ба забони точикй ва сабки таърихнависии асримиёнагй таълиф шудааст, дар он анъанаи навиштани таърихи офариниши одам ва ба кавму бахшдо чудо шудани фарзандони одам риоя шудааст. Аз ин ру, дар «Чрмеъ-ут-таворих» аз дазрати Одам (а) то дазрати Мудаммад (с) маълумот оварда шудааст. Асар ба таври содда навишта шудааст ва дар накди ибороти мутакаллифонаи муаррихони кабл аз худ, ба монанди Атомалики Чувайнй ва гайра низ сайъ кардааст, луготи душвор ва номафдумро то кадре истифода накунад.
Байни манобее, ки ба забони форсй навишта шудааст, асаре назири «Чрмеъ-ут-таворих» кам вучуд дорад, ки дар он ба таври дурахшон ва модирона бар асоси асноди ганй тамоми чидоти зиндаги кучманчидо бо одобу русум ва урфу анъана, дар колаби ноби забони точикй, бо истифодаи андаки вожадои туркй-мугулй мунъакис шуда бошад. Бидуни шак забони асар дар муайян кардани вазъи забони точикй дар асри ХШ ва макому манзалати он сарчашмаи мудим мебошад.
АДАБИЁТ
1. Амонова Ф.Р. Мадхали забоншиносй. -Душанбе, 1992.
2. Бадор, Мудаммадтакй. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. -Тедрон: Амири Кабир, 1370.
3. Виноградов В. В. Избранные труды. Лексикология и лексикография. -М. Наука, 1977.
4. Грамматикаи забони адабии дозираи точик. -Душанбе: Дониш, 1985.
5. Дьяконов М.М. Очерк истории дреаного Ирана. -Москва, 1961. -443 с.
6. Забехуллохи Сафо. Таърихи адабиёт дар Эрон. Чилди дуввум. -Тедрон: Амири Кабир, 1378.
7. Зеднй Т. Н. Аз таърихи лексикаи забони точикй. -Душанбе: 1987, -234 сад.
8. Крачковский. Избарнные сочинения. Том 4. Москва-Ленинград, 1957.
9. Косимова М.Н. Назаре ба истилодоти забоншиносии пешин // Паёми Донишгрх, -1990. №°1. - сад. 3-8.
10. Маъсумй Н. О. Очеркдо оид ба инкишофи забони адабии точик. -Сталинобод: Нашр. дав. Точ. 1959.
11. Мачидов Х,омид. Забони адабии муосири точик. Ч. 1. -Душанбе, 2007.
12. Мудаммадиев М., Талбакова X., Нурмудаммадов Ю. Лексикаи забони адабии точик. -Душанбе, 1997.
13. Парвиз Нотили Хонларй. Таърихи забони форсй. Ч. 1. -Тедрон: Фирдавсй, 1377.
«14. Сируси Шамисо. Сабкшиносии наср. -Тедрон: Нашри митро, 1377.
15. Фазлуллод, Рашидаддин. Чомеъ-ут-таворих. -Идораи интишороти дониш. -Маскав, 1965.
ЛЕКСИЧЕСКИЕ ПЛАСТЫ ЛЕКСИКИ <<ДЖОМЕ УТ-ТАВОРИХ» РАШИДАДДИНА ФАЗЛУЛЛОХА
«Джоме ут-Таворих» Рашидаддина Фазлуллоха считается одним из важных источников для определения состояния таджикского языка в 13 веке. Среди источников, написанных на персидском языке, есть несколько работ, которые имеют сходство с ««Джоме ут-Таворих». Основываясь на большом количестве материалов, образ жизни мигрантов, их мораль, традиции и обычьи на оригинальном таджикском языке с использованием некоторых турецких и монгольских слов описаны в этой работе. Несомненно, это важный источник для определения позиции таджикского языка в 13 веке.
Ключевые слова: лексический слой, Джоме-ут-Таворих, Рашидаддин Фазлуллох, словарный запас, частота слов, лексикология, оригинальные таджикские слова, заимствованные слова.
LEXICAL LAYERS OF RASHIDADDIN FAZLULLOH'S «JOME' UT-TAVORIKH» VOCABULARY
«Jome' ut-Tavorikh» of Rashidaddin Fazlulloh is considered to be one of the important sources for identifying the condition of Tajik language in 13th century. Among sources that written in Persian language, there are a few works that have a resemblance to ««Jome' ut-Tavorikh». Based on a great deal of materials, migrants' ways of life, their moral, traditions and customs are described by means of original Tajik language with the use of some Turkish and Mongolian words in this work. No doubt, it is an important source for identifying Tajik language position in 13th century.
Keywords: lexical layer, Jome'ut-Tavorikh, RRashidaddin Fazlulloh, vocabulary, word frequency, lexicology, original Tajik words, loan words.
Сведения об авторе:
Ходжамиров Муслихиддин - аспирант третьего курса кафедры теории и практики таджикского языка Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддина Айни Электронная почта: [email protected] Тел.: (+992) 931107252
About the author:
Khojamirov Muslihiddin - the third year postgraduate students in the Department of Theory and Practice of Tajik Language of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni E -mail: [email protected] Tel.: (+992) 931107252
ТАХЛИЛИ СОХТОРУ МАЪНОИИ ГЕРУНД ДАР ЗАБОНИ АНГЛИСИ ВА РОХХОИ ТАРЧУМАИ ОН БА ЗАБОНИ ТОНИКИ
Эмомов У.
Коллечи омузгории ба номи Х. Махсумоваи Донишго^и давлатии омузгории Точикистон ба номи Садриддин Айни
Вакте сухан дар мавзуи сарфу нахв меравад, мукоисаи он бо мавзуъхои грамматикаи дигар забонхо, бахусус забони модарй, гузаронида мешавад. Хангоме, ки мо мавзуеро аз грамматикаи забони англисй бо забони модарии худ мукоиса мекунем, ё роххои тарчумаи онро муайян месозем, забони модарй чун забони ченкунанда хизмат мекунад, аммо сохтори сарфу нахви забони модарй ва забонхои хоричй мухталиф мешаванд, зеро хар як забон унсурхои грамматикии худро дорад. Махз ба хамин васила мо чихатхои фарккунанда ва монандии грамматикаи дигар забонхоро меомузем ё доир ба мавзуе тадкикот мегузаронем. Аз ин бар меояд, ки мукоиса бехтарин усули омузиши забон ва барои муайян кардани хусусиятхои ба хам монанд ва фархкунандаи он ба хисоб меравад. Дар айни замон гузаронидани тадкикоту мукоисахо дар масоили мавзуъхои грамматикй бештар ба назар мерасад.
Забон воситаи муоширати инсонхо буда одамон тавассути забон фикри якдигарро мефахманд. Забон дорои хиссахои нутк мебошад. Бояд гуфт, ки забони аглисй яке аз забонхои пешрафтаи дунё ба шумор рафта дорои хиссахои мустакил ва номустакили нутк мебошад. Яке аз хиссахои номустакили нутки забони англисй ин герунд мебошад. Маколаи мазкур оид ба омузиши роххои тарчумаи герунд аз забони англисй ба забони точикй бахшида шудааст.
Герунд - шакли номустакили нутк буда, дорои тобиши исмй ва феълй мебошад.
Аз ин ру, мо аз гуфтаи мухаккикони соха Камянова Т., Ильиш Б.А., Иванова И., Чахоян Л., Беляева Т. ва асари бадеии Шарлота Бронте «Ч,ен Эйр» истифода намуда, доир ба мавзуи мазкур маълумот хохем дод.
Сараввал мехохем барои муайян кардани пайдоиш ва маънои герунд аз гуфтаи олимони соха ва тадкикотхои гузарондаашон истифода намуда, маълумоти мукаммале дихем.
