CC BY
93
УДК 4Т М.М. ЁРМИРЗОЕВА
ББК 81,2т
ИСМ^ОИ ЧОМЕИ ЩТИБОСИИ ТУРКИВУ МУFУЛЙ ДАР ЗАБОНИ ТОЧИКЙ
Вожахои калиди: исмуои чомеь, калимщои ицтибосй, туркиву мугулй, таркиби лугавй, забони адабй.
Маълум аст, ки и;тибос яке аз роххои асосии бойшавии таркиби лyFавии забон ба хисоб меравад. Муха;;и;он бар ин а;идаанд, ки агар ходисаи дохилшавии унсурхои сарфию нахвии як забон ба забони дигар ходисаи нодир ба шумор равад хам, фонд ва таркиби лyFавии хар забонро бидуни унсурхои и;тибосй тасаввур намудан номумкин аст (3,24). Ба а;идаи М.Бахор дар олам забоне нест, ки битавонад аз омехтагй бо забони дигар худро барканор дорад (4,134).
Таркиби лyFавии забон дар холати таFЙирëбии доимй аст. Дар натичаи равобити зичи хал;у миллатхои гуногун аз як забон ба забони дигар калимаву истилохоти нав ворид мешавад. Чунин калимахоро дар забоншиносй "калимахои и;тибосй", "вожагони ;арзй" ë "вомвожахо" номидаанд (10,13). Сабабхои воридшавии вохидхои лyFавии як забон ба забони дигар гуногун аст. Муха;;и; Т.Зехнй оид ба сабабхои дохилшавии вожахо андешаронй намуда, навиштааст, ки "таърихи забон гувохй медихад, ки шароити сиëсй, и;тисодй, муносибатхои ичтимой, мадании байнихамдигарии хал;хои хамватан ва хамсоя ба забон, сохти грамматикй, таркиби лyFавй ва фонди асосй ë фразеологияи ин ва ë он забон таъсир мерасонад. Забон аз таъсири забонхои хамватан ва хдмсоя зарар намебинад, баръакс, ба ин восита дар сохаи фонди асосй ва таркиби лyFавии он сарвати фаровон фарохам мегардад"(2,4). Ба ;авли Д.Э.Розентал ва М.А.Теленкова "и;тибосшавии калимахо натичаи во;еии исти;рори робитахои и;тисодй, сиëсй, фархангй бо хал;хои дигар мебошанд" (11,131).
Вожахои забони муосири точик аз чихати баромади забонй ;абатхои гуногунро ташкил медиханд. Дар таркиби лyFавии забони точикй дар баробари калимахои аслии точикй ми;дори зиëди калимахои аз дигар забон воридшударо мушохида кардан мумкин аст.
Вобаста ба он ки ин ë он забон аз забони дигар дар ало;амандии бевосита калима ;абул кардааст ва ë дар ин раванд ма;оми забони сеюм хам хаст, и;тибосхои лyFавй ба гурухдои бевосита ва бавосита чудо карда шудаанд. Забони форсии точикй ва гузаштахои дури он дар ало;амандии бевосита аз забонхои сyFдй, хиндй, юнонй, арабй, туркиву мyFyлй ва русй калима ;абул кардааст (8,99). Баррасии вожахои и;тибосй дар забони точикй шаходат медихад, ки аксар вохидхои лyFавии и;тибосшударо исмхо ташкил медиханд. Дар ин мобайн исмхои чомеъ низ кам нестанд.
Маълум аст, ки дар хама гуна шароит бехтарин воситаи ало;а забон аст. Гарчи забонхои точикию узбекй гуногунсохт бошанд хам, точикону узбекон ба туфайли хамзистй ва ало;аи наздик ба забони хамдигар таъсир расонидаанд. Яке аз хисоби дигаре таркиби лyFавии худро бой кардааст. Дар адабдати илмй, дастуру ма;олахо калимахои и;тибосии туркй бо истилохоти гуногуни узбекй, туркй, мyFyлй, туркиву мyFyлй, туркй-узбекй (7,9) дарч ëфтаанд. Шар;шиноси рус Л.С.Пейсиков оид ба калимахои и;тибосии забони форсй андеша ронда, истилохи туркиву мyFyлиро корбаст намудааст (9,46). Ба назари мо, дар ифодаи ин гурухд калимахо ;абули истилохи туркиву мyFyлй ба ма;сад мувофи; аст, зеро ки он ба умумияти таърихии ин забонхо далолат карда, мачмуи калимахои аз онхо воридшударо ба пуррагй дар бар гирифта метавонад "(8,114).
Вуруди калимахои туркию мугулй ба забони точикй соби;аи ;адим дорад. Тавре ки Л.С.Пейсиков ;айд мекунад воридшавии аввалин калимахои туркй ба забони форсии дарй ба давраи пеш аз ислом рост омада, дар даврахои минбаъда инкишоф меёбад. Мавсуф дар идомаи хамин матлаб меафзояд, ки калима ва антропонимхои туркиву мугулиро дар "Шохнома"-и А.Фирдавсй ва ;адимтарин лугати то замони мо омада "Лугати Фурс"-и Асадии Тусй мушохида кардан мумкин аст (9,46).
То чое ки маълум аст, бештари и;тибосхои туркиву мугулй ба таркиби лугавии забони точикй дар асри XV ворид шудаанд. Ин дар натичаи беш аз пеш вусъат ёфтани робитаи ин ду хал; мебошад. Минбаъд воридшавии вожахои туркиву мугулй аз забони зиндаи мардум ба адабиёти бадей аз нимахои асри XIX шуруъ шудааст (8,115). Дар ин давра махсусан, дар нимаи дувуми он бо ду забон эчод кардани асархои бадей нихоят инкишоф ёфт. Намояндагони равияи маорифпарварй бо ма;сади сода кардани забони асари худ истифодаи воситахои лугавии забони зинда, аз чумла вожахои туркиву мугулиро инкишоф доданд. Дар ин хусус муха;;и; Н. Маъсумй баён мекунад, ки устод С. Айнй дар истифодабарии калимахои узбекй (туркй - Ё.М.) асосан ба талаффуз ва калимасозии точикй такя карда, чизе, ки дар забони зинда умумият пайдо кардааст, барои ху;у;и умумиадабй додан кушиш мекунад. Берун аз зарурият ва эхтиёчоти махсуси эчодй ба кор бурдани калимахои узбекй дар забони Айнй хос нест (5,151).
Кайд кардан бамаврид аст, ки забони точикй на танхо аз хисоби забонхои дигар таркиби лугавиашро бою ганй кардааст, балки худ низ дар такмили забонхои дигар сахм гузоштааст. Забони форсии точикй дар тули таърих ба рушд ва нируи як силсила забонхо, аз ;абили узбекй, ;иргизй, ;азо;й, озарй, гурчй, арманй, чеченй, ингушй, русй арабй, испанй, хиндй ва гайра кумак кардааст. Ми;ёс ва дарачаи ин таъсир ба гурухи забонхои туркии чагатой, ки забони узбекй низ аз ин реша аст, бахусус зиёд аст (14,126).
Сабабхои аз асри XIX сар карда дар забони адабй нисбат ба даврахои гузашта бештар ворид шудани калима ва истилохоти туркию мугулро Н.Маъсумй ба таври зайл нишон додааст: истилохоти узбекии пешина ва баъдтар пайдошуда расмият ва умумияти куллй пайдо карданд; ;исме аз калима ва иборахои узбекии дар таркиби лугавии забони зиндаи точикй мавчудбуда хусусияти умумиистеъмолй пайдо карда, ба тари;и муродиф, ба чои калимахои кухнашудаи точикй кор фармуда мешуданд; муборизаи маорифпарварон ва адибон барои соданависй унсурхои нав ба нави узбекиро ба забони адабй ва забони эчодиёти бадей дохил намуд (7,10).
Дар таркиби лугавии забони точикй исмхои чомеи туркию мугулии минкалой, кушун, эл, урду, чандовул_ва монанди инхо ба мушохида мерасанд, ки натичаи и;тибосхои хамин давраанд. Хини баррасй маълум шуд, ки исмхои чомеи туркию мугулй чандон зиёд нестанд ва бештари онхо ифодагарй истилохоти харбианд. Чунончй: Баронгор - маймана, самти рости лашкар (12,150), минкало(й) - фавчи пешоханги лашкар (11,691), урду - 1. лашкар, 2. лашкаргох, ;ароргохи лашкар (13,393), ясал//ясол -1. пахлуи лашкар, фланги лашкар, 2.саф, ;атор (13,636), ярок//ярог - аслиха, аслихаи чанг монанди шамшер, туфанг, тир, туп ва гайра (13,636), кул -маркази лашкар, ;алби лашкар (13,708), кушун -лашкар, сипох (13,708), чиронгор - тарафи чапи лашкар, майсара (13,782), ^аровул - ;исми пешгарди лашкар, му;аддиматулч,айш (13,734), чандовул- ;исми а;ибгарди лашкар, гурухе, ки аз паси ;уввахои асосии лашкар харакат мекунад (13,523).
Дар "Фарханги забони точикй" ба хайси шохид чумлахои зер оварда шудааст: Аммо баронгори лашкари Табрез чаронгори амир Мухаммадро дар пасткул рондааст (Равзатуссафо, 12,150). Темур, Кушу; Углон ва Санча; Баходур ба расми минкалой аз пеш равон шуданд (Равзатуссафо, 12,691). Асп ва яроки ма;тулонро гирифтанд (Шохномаи Фаргона, 13,636). Худ дар кул истода, се писари худро... дар паси пушти хеш чой дод (Равзатуссафо, 13,708). Узбакон... кушунро туб намуда, Чодакро зер карданд ва ба тасарруфи худ дароварданд (Шохномаи Фаргона, 13,708). Чиронгор иборат аз майсара ва дасти чап (Равзатуссафо, 13,782). Хиндол мирзо ва Хочимухаммад султон ^аровули эшонро шикаст
доданд (Таърихи Фаришта, 13,734). Ахмадхон... гуфт: Имруз чандовул шумо бошед, то биравем (Таърихи Фаришта, 13,523).
Бино ба мусаннифони "Фарханги забони точ,икй" исмхои ч,омеи туркию мугулии уймок -забила, уруг, эл (13,386), yFpyF//yFpyK - чамоа, забила (13,400), уруК/ypyF - ;авм, забила (13,393), эл - ;авм, ;абила, тоифа; элу улус ;абилахо, тоифахо (13,614), кариндош - хешу табор (13,674) дар даврахои таърихй ба таркиби лугавии забони точ,икй и;тибос шудаанд. Мисол: Бад-он сабаб хамвора дар ин мулк аз ypyF ва хешовандони хар амире аз умарои Чингизхон умаро будаанд ва хастанд (Чомеъуттаворих, 13,393). Ахмад... эшони Манглиро, ки муриди Бобо Яъ;уб буд, ... кариндош мегуфт (Чомеъуттаворих, 13,674). Хдмаи элу улус мутеъ ва муно;иди у (Амир Маъсум) шуданд (А.Дониш, 13,614).
Одатан вазъи умумии забони адабии давраро наср, асархои насрии дар хамон давраи таърихй офаридашуда муайян менамояд, зеро ки наср сохаи нихоят васеъ аст ва хамаи хусусиятхои забониро дар холати табий инъикос менамояд. Вай барои пурра нишон додани манзараи умумии забони адабй нисбат ба назм озодтар ва фарохмайдонтар аст (7,30). Аз ин ру, аз омузишу баррасии осори насрии давраи муосир ва далелхои дар "Фархднги забони точ,икй" овардашуда маълум гардид, ки исмхои ч,омеи туркию мугулй дар давоми асрхои XV-XIX асосан дар манбаъхои таърихй дучор мешаванд. Вале бештари онхо ба тезй аз истеъмол баромада, дар забони адабии хозираи точдкй ;ариб корбурд нашудаанд.
Бакоргирии исми ч,омеи туркию мугулии кушунро дар забони адабии хозираи точдкй дар мисоли романи "Одамони ч,овид"- и Р.Ч,алил баррасй намудем. Маълум гардид, ки вожаи фав;уззикр дар роман як маротиба корбаст шуда, дар мавридхои дигар синонимхои точ,икии он лашкар ва сипо^ истифода шудааст. Чунончи: ...агар аз ихтиёрй коргар додан гарданкашй карда шавад, он гох давлат ба шахру ;ишло; кушун мефиристад (15,172).
Забоншиноси точдк Р.Fаффоров менависад, ки талаби ахли чамъият дар сахм гирифтани унсурхои забони бегона низ возех ва ;атъист. Ин кор бояд танхо аз руи зарурат, хангоми дар забони миллй мавчуд набудани муодилхои мувофи; чомаи амал пушад (1,58)
Мисолхои зикршуда ба таври возех нишон медиханд, ки ;исме аз исмхои чомеъ (чандовул, мин;алой, уймо;) дар забони адабии хозираи точ,икй тамоман мавриди истифода ;арор нагирифтанд, ;исми дигарашон (;ушун, яро;, уру;) ба гурухд калимахои камистеъмол дохил шудаанд. Теъдоди умумии исмхои ч,омеи туркиву мугулии таркиби лугавии забонамон дар му;оиса бо гурухдои дигари исмхои ч,омеи и;тибосй чандон зиёд нест. Умуман, таъсиррасонии забони туркй ба таркиби лугавии забони точ,икй дар му;оиса бо забони арабй сусттар аст. Бо вучуди ин вохидхои лугавии туркию мугулй аз лихози мивдор дар таркиби лугавии забони точдкй пас аз и;тибосоти арабй ва аврупой чои сеюмро ишгол мекунанд.
Ба ин тари;а, ба ;авли муха;;и;и нуктасанч Н.Маъсумй дар давоми асрхо омезиши забони точ,икй бо забонхои ;авмхои туркизабони Осиёи Миёна забони точикиро махву хароб накард, балки, баръакс, барои инкишоф ва такомулоти минбаъдаи вай мавод дод (6,171).
ПАЙНАВИШТ:
1. Fаффоров, Р. Револютсияи Октябр ва инкишофи забони адабии точ,ик/ Р.Fаффоров. -Душанбе: Ирфон, 1979. - 77с.
2. Зехнй,Т. Калимахои арабии азхудшуда/Т.Зехнй //Газетаи муаллимон, - 1958. - 11январ -8феврал.
3. Кенчаев, Ю. Хусусиятхои лугавй ва калимасозии "Таърихи Байха;й"-и А.Байха;й/ Ю.Кенчаев. Рисола барои дарёфти унвони номзади илмхои филология. - Хучднд, 2004. -156с.
4. Маликушшуаро, Б. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй/ Б.Маликушшуаро. -Душанбе: Бухоро, 2012. -570 с.
5. Маъсумй, Н. Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик/Н. Маъсумй. -Душанбе, 2011. - 385с.
6. Маъсумй, Н. Чдхонбинй ва махорат/Н.Маъсумй. - Душанбе: Адиб, 2005.-296с.
7. Маъсумй, Н. Забон ва услуби Ахмади Дониш/ Н.Маъсумй. - Душанбе: Дониш,1976. - 76с.
8. Мачидов, X. Забони адабии муосири точик. Лугатшиносй/ Х^Мачидов. -Душанбе: Деваштич, 2007. -255с. -1. ч.
9. Пейсиков, Л.С. Лексикология современного персидского языка/ Л.С.Пейсиков. -Москва: МУ, 1975. -207с.
10.Раупов, Х.Р. Хусусиятх,ои лугавй ва граматикии и;тибосоти арабй дар "Наводир -ул -ва;оеъ" -и А.Дониш/ Х.Р.Раупов. Рисола барои дарёфти унвони номзади илмх,ои филология. -Хучанд, 2006. -178с.
11. Розенталь, Д.Э. Словарь-справочник лингвистических терминов/ Д.Э.Розенталь, М.А. Теленкова. -Москва: Просвещение, 1976. -544с.
12.Фарханги забони точикй. Иборат аз ду чилд. -М.: СЭ,1969. -952с. - 1. ч.
13.Фарханги забони точикй. Иборат аз ду чилд. -М.: СЭ,1969. -947с. -2. ч. 14Дасанов, А. Нируи хаётбахш./ АДасанов //Садои Шар;, 1989. - №9. - С.126 - 132 15. Чалил, Р. Одамони човид. / Р.Чдлил. -Хучанд, 2005. - 230с. - 1. к.
REFERENCES:
1. Gafforov, R. October revolution and literary Tajik language development. \ R.Gafforov. -Dushanbe: Irfon,1979. -77p.
2. Zehni, T. Arabian own words.\T. Zehni. Teachers" newspaper, 1958. 11.01 - 8.02.
3. Kenjaev, Y. Lexicon features and word-formation in "The history of Bayhaqi " of A. Bayhaqi. \Y.Kenjaev. Dissertation for getting candidateof philological sciencedegree. -Khujand, 2004.-156p.
4. Malikyshshuaro Bahor. Outlines regarding to Tajik language development \ Malikyshshuaro Bahor. -Dushanbe,2011. -385p.
5. Masumi, N. Worldview and skills\ N. Masumi. -Dushanbe: Adib, 2005. -296p.
6. Masumi, N. Language and style of Ahmadi Donish \ N. Masumi. -Dushanbe: Donish, 1976. -76p.
7. Majidov,H. Literary of ContemporaryTajik language. Part 1. Lexicology.\ H.Majidov. -Dushanbe: Devashtich, 2007. -255p.
8. Peysikov, L.S. Lexicology of the contemporary of Persian language. \ L.S.Peysikov. - Moskov: MU, 1975. -207p.
9. Raupov, H.R. Lexical and grammatical features of borrowed Arabian words in "Navodir-ul-vaqoe " of AhmadiDonish. \ H.R.Raupov Dissertation for getting candidateof philological sciencedegre. -Khujand, 2006. -178p.
10.Rothental, D.E., Telenkova, M.A. Reference dictionary of linguistic terms. \ D.E. Rothental., M.A. Telenkova. - Moskov: MU, 1976. -544p.
11.Tajik language dictionary. Consists of two parts. Part 1. -M,1969. -952p.
12.Tajik language dictionary. Consists of two parts. Part 2. -M, 1969. -947p.
13. Hasanov, A. Life-giving energy. \A.Hasanov.\\Sadoi sharq,1989, 9. 126-132p.
14. Galil, R. Everlasting people.\ R.Galil. P.1. -Khujand, 2005. -230p.
Собирательные существительные таджикского языка, заимствованны из тюркского и монгольского языков
Ключевые слова: собиратьельные существительные, заимствованные слова, тюркско -монгольские языки, словарный состав, литературный язык
Одним из путей обогащения словарного состава в каждом языке непременно считается заимствование слов. Заимствованные слова составляют одну из важнейших частей словарного состава языка. Существительные, заимствованные из тюркско- монгольских языков, занимают значительное место в словарном составе таджикского языка. В статье речь идет о собирательных о существительных, которые заимствованы из тюркско - монгольских языков,
возникновении таких слов в составе языка и их использование. Также в статье рассмотрены современные произведения и материалы которые получили источником для из тюркско -монгольских "Толкового словаря таджикского языка".
Adopted collective nouns from Turkish and Mongolian l anguages in Tajik language
Keywords: collective nouns, literary language, Turkish and Mongolian languages, stock of words, adopted words.
Words adoption is one of the ways to enrich the vocabulary in all languages of the world. Moreover, it is considered to be one of the core vocabulary parts of the languages. Collective nouns of Turkish and Mongolian languages possess a significant role in Tajik lexis. The current article discusses about adopted collective nouns from Turkish and Mongolian languages as well as its origin and usage in Tajik vocabulary. The author talks about adopted collective nouns of Turkish-Mongolian languages along with its usage in Tajik lingo based on contemporary prose reprints, also Tajik vocabulary. Additionally, the author states about the usage of adopted Turkish and Mongolian collective nouns and comparison with their Tajik synonyms.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Ёрмирзоева Мунзифа Мирзоабдуллоевна, аспиранти Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. F. Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: y.munzifa @ mail.ru
Сведения об авторе:
Ёрмирзоева Мунзифа Мирзоабдуллоевна, аспирантка Худжандского государственного универистета имени академика Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд), Email: y.munzifa @ mail.ru
Information about the author:
Yormirzoeva Munzifa Mirzoabdulloevna, А Graduate student of Khujand State University named after academician B. G. Gafurov. (Republic of Tajikistan, Khujand ), E-mail: y.munzifa @ mail.ru
