CC BY
0LAYÎH9L9NDÎRM9 ZAMANI ÎNSOLYASÎYANIN NORMALAÇDIRILMASI
memarliq üzra falsafa doktoru, S9LÎMOVA A.T.
Baki, Azarbaycan, dos. AzIMU (Azarbaycan Memarliq va Înçaat Universiteti), §öba müdiri
AzÎMETÎ
MEHTiYEVA N.Q.
Baki, Azarbaycan, elmi i§çi, AzIMETÎ
Xülasa. ïnsolyasiya çaharsalma va memarliq dizayninda nazara alinan amilldrddn biridir.
Bu gün ya§ayi§ binalarinin memarliq-planlaçdirma hdllindd takca çaharsalma normalari baximindan deyil, ham dd manzilda sakinlarin tdbii i§iq vd insolyasiya ila tamin edilmasina dair sanitar-gigiyenik normativ göstaricilarin pozulmasi hallari mü^ahida edilir. Tikintida insolyasiya standartlarinin dayiçdirilmasi, binalarin martaba sayinin artmasi, yaçayiç binalarinin six yerlaçdirilmasi onlarin kölgalanmasina, birbaça dü§an güna§ içigi saatlarinin azalmasina va elektrik enerjisi istehlakinin artmasina sabab olur.
Açar sözlar : insolyasiya, aerasiya, Tikinti Normalari va Qaydalari
NORMING INSOLATION DURING THE DESIGN PROCESS
Abstract. Insolation - is among the factors considered in urban planning and architectural design. Nowadays, there is a deviation from normative standards regarding the provision of natural lighting and insolation for apartment dwellers, not only from an urban planning perspective but also observed in the architectural layout of residential structures. Changes in insolation norms, increased building storeys, and densification of residential areas lead to shading of living spaces, reduced exposure to direct sunlight, and increased electricity consumption.
Keywords: Insolation, Ventilation, Building Codes and Regulations
Giriç
Layihalandirma prosesinda insolyasiya qaydalarina, yani binadaki manzillarin ya§ayi§ otaqlarina va binaatrafi arazilara guna§ içiginin birbaça duçmasina riayat etmak vacibdir.
Sovet hakimiyyati dovrundan baçlayaraq (90-ci illara qadar) Azarbaycanda, elaca da butun Sovet ittifaqinda manzil tikintisi dovlatin sosial siyasati va iqtisadi imkanlariyla muayyan edilirdi. Hala XIX asrin 20-ci illarinda Bakida §aharsalmanin nazari cahatdan takmilla§dirilmasina çox diqqat yetirilirdi: masalan, A.P.ivanitski [11 , 12], V.Semenov-Prozorovski [16 , 17], L.ilyin [13] tarafindan vaxti ila Baki §aharinin §aharsalma strukturu, onun ya§ayi§ massivlarinda binalarin aerasiyasi nazara alinmaqla planlaçdirilmasi masalalarina baxilmi§di. Binalarin va bloklarinin duzgun istiqamatlandirilmasi masalasi iki ahamiyyatli gigiyenik amil nazara alinmaqla hall edilirdi: qiçda va yayda ya§ayi§ evlarinin §imal kulaklarinin tasirina minimum maruz qalmasi va qi§ aylarinda manzillarin birbaça guna§ i§igi ila maksimum insolyasiyasi. 9sas ox istiqamati çimala va §imal-qarba yonaldilmiç mahalla va bloklar an sarfali hesab edilirdi [8].
Olkanin Sovet ittifaqina daxil oldugu muddatda manzil fondu asasan standart layihalar uzra tikilib. Standart layihalar tikintinin çoxalmasi va sanadlarin suratla tamin edilmasina komak etdi. Belalikla, mumkun qadar çox insanin manzi ila tamin edilmasi §artina asaslanaraq, evlar standart qutu §aklinda tikilmaya baçladi, buna baxmayaraq, insolyasiya va aerasiya §artlarina ciddi amal edilirdi. Manzillarin va otaqlarinin olçulari, istilik va sas izolyasiyasi va yangina davamliliq daracasi, olkalarin gunaçlilik daracalarina gora binalarin oriyentasiyasi §artlari, ya§ayi§ binalarinin insolyasiya saviyyasi, binalarin muhandis avadanliqlarinin daracasi Umumdovlat Tikinti Norma va Qaydalariyla tanzimlanir va tasdiqlanirdi.
Materiallar va metodlar
1. 1920-ci illarda manzil tikintisinda sanitar-gigiyenik normalarin, binalara
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
birba§a guna§ i§iginin daxil olmasi standartlarinin hazirlanmasina 9ox diqqat yetirilirdi. 1928-ci ilda "Bina va tikililarin layihalandirilmasi va tikintisi u9un muvaqqati norma va qaydalar"; "Standart ya§ayi§ binalarinin layihalari"; 1929-cu ilda isa "Ya§ayi§ binalarinin tikintisi u9un sanitariya qaydalari" na§r olundu. Bu dovrda asas diqqat 9oxalmi§ varam xastaliyi va digar zararli bakteriyalarla mubarizaya yonaldilmi§di [9, s. 68-70]. Haqiqatan da, guna§ §uasi sathlari tabii ultrabanov§ayi §ualanma ila tamin edir va insanin psixofizioloji vaziyyatini yax§ila§dirir [19, s.7; 25]. Birba§a guna§ §uasi altinda varam va digar he9 bir vasita ila mahv olmayan qizili stafilokok bakteriyalari 1,5 saatdan sonra olur. [14, s.271] .
1938-ci ilda SSRi u9un "Muvaqqati Tikinti Layiha normalari"nda U9 va dord otaqli binalarin in§asinda ikitarafli kulaklanmasi olmayan bir, yaxud iki manzilin layihalandirilmasina icaza verildi. Yalniz eyni zamanda, bolmada bela manzillarin sayi ikidan artiq olmamali va insolyasiyanin normalari §art ila tam tamin olunmaliydi. Lakin bu qanun, olkanin canub bolgalarina, ham9inin Azarbaycana da §amil edilmirdi, 9unki burada manzillarin ikitarafli yaxud kuncdan kulaklanma §arti macburi talab sayilirdi.
1963-cu ilda "Ya§ayi§ va ictimai binalarin insolyasiyasini va maskunla§ma arazilarinda ya§ayi§ sahasinin inki§afinin tamin edilmasi u9un sanitariya normalari va qaydalari" tasdiq olundu [16] va a§agidaki qaydalari muddaalari muayyan edirdi:
- binalarin va arazilarin davamli insolyasiyasinin muddati butun cografi enliklarda an azi 3 saat olmalidir. insolyasiya daracasi martin 22-si va sentyabrin 22-si u9un muayyan edilir; hesablamalarda 60° §imal enindan a§agida olan arazilar u9un guna§ 9ixandan sonraki ilk saat va qurubdan avvalki son saat nazara alinmir, 60° §imal enindan yuxarida isa - 1,5 saat;
-yataqxanalarin, mehmanxanalarin va 9oxotaqli ya§ayi§ binalarinin yataq otaqlarinda - 1, 2 va
3 otaqli manzillarinin mutlaq bir otaginda, 4 otaqli manzillarin an azi 2 otaginda va digar otaqlarin an azi 30%-inda insolyasiyanin standart muddati tamin edilmalidir;
- binalarin va arazilarin ilboyu kolgalanmasina yol verilmamalidir;
- sanad insolasiyanin hesablanmasi metodikasini aks etdiran na§rlarin siyahisini taqdim edir, hesablamalarin aparilmasi u9un umumi talimatlari ehtiva edir va muvafiq bolmanin planla§dirma va inki§af layihalarinin bir hissasi kimi taqdim edilmasinin zaruriliyini nazarda tutur.
dsas muddaalar
1967-ci ildan etibaran RSFSR Nazirlar Sovetinin Farmani ila §aharin ba§ planlarinin icrasina nazarat Sahiyya Nazirliyina havala edildi. Belalikla, 1972-ci ilda Ya§ayi§ va ictimai Binalarin Markazi Elmi-Tadqiqat Layiha institutu tarafindan "Manzil tipologiyasi u9un iqlim rayonla§dirilmasi uzra metodiki tovsiyalar" [15], 1974-cu ilda "Ya§ayi§ va ictimai binalarin va §aharlarin va digar ya§ayi§ mantaqalarinin ya§ayi§ massivlarinin insolyasiyasini tamin etmak u9un sanitariya normalari va qaydalari" tasdiq edilmi§dir. Bu sanadda insolasiyanin standart muddati, oldugu kimi, 3 saat idi, lakin eyni zamanda, bu muddat illik fasillardan va cografi enlikdan asili olaraq dayi§irdi: -normalla§dirma dovru 60° §imal enindan canubda 6 ay (mart- sentyabr) va 60° §imal enindan §imalda
4 ay (aprel-avqust) boyunca qabul edilirdi.
9vvallar yalniz guna§dan qorunmanin hesablanmasi u9un nazarda tutulmu§ 22 iyun tarixi (ilin normativ dovrunun ba§langic va bitma tarixlarindan alava) bu donamda insolyasiyanin hesablanmasi u9un da, nazarda tutulmu§dur, 9unki bu, 9ardaq, eyvan va lojiyalarla kolgalanmi§ otaqlarin normal insolyasiyasina zamanat verirdi [10, s.209-224]. 3 saatliq insolyasiya normasi qorunub-saxlanilmaq §artila 1974-cu il standartlarinda a§agidaki dayi§ikliklar oz aksini tapmi§dir: 60° §imal enindan §imalda yerla§an cografi zona u9un insolyasiya normasinin yerina yetirilmasini talab edan il dovru 4 aya endirildi (22 aprel-22 avqust); insolasiyanin hesablanmasi yay aylarinda guna§in binaya daxil olmasini nazara almalidir (22 iyun u9un nazarat hesablanmasi).
90-ci illarin ortalarindan etibaran -hundurmartabali tikintilar inki§af etdi va §ahar in§aatinin sixla§masi tendensiyasi yarandi. Muasir tikinti praktikasinda xastaliyin qar§isinin alinmasini tamin edan bakterisid va antiviral atraf muhit amillari insolyasiya (insolation) va ya guna§ i§igi (sun duration) kimi taninir [20, s.83]. Manzil tikintisi ila bagli ilk normativ sanadlarin qabulundan ke9an illar arzinda insolyasiya standartlarina daim yenidan baxilib. insolasiyanin kamiyyat ol9usu son
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
onilliklar arzinda durmadan azalir.
ögar 1963-cü il standartlarinda insolyasiyanin müddati sutkada 3 saat fasilasiz idisa, 1982-ci il standartlarinda 9 va ya daha çox martabali binalarda har zona ûçûn 30 daqiqa artirilmaq §artila bir dafa, qeyri-müntazam, fasilali olaraq icaza verilirdi. Bela ki, indi fasilasiz insolyasiya normasi 2-2,5 saata endirilib, fasila ila insolyasiya ûçûn isa ûç saatliq norma saxlanilib. Rusiyada 2010-cu ilin standartlarina göra bu raqam artiq 2, bazi hallarda günda 1,5 saat arzinda, fasilalarla §üalanmaya icaza verilir. Eyni hal, insolyasiya hesablanmasini özünda ehtiva edan EN 13037:2018 "Tabii içiqlandirma" standartinin 2018-ci ildan qüvvaya minan qanunu ila Avropa ittifaqi ölkalarinda da mü§ahida olunur [22], hansi ki, burada insolyasiya müddati minimum - 1,5 saat tayin edilib.
Günda 3 saatliq insolyasiya normasi 1963-cü ilda SSRi Sahiyya Nazirliyi tarafindan tasdiq edilmi§dir [16]. O, bakterisid tasirinin çoxsayli tadqiqatlarina asaslanir. V.K.Belikovanin [5, s 8-14; 6, s.21-27, 7, s. 322-326] tadqiqatlarinda müayyan edilmi§dir ki, bakteriyalar güna§ radiasiyasi ila §üalanma naticasinda 3-4 saatdan sonra tamamila mahv olur, §üalanma müddati 1 saat azaldiqda sterilizasiyanin effekti xeyli azalir [5, s. 12-14; 7, s. 324].
Bu natica CH 427-63 sanitar-gigiyenik standartlara 3 saatliq davamli insolyasiya müddatinin vacibliyi kimi tatbiq edildi. Göründüyü kimi, sonradan 2000-ci illara qadar insolyasiya normalari 2 saata endirilmi§dir. Tabii ki, insolyasiya müddatinin bela azalmasina bazar iqtisadiyyatinin talablari tasir edir [16].
Tadqiqat naticalari va müzakira
Müasir §araitda ultrabanöv§ayi §üalarin infeksiyalara tasiri xüsusi diqqat çakir. AB§ Daxili Tahlükasizlik Departamentinin Battelle Milli Biomüdafia institutunun tarkibina daxil olan Milli Biomüdafia Tahlili va Qarçi Tadbirlar Markazinin araçdirmasi güna§ radiasiyasinin koronavirus xastaliyina sabab olan SARS-CoV-2 virusuna qar§i öldürücü tasirini göstardi [21, s. 3-9]. Covid epidemiyasinin yayilmasina tasir edan amillarla bagli çoxlu farziyyalar var, tabii ki, bu masala ila bagli araçdirmalar az oldugundan natica çixarmaq hala tezdir.
Bundan ba§qa, varamin yayilma tahlükasi da aradan qalxmayib. Varam xastaliyi hala da istar ümuman bütün dünyada, istarsa da Azarbaycanda an mühüm saglamliq problemlarindan biri olaraq qalir.
Ümumdünya Sahiyya Taçkilatinin (ÜST) Varamla Mübariza Hesabatinda - (2017) taqdim etdiyi malumatlara göra, varam ölüm sabablari arasinda 9-cu yeri tutur. ÜST-nin malumatina göra, 2016-ci ilda Azarbaycanda 2,4 min (har 100 min ahaliya 25 hal) bu xastaliya yoluxma hali qeyda alinib. Azarbaycan varamin yüksak yükü olan 30 ölka siyahisina daxildir [4, s. 60-62; 2, s. 17-20]. Bela olduqda, manzil tikintisinda yalniz sanitar-gigiyenik normalara ciddi riayat etmak lazimdir.
Hal-hazirda kütlavi hündürmartabali tikinti problemi xüsusi yer tutur. Sovet dövrü va müasir tipik ya§ayi§ evi seriyalarinin planlarini müqayisa etdikda, layiha hallarinin deqradasiyasi aydin görünür. Layihalandirma zamani illarin praktik tacrübasi nazara alinmir.
90-ci illara qadar insolyasiya, aerasiya talablarina müvafiq olaraq ya§ayi§ binasinin korpusunun eni 18 m-a qadar müayyan edilmiçdi. Bu, insolyasiya, aerasiya qanunlarinin norma va qaydalarina cavab verirdi. Binalarin istiqamati, oryentasiyasinin seçilmasina ya§ayi§ evlarinin qi§-yay §imal külaklarina minimum maruz qalmasi va qi§ aylarinda maksimum güna§ §üasi qabul etmak §arti nazara alinmaqla qarar verilirdi. Sovet dövründa Bakida va ölkanin digar çaharlarinda an çox yayilmiç layihalar har martabasinda iki manzili olan seksiya-blok tipli evlar idi: qo§a (pillakanin sag va solunda) va ya, "iki manzilli" blok - bu layihanin üstünlüyü ondan ibarat idi ki, har bir manzil, ikitarafli istiqamata malik olmaqla, takca zaruri insolyasiya ila deyil, ham da aerasiya, havalandirma ila da tamin edilir va ya§ayi§ ^ün an yax§i sanitar-gigiyenik §araitin yaradilmasina töhfa verirdi. SSRi-nin tikinti-layiha normalarinda pula qanaat etmak ^ün edilan bir çox dayiçikliklara baxmayaraq,
Azarbaycan memarlari ikitarafli külaklanma, yelçakan va ya, küncdan havalandirmanin macburi talabini qoruyub saxlaya bilmiçdilar.
Hazirda ölkamizda hündürmartabali binalarin tikintisi va layihalandirilmasi sahasinda kifayat qadar tacrübanin olmamasi; bu tip binalarin çaharsalmada yerlaçdirilmasi, markazi istilik sistemina
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
qoçulmamasi ila bagli problemlar var. Son illar hündürmartabali tikintilarin §aharsalma strukturunda üstünlük taçkil etmasi arazinin planlaçdirma sanadlarinda tasbit olunmuç normalarin pozulmasina sab ab olub.
Fardi sahibkarliq va tikintinin bazar prinsipina keçmasila alaqadar binalar arasindaki boçluqlari va bina sixligini tanzimlayan insolyasiya-aerasiya normalari ciddi çakilda pozulmaga baçlanib.
Azarbaycan Konstitusiyasinin 39-cu maddasinda deyilir ki, "Har kasin saglam atraf mühitda yaçamaq hüququ vardir" [1, m. 39]. Hazirda six tikintinin an ciddi çatiçmazliqlarindan biri manzil sakinlarinin tabii i§iq va insolasiya ila tamin edilmasi ûçûn normativ göstaricilarin pozulmasidir. investorlarin maksimum manfaat alda etmak istayi çaharsalmada tikintinin haddan artiq sixlaçmasina, eni 18 metrdan çox olan ya§ayi§ binalarinin yaranmasina sabab olub. Dövlat tarafindan layihalandirilma va tikinti zamani yerlaçga, bina, arazi ûçûn insolyasiya çartlarina ciddi nazarat edilmasi har bir vatandaça insolyasiya hûququna malik hayat imkani yaradacaqdir [3, s. 544].
Natica
90-ci illardan sonra Bakinin çaharsalmasinda tikintilar xaotik çakilda hayata keçirilib - çaharda tikinti sixligi normani a§ib, bir çox ya§ayi§ binalarinin aerasiyasi va insolyasiyasi elaca da, hayatlarda u§aq meydançalari, yaçilliq zonalari, parkinq va bazan da sakilar yoxdur. Belalikla da, sosial va ekoloji parametrlarin pislaçmasi, hayatyani yaçilliqlarin sahasinin azalmasi, u§aq meydançalarinin, idman meydançalarinin, elaca da ahalinin istirahati ûçûn nazarda tutulmuç yerlarin sahasinin azalmasi mûçahida olunur. Tabii ki, narahat hayat çaraitinda sanitar-gigiyenik pozuntularla alaqadar mûxtalif xastaliklarin artimi da mûçahida olunur.
insolyasiya normalarina riayat edilmasi talabi ciddi suratda qoyulmazsa, binalarin bir-birina yaxin yerlaçmasi riski va bununla da asas ya§ayi§ otaqlarina gün içiginin dûçmamasi problemi, daim kölgali hayatlari olan ya§ayi§ komplekslarila ûzlaçacayik.
Vatandaçlarin komfortlu hayat mûhitinda saglam yaçamaq hûquqlarinin pozulmasina bais olan neqativ kommersiya tendensiyasinin yaratdigi manzil - tikinti normalarina tacili çakilda yenidan baxilmasina ehtiyac var. Bu gün çoxmartabali ya§ayi§ binalarinin tikintisi va istismarinin problemli taraflarini hartarafli ahata edan çoxsayli tadqiqatlar aparilmalidir.
ÎSTÎFADa EDÎLMÎÇ 9D9BÎYYAT
1. Azarbaycan Konstitusiyasi, madda 39
2. Mammadbayov, E.N., Kadimova, E. §.; Axundova, i.M.; Badalova, X.S.; Mammadoba, i.K. 2011-
2015-ci illarda Azarbaycan Respublikasinda varamin epidemiya vaziyyati. // Varam va agciyar xastaliklari, T. 94, No 11, 2016. - s.17-20
3. Андреева, П.Н. Инсоляционные гарантии как принцип развития градостроительного, экологического и жилищного законодательства //Юридическая техника. 2020, №14. -с.543-547
4. Ахмедов, С.Б. Клинико-эпидемиологические особенности первично-диагностированного туберкулеза в Азербайджане // Медицинские новости №6, 2019. -с.60-62
5. Беликова, В.К. Бактерицидное значение излучения солнца, проникающего в помещение // Гигиена и санитария. -1957. №11 -с.8-14
6. Беликова, В.К. Гигиеническая оценка опытных образцов оконного стекла // Гигиена и
санитария. -1964. №1 -с.21-27
7. Беликова, В.К. Естественная ультрафиолетовая радиация и ее бактерицидное значение //
Ультрафиолетовое излучение / Медицина. -М., 1966. сб.4. -с.322-326
8. Дадашев, С. А. Первые типы жилой застройки Баку.// жилищное строительство, 1975. №9.
9. Денякова В.В.; Шаров Н.А. Нормы инсоляции и их влияние на архитектурный облик
города. // International scientific review, №7 (38), 2017, -с. 68-70
10. Естественное освещение и инсоляция зданий [сб.] / под ред. Н.Гусева. -М: Изд. литературы по строительству, 1968. - 253 с. -с.209-224
11. Иваницкий, А.П. О размерах кварталов в новых планировках // Строительная промышленность, №12, 1929
12. Иваницкий, А.П. О рациональной планировке городов // «Строительная промышленность» №4, 1926
13. Ильин, Л. Архитектурные проблемы планировки Ленинграда и Баку //Проблемы архитектуры. т.2, 1937
14. Краткая медицинская энциклопедия в 2 т. / Под ред. академика РАМН В.И. Покровского.
- М.: НПО "Медицинская энциклопедия", Крон-Пресс, 1994. -T.1, c. 271; -T.2, c. 378
15. Лицкевич, В.К.; Гербурт-Гейбович, А.А. Методические рекомендации по климатическому районированию для типологии жилища. -М.: ЦНИИЭП жилища, 1972
16. Санитарные нормы и правила обеспечения инсоляции жилых и общественных зданий и жилой застройки населенных мест». Утв. 21.03.1963 г. -М., Типография Министерства здравоохранения СССР, 1964.
17. Семенов-Прозоровский, В. Первый этап работ по планировке Апшеронского полуострова и Баку»// «Опыт районной планировки в СССР», 1934
18. Семенов-Прозоровский, В. Планировка Баку. // «Архитектура СССР», № 6, 1934
19. Скобарева З.А., Текшева Л.М. Биологические аспекты гигиенической оценки естественного и искусственного освещения // Светотехника, №4. 2003. -c. 7
20. Шмаров, И.А.; Земцов, В.А.; Гуськов, А.С.; Бражникова, Л.В. Инсоляция помещений как средство ограничения распространения COVID-19, гриппа и ОРВИ в городской среде. -с.83-92
21. Simulated Sunlight Rapidly Inactivates SARS-CoV-2 on Surfaces Shanna Ratnesar-Shumate // S. Ratnesar-Shumate, G. Williams, B. Green [et al.] // The Journal of Infectious Diseases. - 2020.
- № 6. - p. 3-9.
22. EN 13037:2018. Daylighting. - 56 p.
