CC BY
13Латыши и белорусы: вместе сквозь века. - 2022. - Вып. 11. - С. 19-34.
ИСТОРИЯ
I-
УДК 94(47б)+929.52
ЛАТЫШСК1 РОД СТЫРНА НА ЛЁЗНЕНШЧЫНЕ у 1870-я - 1930-я гг.
The Latvian Styrna family in the Liozna district in the 1870-1930s
К. Карпекш (K. Karpekin),
Дзяржауны apxiy Вiцебскай вобласцi г. Вщебск, Беларусь
В статье на основе документов Национального исторического архива Беларуси и Государственного архива Витебской области рассмотрена история латышского рода Стырно - от момента переселения его представителей на Лиозненщину в 1870-е гг. до периода репрессий 1930-х гг., в значительной степени затронувших латышских крестьян. Основное внимание уделено направлениям расселения представителей данного семейства в регионе, их быту и процессу раскулачивания.
Ключевые слова: Альхимково, Бржезово, Кулятино, Лиозненщина, Матушёво, Михалиново, переселение, повседневность, раскулачивание, репрессии, Сиговка, Стырно.
The article on the basis of documents of the National Historical Archive of Belarus and the State Archive of the Viciebsk region the history of the Latvian Styrna family is considered (from the movement of its members to the Lioznenshchyna in 1870s until the period of repression of the 1930s such as other largely affected Latvian peasants). The main attention is paid to the ways of settlement of family members in the region, their daily life and the process of dispossession.
Keywords: Alkhimkava, Brzezova, Kuliacina, Lioznienshchyna, Matusho-va, Mikhalinava, moving, daily life, dispossession, repression, Sigauka, Styrna.
На мяжы Х1Х-ХХ стст. у беларуска-лгтоусюх губернях Расшскай iмперыi пераважала праваслауная канфеая. Сярод мноства абшчын адна была асаблiвай паводле свайго рэлтйна-нацыянальнага складу. Яе узшкненне было абумоулена наяунасцю значнай колькасщ латышсюх пасяленняу-калонш, частка жыхароу яюх з'яулялюя праваслаунымi вершкам^ Аргашзацыйна праваслауная латышская абшчына аформшася у 1884 г., яе адмшютрацыйным цэнтрам была царква Святой Марьи Магдалшы у м. Лёзна. Святар гэтага храма лiчыуся загадчыкам права-слауных латышоу Аршанскага павета. Лёзненская царква невыпадкова была абрана цэнтрам абшчыны, бо праваслаунае латышскае насельнщ-тва Аршанскага павета Магшёускай губернi было сканцэнтравана менавгта у Лёзненскай воласцi i суседняй з ёй Высачанскай воласцi.
—> Алдрэй (08.01.1900 28.04.1938)
+- Батянцша (7 7)
Пётр (1863 г.- пасля 1923 г.) Хрысшна Якаулеуна
+ - (1900 г.-пасля 1923 г.)
Алена Ягарауна
(1868 г. -пасля 1923 г.) —> Уладз1М1Р (13.02.1907 - 12.04.1938)
—^ .ТЕдзш (? - 7)
Карл (Кандрацш) ПятроЕ1ч
(1830-я гг.? - пасля 1902 г.) —S- Пётр (1895 г. Iii 1903 г. - пасля 1930 г.)
? Карл (KipbLTL Кандрашн) (1866 г.-пасля 1929 г.) +-? Хрысшння (? — пасля 1929 г.) Валяншна (нар. 1927 г.)
+ -
Матыльда Антонауна М{калан (1896 г. - пасля 1923 г.)
(1876 г. - пасля 1923 г.)
—Э Мария (1904 г. - пасля 1923 г.)
—S- Атяксандр (1903 г. — пасля 192л г.)
►1ван(1867 г.-пасля 1930 г.)
+ Алена Карлауна —? Мшатан (1903 г. - пасля 1930 г.)
(1878 г.-пасля 1923 г.) —? Зшаща (1906 г. пасля 1930 г.)
Схема 1. Нашчадю Карла nnmpoeiua Стырна (складзена аутарам).
Гван (1890-я гг.? -пасля 1929 г.)
Якау (1867 г. - пасля 1923 г.) —» Хрысшна (1894 г. - пасля 1923 г.)
+ -
Марыя Паулауна —» М кал ал (1903 г. - пасля 1930 г.)
(1S78 г. -пасля 1923 г.)
1—? 1ван(1921 г.-пасля 1930 г.)
Пётр Пя1роЕ1ч
(1840 г. — пасля 1923 г.) —? Аляксандр (01.08.1905 - пасля 1928 г.)
+ - —э у Карл (Кфыл)
Магдалша 1ванауна (1869 г. вд 1S71 г.. 1873 г. - 1933 г.) Валянцша (1911 г. — пасля 1929 г.)
(1850 г. - пасля 1923 г.) + -
Еудашя Алена (1915 г. пасля 1929 г.)
(1881 г. — люты 1927 г.)
—> дачка (1917 г. пасля 1929 г.)
1—> Уладз1Мф (1919 г. - пасля 1929 г.)
Э AyrvcT (1891 г. паелл 1932 г.) —Э Алена (1922 г. - пасля 1932 г.)
+ -
Марыя Якаулеуна дачка (? - пасля 1932 г.)
(1900 г.-пасля 1932 г.)
Схема 2. Нашчадт Пятра nHmpoei4u Стырна (складзена аутарам).
Адным з латышсюх родау, прадстаунш якога купш зямлю у межах Магшёускай губерш, а менавiта Лёзненскай воласщ Аршан-скага павета, i у далейшым рассялiлiся па гэтай тэрыторьи, сталi сяляне Стырна. У крынщах сустракаюцца такiя варыянты прозвшча, як "Стыр-ко"1, "Старне"2 i "Стырнэ"3, але па усёй верагоднасщ, найбольш пра-вiльным з'яуляецца варыянт "Стырна" (па-руску - "Стырно"), пакольк
1 Список населенных мест Могилевской губернии, Могилев 1910, с. 123.
2 Опыт описания Могилевской губернии. Книга 3, Могилев 1884, с. 170.
3 Дзяржауны архiу Вщебскай вобласщ (далей - ДАВВ), ф. 144, воп. 1, спр. 8, арк. 244.
ён ужываецца у пераважнай большасцi выяуленых справаводчых дакументау. Можна меркаваць, што прозвiшча Стырна паходзiць ад латышскага БИтпа - "казуля", што таксама сведчыць аб правiльнасцi апошняга варыянта.
Першае з'яуленне прадстаушкоу гэтага роду на Лёзненшчыне адносiцца да 1877 г., калi Стырна Карл Пятровiч (гл. схему 1) i Стырна Пётр Пятровiч (гл. схему 2) купш зямлю у маёнтку Альхiмкава. Набыты iмi надзел ахоплiвау 102 дзесящны, з якiх 70 было пад лесам, 18 - пад во-рывам i 10 - пад сенажацям^ Гэтыя асобы быт названы сялянамi права-слаунага веравызнання1 i, па усёй верагоднасцi, яны з яулялюя братам^
Можна меркаваць, што праз некалью гадоу тут жа пасялiлася сям'я трэцяга брата - 1вана Пятровiча Стырна (гл. схему 3). На карысць гэтага сведчыць той факт, што у 1915 г. у Альхiмкаве жыу яго сын -мешчанш 1ван Iванавiч Стырна, яю з'яуляуся сябрам праулення Лёзненскага праваслаунага латышскага брацтва2.
Праз некаторы час прадстаушю роду Стырна купiлi зямлю за некалью юламетрау на пауночны усход ад Альхiмкава - у сядзiбе Сiгаука i пасяленнi Кулящна. Вельмi верагодна, што сядзiба С^аука i узнiкла менавiта як пасяленне латышоу, якiя з'явiлiся тут не пазней за 1900 г. (гл. мал. 1).
Малюнак 1 -Латышскае вяселле ваурочышчы С1гаука, 1900 г.3
1 Опыт описания..., с. 170-171.
2 Памятная книжка Могилевской губернии на 1915 год, Могилев 1915, с. 194.
3 Беларуси дзяржауны арх1у кшафотафонадакументау, фотаздымак арх1уны № Р002796.
►Гван(1875 г. щ 1883 г.-пасля 1930 г.)
- -* Аугусщна (1922 г. - пасля 1929 г.)
Ева 1ванауна
(1887г. -пасля 1923 г.)
IbcIH Пятров1ч
(1845 г.-да 1928 г.)
- - ►Аляксандр
Хрысиша Давщауна (1893 г. -пасля 1930 г.)
(1850 г. ш 1852 г. - пасла 1929 г.) - -> Уладзишр (29.05.1927 - ?)
Зшаща Карлауна
(? - пасля 1930 г.)
^Хрысшна (? - пасля 1924 г.)
Схема 3. Нашчадк 1вана nnmpoeiHa Стырна (складзена аутарам)
Мабыць, па прычыне CBaix невялшх памерау згаданая сядзiба не пазначана на тапаграфiчныx картах пачатку ХХ ст. i 1920-х гг. Вядома, што яна размяшчалася непадалёк ад вёсак Малькава i Кулящна1, а найбольш верагодна - на поунач ад Кулящна, на усходшм беразе С^аускага ручая.
У 1910 г. сядзiба С^аука належала К. Стырна i iншым мяшчанам лютэранскага веравызнання. Сядзiба складалася з 3 двароу, дзе жыло 12 мужчын i 8 жанчын. Усяго у ix распараджэннi знаxодзiлася 56 дзеся-цiн зямлi (з ix 36 - прыдатнай да апрацоую, 9 - непрыдатнай, 11 дзеся-цiн займау лес)2.
З уткам таго, што С^аука не згадваецца як самастойнае пасяленне у стсе населеных пунктау Лёзненскага раёна за 1926-1927 гг.3, можна меркаваць, што паступова яна аб'ядналася з в. Кулящна, дзе пражывала нямала сялян-латышоу.
Не пазней за 1902 г. прадстаунш латышскага роду Стырна набылi зямлю i пражывалi у в. Кулящна: гэта быт усё тыя ж браты Карл Пятровiч i Пётр Пятровiч. У 1902 г. яны абiралiся у якасцi прысяжных засядальшкау Магiлёускага акруговага суда, сеси якога праходзш у Оршы. Так, Стырна Пётр Пятровiч удзельнiчау у пасяджэнш 27 лютага -9 сакавка4, а Стырна Карл Пятровiч - 2-12 верасня 1902 г.5
Адметна, што у 1915-1916 гг. месцамi пражывання сыноу Карла Пятровiча - Пятра i Карла - значацца адначасова i маёнтак Альxiмкава, i Куляцiна. У 1915 г. яны з'яулялюя сябрамi праулення праваслаунага латышскага брацтва з цэнтрам у м. Лёзна6, а з 1916 г. Карл Карлавiч Стырна заняу пасаду намесшка старшынi гэтага брацтва7. У 1919 г.
1 Тамсама.
2 Список..., с. 123.
3 ДАВВ, ф. 118, воп. 1, спр. 729, арк. 137-146.
4 Нацыянальны пстарычны арх1у Беларусi (НГАБ), ф. 2009, воп. 1, спр. 62, арк. 106 адв.
5 Тамсама, арк. 107 адв.
6 Памятная книжка... на 1915 год, с. 194.
7 Памятная книжка Могилевской губернии на 1916 год, Могилев 1916, с. 176.
гэты ж Карл Карлавiч Стырна прыняу yдзел y б-м з'ездзе Саветаy Вiцебcкага павета як дэлегат ад Лёзнетекай волаcцi1.
Да 1923 г. пераважная большаодь прадcтаyнiкоy роду Стырна пераcялiлаcя i cтала пражывала на xyтараx, якiя yтваралi паcяленне Куляцша (дарэчы, y cпicаx аcоб, яюя мелi выбарчыя правы, за 1923 г. не згадваецца шводнай а^бы з прозвiшчам Стырна, якая б пражывала y Aльxiмкаве). Найбольш верагоднай прычынай пераcялення варта лiчыць павелiчэнне колькаcцi дароcлыx членаy cям'i i неабxоднаcць y пошуку даcтаткова вялiкix па плошчы зямельныx угоддзяу. Таюя Угоддзi мелicя як раз за некальк кiламетраy на паyночны у^од ад Aльxiмкава: на тапаграфiчнай карце, падрьктаванай на аcнове здымкау канца Х1Х - пачатку ХХ ет., на значныx абшараx не пазначана шводнага наcеленага пункта2.
На 1923 г. y Куляцше жыло 5 cямей Стырна, i ycе яны з'яyлялicя cваякамi памiж cабой:
1. Пётр Карлавiч (б0 гадоу) з жонкай Aленай Ягораунай (55 гадоу)3, cынам Уладзiмiрам (нарадзiycя 13 лютага 1907 г.)4 i дачкой Лiдзiяй5,
2. Карл Карлавiч (57 гадоу) з жонкай Mатыльдай Aнтонаyнай (47 гадоу)6, cынамi Пятром (28 гадоу, паводле шшыгс звеcтак, нарадзiycя у 1903 г.7) i Miкалаем (27 гадоу), i дачкой Mарыяй (19 гадоу)8,
3. 1ван Карлавiч (5б гадоу) з жонкай Aленай Карлаунай (45 гадоу), cынамi Aлякcандрам (20 гадоу) i Miкалаем9 (нарадзiycя у 1903 г.), дачкой Зшащай (нарадзiлаcя у 190б г.)10,
4. Aлякcандр Iванавiч (нарадзiycя у 1893 г.11) з бацькам 1ванам Пятровiчам (78 гадоу), мацi Хрыcцiнай Давщаунай (73 гады)12 i cяcтрой Хрыюцшай13,
5. Ayгycт Пятровiч (32 гады) з жонкай Mарыяй Якаулеунай (23 гады), дачкой Aленай (нарадзiлаcя каля 1922 г.)14, бацькам Пятром Пятровiчам (83 гады) i мащ Mагдалiнай 1ванаунай (73 гады)15.
1 ДДВВ, ф. 1821, воп. 1, стр. 307, арк. 162.
2 ДДВВ, ф. 907, воп. 1, стр. б, арк. 89.
3 ДДВВ, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 127.
4 ДДВВ, ф. 292б, воп. б, cпр. 1773, арк. 82.
5 Tамcама, cир. 1438, арк. 3.
6 ДДВВ, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 127 адв.
7 ДДВВ, ф. 2926, воп. б, стр. 1235, арк. 4.
8 ДДВВ, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 129 адв.
9 Tамcама.
10 ДДВВ, ф. 292б, воп. б, стр. 1235, арк. 3.
11 ДДВВ, ф. 19бб, воп. 32, стр. 27, арк. 39.
12 ДДВВ, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 129 адв.
13 ДДВВ, ф. 144, воп. 1, стр. 454, арк. 26.
14 ДДВВ, ф. 1б0, воп. 11, стр. 30, арк. 104.
15 ДДВВ, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 130.
24 сакавка 1924 г. 1ван Пятровiч Стырна падзялiy сваю маёмасць1 памiж дзецьмi. Усяго ён меу 38 дзесяцш зямл^ дом, гумно, хлеу, пуню, еуню i лазню, 2 каш, 6 кароу i 6 авечак. Пасля падзелу дачка Хрысцша атрымала 8 дзесяцiн зямлi, пуню, хлеу, 1 карову i 2 авечю, астатняя ж зямля i маёмасць заставалiся за бацькам i сынам. У 1924 г. 1ван Пятровiч i Аляксандр Iванавiч абавязвалюя сваiмi коньмi апрацаваць зямлю, якая дасталася Хрысцше, а таксама вылучыць з сядзiбнай зямлi 0,5 дзе-сяцiны для пасадкi бульбы i пад агарод. У выпадку узшкнення супярэч-насцяу сын муау вылучыць бацьку 1 карову, 2 авечю (жывёлу аба-вязвауся кармiць сын), 25 пудоу жыта, 5 пудоу пшанiцы, 3 пуды круп, 1,5 пуда льна, 25 пудоу ауса, 50 пудоу бульбы i 20 квадратных сажняу агароднай зямл^ а сад заставауся у сумесным карыстаннi2.
У 1928 г. Аляксандр Iванавiч Стырна жыу з жонкай Зшащай Карлаунай, сынам Уладзiмiрам (нарадзiyся 29 мая 1927 г.) i мацi. Па усёй верагоднасцi, яго бацька да гэтага часу ужо памёр, бо не згадваецца у арх1уных крынщах. У гэтым жа 1928 г. гаспадарка сямЧ складалася з 10 дзесяцiн ворыва, 5 дзесяцш лугу, 1 каня, 5 кароу, 2 свшняу, 5 авечак. Пры гэтым працаздольным, па сутнасщ, з'яуляуся толькi сам гаспадар: жонка мусша даглядаць грудное дзiця, а мащ гаспадара, якой на той час было 76 гадоу, у студзеш 1928 г. зламала руку.
Па гэтай прычыне А.1. Стырна наняу пастушку узростам 16 гадоу на 6 месяцау, якая потым пажадала i надалей дапамагаць па гаспа-дарцы. Затым была нанята яшчэ адна пастушка (12-гадовая дзяучынка) тэрмiнам на 2 месяцы. Паводле дамовы, заключанай з першай работнь цай на май - лютапад 1928 г., яна павiнна была пасвщь 5 кароу i 4 авечю. Акрамя выплаты грошай, А.1. Стырна абавязвауся арганiзоy-
4.. с 5 .. ^ _
разы на дзень разам са сваёй сям ёй, вылучыць рабочую вопратку, месца для пражывання з ложкам (з матрацам, падушкай i коудрай). У выпадку хваробы А.1. Стырна муау даставiць работнiцу у бальнщу у м. Лёзна.
Акрамя таго, летам 1928 г. гаспадар наймау работшкау для сенакосу i капання бульбы. Усяго было нанята 5 работшкау (2 - з в. Ку-лящна, 2 - з в. Матушова i 1 - з в. Малькава), якiя у суме адпрацавалi 14,5 дзён. Калi у мясцов^гх улад узнiкла пытанне наконт наёмнай працы, то усе гэтыя работнiкi, акрамя аднаго, пацвердзш, што працягласць працы не перавышала згадан^гх вышэй тэрмiнаy. Адзiн жа работшк на
1 Як адзначалася вышэй, у перал1ку 1923 г. галавой сям'1 быу пазначаны яго сын Аляксандр. Паколью захавауся акт падзелу маёмасщ за 1924 г., па усёй верагоднасщ, уладальн1кам яе усё ж л1чыуся 1ван Пятров1ч, як1 паводле свайго узросту быу ужо непрацаздольным { мабыць таму галавой сям'1 пазначауся яго сын.
2 ДАВВ, ф. 144, воп. 1, спр. 454, арк. 26.
^одзе мяодовай беднаты заявiy, што y A.I. Стырна на працягy ycяго лета працавала паcтаянная работнiца, а cам ëн адпрацаваy цэлык 10 дзëн. У вынiкy гаcпадарка A.I. Стырна была абкладзена дадатковым iндывiдyальным падаткам.
9 чэрвеня 1929 г. ^лянш праciy адмянiць гэты падатак: пазщыю згаданага работнiка ëн тлyмачыy аcабicтай варожаcцю, а такcама зазначь^, што 1928 г. 6ыу неyраджайным (0,5 дзеcяцiны льну было пашавана наcякомымi-шкоднiкамi на 75%, а жыта вымакла на 60%). У жшуш 1929 г. Сутоцкая cельcкая падатковая камiciя яшчэ раз агледзела гаотадарку A.I. Стырна: y ëй аказалаcя 8,5 дзеcяцiн ворыва, 5 дзеcяцiн лугу, 0,1 дзеcяцiны cадy, 0,06 дзеcяцiны агароду, 2 канi, 4 каровы i 2 cвiннi. У вышку на паcяджэннi, якое прайшло 31 жнiyня 1929 г., гаcпадарка A.I. Стырна была прызнана кулацкай па прычыне выкарыcтання наëмнай працоyнай ciлы, i таму iндывiдyальны падатак адменены не 6ыу1.
У тым жа 1929 г. да кулац^ была залiчана гаcпадарка Карла Карлавiча Стырна (y гэты чаc ëн пражываy разам з cынам Пятром i нявееткай Хрыcцiнняй)2. У наетупным 1930 г. кулацкай был прызнана гаcпадарка яго брата - 1вана Карлавiча Стырна3.
У пачатку 1930-x гг. y адноciнаx да шэрагу латышоy - жыxароy в. Куляцша - прымянялicя i значна больш жорcткiя меры yздзеяння. Tак, 15 лютага 1930 г. за ашъюавецкую агiтацыю былi арыштаваны жыxары в. Куляцша Мжалай Iванавiч i Петр Карлавiч Стырна (абодва былi cаcланы y Паyночы край). У прытата^, прыcyд Пятру Карлавiчy 6ыу выне^ны 10 cакавiка 1930 г. (y гэты чаc яго дачцэ Валянцше было Уcяго 3 гады). Aбодва cелянiна былi рэабiлiтаваны y 1989 г.4
14 cакавiка 1930 г. 6ыу арыштаваны Уладзiмiр Пятровiч Стырна, паводле прыгавору ад 16 чэрвеня 1930 г. ëн 6ыу cаcланы y канцлагер на 3 гады5. 12 етудзеня 1938 г. яго арыштавалi паyторна i 12 краcавiка 1938 г. раccтралялi. Ул.П. Стырна 6ыу рэабiлiтаваны y 1989 г.6
У 1930 г. разам з жонкай i ^нам 6ыу вьюелены y Зейcкi раëн Aмyр-^ай воблаcцi Aлякcандр Iванавiч Стырна (рэабштаваны y 1994 г.)7.
Крыxy пазней - y маi 1932 г. - 6ыу раcкyлачаны, а затым выcланы разам з жонкай i 2 дочкамi y Хабараycкi край Ayгycт Пятровiч Стырна (рэабштаваны y 1994 г.)8.
1 ДЛВВ, ф. 591, воп. 2, стр. 178, арк. 1-2 адв., 5-6, 12-14, 16.
2 ¿ABB, ф. 160, воп. 1, стр. 135, арк. 5.
3 Tамcама, стр. 133, арк. 6.
4 ¿ABB, ф. 2926, воп. 6, стр. 1235, арк. 3-4.
5 Tамcама, стр. 1773, арк. 82.
6 Tамcама, стр. 1438, арк. 1, 4.
7 ¿ABB, ф. 1966, воп. 32, стр. 27, арк. 39.
8 ¿ABB, ф. 1966, воп. 33, стр. 1, арк. 126-127.
Таюм чынам, як мiнiмyм з пачатку 1920-x i да канца 1930-x гг. Кyляцiна з'яyлялаcя аcноyным аcяродкам пражывання прадcтаyнiкоy латышcкага cялянcкага роду Стырна у даcледyемым рэгiëне. Больш таго, ëcць падcтавы меркаваць, што cама гэтая вëcка yтварылаcя менавгга як латышcкае паcяленне1.
У 1913 г. cяляне Стырна з'явiлicя у в. Mатyшова. 1 краcавiка 1913 г. адзш з прадcтаyнiкоy роду - Якау Пятровiч Стырна (значыycя вiцебcкiм мешчанiнам) - заключыу дамову з надворным дарадцам M.Дз. Хлю^ным. Памешчык вылучыу y дачы Mатyшова маëнтка Лëзна yчаcтак лугавой зямлi плошчай 7 дзеcяцiн 1920 квадратный cажняy2 пад раcчыcткy для луга. Тэрмш яго арэнды Я.П. Стырна муау доужыцца 9 гадоу: з 1 краcавiка 1913 г. да 1 краcавiка 1922 г. Селянш абавязваycя на працягу першыx 3 гадоу раcчыcцiць yчаcтак ад xмызнякоy i зараcнiкаy i надалей не дапу^аць зараcтання луга (выcечанымi xмызнякамi i пнямi арандатар мог рашараджацца cам). Раcчыcтка павiнна была ажыццяуляцца раунамерна: кожны год - У плошчы надзела. Першыя 2 гады (да 1 краcавiка 1915 г.) ^лянш арандавау луг бяcплатна - y^ cкошанyю траву забiраy cабе. Наетуп-ныя 7 гадоу арандатар cам каciy ycю траву i cyшыy cена, але палова гэтага ^на адыxодзiла у маëнтак Лëзна, пры гэтым упрауляючыя cамi выбiралi cена для маëнтка. Гэтае ^на Я.П. Стырна быу абавязаны перавезщ cваiмi cродкамi у фальварак Aдаменкi паводле першага патрабавання памешчыка (да перавозк cелянiн мyciy cклаcцi ^на у cтагi i назiраць за яго заxаванаcцю). Каciць траву i cyшыць cена Я.П. Стырна абавязваycя штогод, як i берагчы луг ад шавання жывëлай, аxоyваць межы i назiраць за заxаванаcцю межавык знакау. Сваë ж cена ëн мог забiраць выключна паcля перавозк cена, якое належала M.Дз. Хлюпну. У выпадку парушэння дамовы Я.П. Стырна муау плацiць 50 рyблëy, а памешчык мог адмовiць y далейшай арэндзе.
Рэвалюцыйныя падзеi 1917 г. фактычна cпынiлi дзеянне дадзенай арэнднай дамовы, але Я.П. Стырна разам з ^ляншам з в. Mалькава Щмафеем Емяльянкiным карыcтаycя згаданымi вышэй yгоддзямi да cярэдзiны 1921 г. Нягледзячы на ix xадайнiцтва пра замацаванне за iмi Уcяго луга, 2б чэрвеня 1921 г. Лëзненcкая валаcная зямельная камiciя вылучыла Я.П. Стырна толькi 1,5 дзеcяцiны (паводле iншыx звеcтак -1 дзеcяцiнy) з арандуемага раней y M^. Хлюcцiна надзела. У cваю
1 Зараз y Кyляцiне пражывае ycяго некалькi жыxароУ, але гэта не нашчадю латышоу. Icнавалi аотбныя латышcкiя могiлкi неиадалëк ад Куляцша: да иачатку 2000-x гг. там быу адзш крыж без пазначэння iмя, некалькi разбiтыx i адзш цэлы каменны иомнiк, але прозвшчы на ix раcчытаць не yцалоcя. Hекалькi гадоу назад могiлкi зруйнаваны у вынiкy леcанарыxтовак.
2 1 дзеcяцiна cкладалаcя з 2 400 квадратный cажняy, што ирыкладна адпавядала 1,1 га.
чаргу Ц. Емяльянкш атрымаy y карыетанне 1 дзеcяцiнy луга. Больш таго, отрава была разгледжана камiciяй нават без выктку зацкауленык аcоб, а прадcтаyнiком ад cялян 6ыу прызначаны cтаршыня Mалькаy-cкага раëннага Савета.
Уcяго y раcпараджэннi Я.П. Стырна знаxодзiлаcя 4 дзеcяцiны ворыyнай зямл^ якой было недаcтаткова, каб пракармщь cям'ю i тры-маць жывëлy. Mяркyючы па ycямy, y Ц. Емяльянкша была аналагiчная ciтyацыя, бо y канцы лiпеня 1922 г. яны Удваix падалi cкаргy y зямельнае yпраyленне Biцебcкага павятовага выканкама на паcтановy Лëзненcкай валаcной зямельнай камicii наконт лугавык угоддзяу.
У вера^ 1922 г. Я.П. Стырна i Ц. Емяльянкш накiравалi y Biцебcкi павятовы выканкам паyторнае xадайнiцтва. Яны адзначылi, што iншай лугавой зямлi y ix не было, а зямельны аддзел Лëзненcкага валвыканкама аддаy амаль yвеcь гэты луг шшым cялянам, y якix i без таго мелюя лугавыя yгоддзi (непатрэбныя iм лyгi яны cталi здаваць y арэнду)1. На жаль, вынш разгляду гэтай cкаргi невядомыя.
У чэрвенi 1922 г. cям'я Я.П. Стырна cкладалаcя з 8 а^б2: cамаго гаcпадара (нарадзiycя каля 1867 г.), яго жонк Mарыi Паyлаyны (нара-дзiлаcя каля 1878 г.), дачк Хрыcцiны (нарадзiлаcя каля 1894 г.), ^шоу 1вана (нарадзiycя прыкладна y 1890-я гг.)3, Miкалая (нарадзiycя y 1903 г.)4, 1вана (нарадзiycя y 1921 г.)5 ^ëmi яшчэ дзвюx аcоб уетанавщь не уда-лоcя).
Aкрамя cям'i Я.П. Стырна, y пачатку 1920-x гг. y Mатyшове пражывала яшчэ адна cям'я гэтага ж латыш^ат роду. Главой cям'i з'яyляycя 1ван Iванавiч Стырна (нарадзiycя y 1875 г.6 щ каля 1883 г.), ëн меу жонку Еву 1ванауну (нарадзiлаcя каля 1887 г.)7 i дачку Ayiyc-цiнy (нарадзiлаcя каля 1922 г.)8.
У 1930-я гг. абедзве гэтыя cям'i закранyлi рэпрэш: 15 лютага 1930 г. за антыюавецкую агiтацыю быу арыштаваны Miкалай Якаyлевiч Стырна. Паводле паcтановы "тройю" ад 10 cакавiка 1930 г., ëн быу cаcланы y Пауночы край9. 25 cакавiка 1930 г. арыштавалi 1вана Iванавiча Стырна. Паводле прыюуду ад 16 чэрвеня 1930 г., яго адправш y канцлагер тэрмшам на 5 гадоу (затым гэтае пакаранне было заменена на выюылку
1 ¿ABB, ф. 144, воп. 1, стр. 298, арк. 62-63, 77 80, 82.
2 Tамcама, арк. 82.
3 ¿ABB, ф. 160, воп. 1, стр. 134, арк. 2.
4 ¿ABB, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 133; ф. 2926, воп. 6, стр. 1235, арк. 5.
5 ¿ABB, ф. 160, воп. 11, стр. 30, арк. 104.
6 ¿ABB, ф. 2926, воп. 6, стр. 1773, арк. 76.
7 ¿ABB, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 134.
8 ¿ABB, ф. 160, воп. 11, стр. 30, арк. 104.
9 ¿ABB, ф. 2926, воп. 6, стр. 1235, арк. 5.
У Сiбiр з пражываннем y адзшочным паcяленнi). Aбодва cелянiна былi рэабштаваны у 1989 г.1
Прадcтаyнiкi роду Стырна пражывалi такcама у в. Mixалiнава. Mожна меркаваць, што cям'я Карла Пятровiча Стырна на непрацяглы чаc пераcялiлаcя з Кyляцiна у Aдаменкi (маюцца звеcткi пра тое, што там 1 жшуня 1905 г. нарадзiycя cын Карла Aлякcандр2). Затым, не пазней за 1923 г., яны перабралicя у в. Mixалiнава. Сям'я cкладалаcя з гаcпадара Карла Пятровiча (нарадзiycя каля 18б9 г.3, 1871 г.4 цi 1873 г. y Латви), яго жонк Еудаки (нарадзiлаcя каля 1881 г.)5, ^ноу Aлякcандра (нарадзiycя у 1905 г.) i Уладзiмiра (нарадзiycя каля 1919 г.), дачок Валянщны (нарадзiлаcя каля 1911 г.), Aлены (нарадзiлаcя каля 1915 г.)6. Iмя яшчэ адной дачк К.П. Стырна уетанавщь не Удалоcя (яна нарадзiлаcя прыкладна у 1917 г.)7.
Сын Карла Пятровiча Стырна Aлякcандр меу магчымаодь
__•• W _ /Л w __• w ТЛ
атрымаць нядрэнную адукацыю: ëн теончыу школу 2-й cтyпенi у c. Ве-ляшковiчы i у каетрычшку 1923 г. падау дакументы для паетуплення на землеуладкавальнае аддзяленне В^еб^ага cельcкагаcпадарчага тэxнiкyма iмя Ул.I. Ленша8. У навучальную праграму yваxодзiлi таюя дыcцыплiны, як алгебра, геаметрыя, фiзiка, рycкая i нямецкая мовы, xiмiя, батанiка, чарчэнне, калiграфiя, маляванне. Дакладна вядома, што да верашя 1924 г. A.K Стырна cкончыy 1-ы кyрc Вiцебcкага тэxнiкyма9.
У маi 192б г. A.К. Стырна навyчаycя у Mагiлëycкiм землямерна-землеупарадкавальным тэxнiкyме (верагодна, ëн быу пераведзены ^ды на вучобу з Вiцебcка). Першапачаткова ëн быу накiраваны на практыку у Кyзняцоycкi раëн, але 2 чэрвеня 192б г. падау заяву на уладкаванне яго практыкантам землямера-землеуладкавальшка у Вiцебcкiм раëне. Гэтая про^ба была задаволена. У вынiкy юраушк практыкi адзначыу, што A.К. Стырна "праявiy макciмyм энэрги з поуным веданнем землеупарадкавальнай cправы", "yœ даручаныя яму cправы з'яуляюцца выкананымi з тэxнiчнага i землеупарадкавальнага боку паcпяxова з yxiлам абароны iнтарэcаy бяднейшага cялянcкага
1 Tамcама, cир. 1773, арк. 76.
2 ДДВВ, ф. 44, вои. 1, стр. 1б3, арк. б; ф. 71, вои. 2, стр. 189, арк. 5 адв.
3 Памяць: Псторыка-дакументальная хротка Лёзненскагараёна, Mmra 1992, c. 94.
4 ДДВВ, ф. 160, вои. 1, стр. 13б, арк. 4.
5 ДДВВ, ф. 104, вои. 2, стр. 22, арк. 90 адв.
6 ДДВВ, ф. 1б0, вои. 11, стр. 2, арк. 180.
7 ДДВВ, ф. 160, вои. 1, стр. 13б, арк. 6.
8 ДДВВ, ф. 71, вои. 2, стр. 189, арк. 5 адв.
9 ДДВВ, ф. 44, вои. 1, стр. 1б3, арк. 7.
^^льн^ва". 1 каетрычшка 1926 г. за якаодь выкананыx работ A.К. Стырна быу прыcвоены 3-цi квалiфiкацыйны разрад.
4 шежня 1926 г. A.K Стырна паcпяxова здау дзяржауны экзамен i завяршыу навучанне y Mагiлëycкiм землямерна-землеупарадкавальным тэxнiкyме. Паcля прыезду з Mагiлëва, 7 cнежня 1926 г. ëн вярнyycя да працы землямера-землеупарадкавальшка пры Biцебcкiм акруговым выканаучым камггэце. За перыяд cваëй працы A.K Стырна брау адпа-чынкi y наступныя перыяды: 16-25 лютага 1927 г. (y cyвязi cа cмерцю мацi), 30 cакавiка - 15 краcавiка 1927 г., 31 шежня 1927 г. - 31 етудзеня 1928 г.
18 каетрычшка 1928 г. A.K Стырна звольнiycя з паcады землямера-землеупарадкавальшка (на той момант ëн працавау y Bыcачанcкiм раëне) дзеля навучання y Беларycкай дзяржаунай акадэми ^льотай гаcпадаркi1.
У канцы лiпеня 1929 г. гаотадарка бацькi Aлякcандра - Карла Пятровiча Стырна - была абкладзена шдывщуальным падаткам па прычыне таго, што гаcпадар выкарыcтоyваy наëмнyю працу (ycяго отецыяльная камiciя налiчыла 56 працоyныx дзëн наëмнай працы за год). У гэты чаc cям'я cелянiна cкладалаcя з 5 а^б, з якix працаздоль -mrni былi прызнаны 1 мужчына i 2 жанчыны. Bорыва займала 6,95 дзеcяцiны, луг - 2,25 дзеcяцiны, cад - 0,25 дзеcяцiны, меycя 1 конь, 3 каровы, 2 cвiннi, 3 аcобiны дробнай рагатай жывëлы.
Сам гаcпадар одвярджау, што y яго cям'i няма шкога праца-здольнага, таму ëн наймау работнiкаy, але не больш за 3 чалавек. У прытата^, летам 1928 г. К.П. Стырна наймау работшка з в. Bыдрэя, якi адпрацавау y яго 15 дзëн, а y 1928/29 гаcпадарчым годзе для жнiва жыта ëн нiкога не наймау, бо гаcпадары па чарзе дапамагалi адно аднаму. У той жа чаc на ^одзе беднаты cяляне заявiлi, што наëмныя рабочыя працавалi y К.П. Стырна на працягу 55 дзëн за год.
Bарта адзначыць, што пры наcтyпныx yдакладненняx памерау гаcпадаркi cелянiна, кожны раз атрымлiвалicя адрозныя адно ад аднаго звеcткi. Tак, паводле cтанy на 1928/29 гаcпадарчы год К.П. Стырна налiчылi 6,5 дзеcяцiны ворыва (з ix было за^яна 5,5 дзеcяцiны), 2 дзе-cяцiны cенажацi, 0,2 дзеcяцiны cада, 1 каня, 3 каровы, 2 авечю, 2 cвiннi, а cям'я cкладалаcя з 6 чалавек. Паводле стану на 1929/30 гаcпадарчы год аказалаcя 7,7 дзеcяцiны ворыва (за^яна 6,95 дзеcяцiны), 2,25 дзеcяцi -ны cенажацi, 0,25 дзеcяцiны cада, 1 конь, 3 каровы, 3 авечю, 2 cвiннi, cям'я cкладалаcя з 5 чалавек.
19 жшуня 1929 г. К.П. Стрына падау y Biцебcкyю акруговую падаткову камiciю cкаргy, бо паводле яго меркавання, y яго была не
1 ¿ABB, ф. 71, воп. 2, стр. 1S9, арк. 1, 3, 7, 13-15, 17, 20-21, 24-25, 28.
кулацкая, а серадняцкая гаспадарка. Яе памеры ён вызначыу наступным чынам: пасевы - 5,15 дзесяцiны, сенажацi - 2,25 дзесяцшы, сад - 0,25 дзесяцшы, 1 конь, 3 каровы, 3 авечю, 1 свiння. Паводле заявы К.П. Стырна, яго ям'я складалася з 5 асоб, прычым не мелася шводнага цалкам працаздольнага мужчыны. Сваю ступень працаздольнасцi ён ацэньвау на 60%, а старэйшая дачка па стану здароуя увогуле не магла займацца цяжкай фiзiчнай працай. Наконт выкарыстання працы шшых сялян К.П. Стырна заявiy, што у мiнулым годзе для уборк хлеба наймау работнкау, якiя у суме адпрацавалi не больш за 15 дзён. На падставе выкладзеных фактау К.П. Стырна праау паюнуць падатак для яго гаспадаркi на агульных умовах. Непоуную працаздольнасць некаторых членау сям'i, дарэчы, пацвердзiлi i у Лёзненскай раённай бальнiцы: паводле заключэння урача, К.П. Стырна у вынiку хваробы стращу працаздольнасць на 40-50%, а яго дачка Валянцша - на 85%.
24 верасня 1929 г. Лёзненск райвыканкам прыйшоу да высновы, што скарга К.П. Стырна не падлягае здавальненню па некальюх прычынах. Па-першае, К.П. Стырна прадаставiy распiску наёмнай работнiцы, што яна была занята у яго гаспадарцы на працягу 15 дзён на год, але сход беднаты заявiy, што у рэальнасщ ён выкарыстоувау наёмную працу амаль увесь летнi перыяд. Па-другое, няправшьную распiску наёмная работнiца нiбыта дала праз эканамiчную залежнасць ад К.П. Стырна1.
У тым жа лшеш 1929 г. была прызнана кулацкай гаспадарка яшчэ адной сям'i Стырна, якая жыла у в. Мiхалiнава. Главой сям'i з'яуляуся 1ван Якаyлевiч Стырна (сын Якава Пятровiча), усяго ж сям'я складалася з 3 чалавек (працаздольнымi быт 1 мужчына i 1 жанчына). Ворыва займала 3,95 дзесяцiны, луг - 2,25 дзесяцшы, сад - 0,2 дзесяцшы, меуся 1 конь, 2 каровы, 1 свшня, 2 асобшы дробнай рагатай жывёлы i 1 ра-мачны вулей. Прычынай абкладання шдыв^альным падаткам стала тое, што 1.Я. Стырна, паводле меркавання адмысловай камiсii, наймау сезонных рабочых для дапамоп у кузнi (на працягу усяго года), а таксама для сельскагаспадарчых работ (агульнай працягласцю - 260 дзён на год)2.
Ущск на заможнае сялянства працягвауся. 1 красавка 1933 г. быу арыштаваны Карл Пятровiч Стырна3, а 15 красавка 1933 г. ён быу пры-гавораны да расстрэлу. Перад арыштам месцам яго ж^тхарства значыла-
1 ДАВВ, ф. 160, воп. 1, спр. 136, арк. 1-8.
2 ДАВВ, ф. 160, воп. 1, спр. 134, арк. 2 - 3.
3 Жертвы политического террора в СССР : Стырн Карл Петрович, цит. 11 июля 2022 г., https://base.memo.ru/person/show/2846691.
cя в. Ктшына (знаxодзiлаcя па cycедcтвy з в. Mixалiнава, таму можна дапуодщь, што ëн yвеcь чаc жыу на cyмежжы двyx на^леныи пунктау i нiкyды не пераcяляycя). К.П. Стырна быу рэабiлiтаваны y 1956 г.1
Чарговым накiрyнкам пераcялення латышоу Стырна з в. Куляцша cтала в. Бржазова. Mенавiта ^ды не пазней за 1923 г. пераcялiлаcя яшчэ адна cям'я, а менавгга Aндрэй Пятровiч (нарадзiycя S етудзеня 1900 г., аxрышчаны 13 лютага 1900 г.)2 i яго жонка Хрыюцша Якаулеу-на (нарадзiлаcя каля 1900 г.)3. Праз некаторы чаc y ix нарадзiлаcя дачка Bалянцiна. A.П. Стырна працавау кавалëм y калгаcе "Яyна-Дзiва". Як i мнопя прадcтаyнiкi гэтага латышcкага роду, ëн пацярпеу ад палпыч-ныгс рэпрэciй: 12 cтyдзеня 1938 г. быу арыштаваны па абвiнавачваннi y антыcавецкай дзейнаcцi i 28 краcавiка 1938 г. раccтраляны (рэабштава-ны y 1989 г.)4.
Tакiм чынам, з выяyленыx y арxiyныx крынiцаx звеcтак вынiкае, што прадcтаyнiкi латыш^ат cялянcкага роду Стырна з'явiлicя на Лëзненшчыне y канцы 1S70-x гг., калi набылi зямельныя надзелы y межаx маëнтка Aльxiмкава. Затым яны пераcялiлicя y Кyляцiна i Скауку (дзе на працягу наcтyпныx дзеcяцiгоддзяy i пражывала найбольшая ix колькаодь), а такcама y Mатyшова. У cваю чаргу з Кyляцiна i Скаую некаторыя cем' i Стырна ра^ялялюя y 4-x напрамкаx (y тое ж Mатyшова, а та^ама y Бржазова, Mixалiнава i Aдаменкi, адкуль cяляне зноy-такi пераеxалi y Mixалiнава). З Mатyшова некаторыя Стырна та^ама праз некаторы чаc наюравалюя y Mixалiнава. Па cyтнаcцi, гэта быт на^леным пункты, размешчаныя адно ад аднаго на адноша невялкай адлеглаcцi (гл. мал. 2). Як першапачатковай прычынай пераcялення латышоу з пры^алты^^ y беларycкiя гyбернi было набыщ^ зямлi, так i надалей, ужо а^ушы на новым меоды, латышы актыуна аcвойвалi прылеглыя тэрыторыi. Гэтаму ж отрыгала i етварэнне новыx cем'яy, бо, каб пазбег-нуць драблення гаcпадарак, маладыя пары мyciлi займацца пошyкамi новыx зямельнык угоддзяу. Mожна меркаваць, што пераcяленне з меcца на меcца было няпроетым мерапрыемcтвам. Tым не менш, латышы адрозшвалюя наcтойлiваcцю, працавiтаcцю, iнiцыятыyнаcцю: за кароткi прамежак чаcy iм yдавалаcя раcчыcцiць надзелы ад леcy i xмызнякоy, yзвеcцi жылыя i гаcпадарчыя пабудовы, cтварыць рознага роду арцел^ Пра якаcць ix працы cведчаць, y прыватнаcцi, каменныя ^ляпы для заxоyвання прадуктау xарчавання, некаторыя з я^ заxавалicя па cëнняшнi дзень.
1 Памяцъ..., c. 94.
2 ¿ABB, ф. 144, воп. 1, стр. S, арк. 244.
4 ¿ABB, ф. 104, воп. 2, стр. 22, арк. 132.
4 ¿ABB, ф. 1966, воп. 33, стр. 55, арк. 24.
Малюнак 2. Напрамк рассялення сялян Стырна па тэрыторыг Лёзненшчыны
у 1870-я - 1920-я гг.
Вельмi верагодна, што пераважная большасць сялян Стырна з'яулялася праваслаyнымi i адносiлася да Лёзненскай праваслаунай латышскай абшчыны. У прыватнасщ, праваслаyнымi быт браты Карл i Пётр Пятровiчы, якiя першымi з'явiлiся у гэтым рэгiёне у 1877 г.1, некаторыя з ix нашчадкау займалi пэуныя пасады у прауленш згаданай абшчыны у 1910-я гг.2 Да таго ж у арх1уных крынщах утрымлiваюцца звесткi пра хрышчэнне немаулят святаром-загадчыкам праваслаyнымi латышамi у м. Лёзна3. У некаторых крынiцаx асобныя прадстаунш роду Стырна значытся лютэранамi4, што можна разглядаць як абазна-чэнне i канфесшнай, i этнiчнай прыналежнасцi.
Пры аналiзе асабiстыx iмёнаy прадстаункоу дадзенага латышскага рода зауважаецца, што пэуныя iмёны былi даволi папулярнымi. На жаль, дакладна невядома, на кольк бацьк былi свабодныя у выбары iмя для свайго дзiцяцi (як вядома, у беларусюм асяроддзi да 1910-х гг. iмя
1 Опыт описания..., с. 170.
2 Памятная книжка... на 1915 год, с. 194; Памятная книжка... на 1916 год, с. 176.
3 ДАВВ, ф. 144, воп. 1, спр. 8, арк. 244.
4 Список..., с. 123.
немаулящ давалаcя y залежнаcцi ад даты яго нараджэння - адпаведна iмю cвятога, якому быу прыcвечаны той щ iншы дзень). Што да роду Стырна, то тут y 1870-1910-я гг. найбольш чаcтымi мyжчынcкiмi iмëнамi былi 1ван i ГОтр, а такcама Aлякcандр, Карл, Miкалай i Уладзiмiр. Aдметна, што для iмя Карл адноcна адныгс i тыx жа аcоб выкарыетоу -валicя варыянты Кандрацiй i Юрыл1 (верагодна, яны былi прызнаны "праваcлаyнымi адпаведнiкамi" iмя, не аcаблiва раcпаycюджанага y даcледyемым рэгiëне).
Aрxiyныя крынiцы дазваляюць меркаваць, што y 1920-1930-я гг. на Лëзненшчыне пражывала 10 cем'яy Стырна i фактычна ycе яны пацярпелi ад эканамiчнага yцicкy i палiтычныx рэпрэciй. Tак, y канцы 1920-x - 1930-я гг. 5 гаотадарак падвяргалicя раcкyлачванню, прад-cтаyнiкi 6-цi cем'яy быт cаcланы, а 3-x - ра^тра^ны (зауважым, што прадcтаyнiкi адныгс i тык жа cем'яy y розныя чаcы пацярпелi ад розныx вщау рэпрэciй).
Bынiкi перапicy наcельнiцтва, праведзенага y Рэcпyблiцы Бела-рycь y 2009 г., cведчаць пра тое, што y гэты чаc y межаx Лëзненcкага раëна не пражывала шводнага прадcтаyнiка роду Стырна. Бадай, адзiнымi cведчаннямi, якiя з вялжай доляй верагоднаcцi можна звязаць непаcрэдна з дадзеным родам i яюя заxавалicя па cëнняшнi дзень, з'яуляюцца дворышчы на меcцы колiшняй cядзiбы Сiгаyка - рэшткi падмуркау, здзiчэлыя cадовыя дрэвы i xмызнякi.
Tакiм чынам, гicторыя роду Стырна з'яуляецца яcкравым прыкла-дам побыту латышcкix каланicтаy ад чаcy ix пераcялення y пауночна-Уcxоднюю Беларycь да моманту ix знiшчэння cавецкай таталггарнай cicтэмай.
Крын1цы i б1бл1яграф1я:
Белару^ дзяржауны арxiy кшафотафонадакументау, Лamышcкae вяселле ea урон. Сiгayкa (в. Maлъкaвa - в. Куляцiнa) Лёзненстй волaсцi Аршaнскaгa naeema. 1900 г., фотаздымак арxiyны № Р002796.
Дзяржауны арxiy Biцебcкай воблаcцi (далей - ¿ABB), ф. 44 bí^6ckí ceлъcкaгacnaдaрны тэхт-кум iмя Ул.1. Лeнiнa Гaлоyнaгa ynрayлeння nрaфeсiйнa-mэхнiннaй aдукaцыi Нaроднaгa KaMicapbmma aсвemы БССР, г. bí^6ck, 1920-1924. ¿ABB, ф. 71 Зямелъны aддзeл выкaнayнaгa кaмimэma Вiцeбскaгa aкруговaгa Сaвema рaбоных,
сялянсюх i нырвонaaрмeйскiх дэnуmamay, г. Вщебск, 1924-1929. ¿ABB, ф. 104 bí^6ckí твятовы Сaвem рaбоных, сялянсюх i нырвонaaрмeйскiх дэnуmamay i яго
выкaнayны тмтэт i KaMicii, г. bí^6ck, 1918-1924. ¿ABB, ф. 11S bí^6ckí aкруговы Сaвem рaбоных, сялянсюх i нырвонaaрмeйcкiх дэnуmamay i яго
выкaнayны тмтэт i яго структурныя naдрaздзялeннi, г. bí^6^, 1924-1930. ¿ABB, ф. 144 Лёзненсю вaлacны Сaвemрaбоных, сялянсюх i нырвонaaрмeйcкiх дэnуmamay i яго выкaнayны тмтэт, м. Лёзнa Вiцeбcкaгa naвema Вiцeбcкaй губерт, 1917-1924.
1 Пaмяmнaя книжт... нa 1915 год, c. 194; ¿ABB, ф. 144, воп. 1, отр. S, арк. 244; ф. 1821, воп. 1, стр. 307, арк. 162.
ДАВВ, ф. 160 Лёзненск раённы Савет дэпутатау працоуных 7 яго выканаучы камгтэт, г.п. Лёзна В1цебскай вобласщ, 1924-1941.
ДАВВ, ф. 591 Высачансюраённы Саветрабочых, сялянсюх 7 чырвонаармейсюх дэпутатау 7 яго выканаучы кам1тэт, с. Высачаны В1цебскай акруг1, 1924-1931.
ДАВВ, ф. 907 Калекцыя картаграф1чных матэрыялау 7 праектнай дакументацыи, 1784-1980.
ДАВВ, ф. 1821 Аддзел юравання выканаучага кам1тэта В1цебскага губернскага Савета рабочых, сялянсюх 7 чырвонаармейсюх дэпутатау, г. В1цебск, 1917-1923.
ДАВВ, ф. 1966 В1цебсм абласны Савет дэпутатау. В1цебсм абласны выканаучы кам1тэт, г. Вщебск, 1943-2009.
ДАВВ, ф. 2926 Пракуратура Вщебскай вобласц Пракуратуры Рэспублт Беларусь, г. В1цебск, 1943-2005.
Нацыянальны пстарычны арх^ Беларус^ ф. 2009 Аршанскае павятовае пал1цэйскае упрауленне Магтёускага губернскага праулення, г. Орша Аршанскага павета Магыёускай губерм, 1863-1917.
Жертвы политического террора в СССР : Стырн Карл Петрович, цит. 11 июля 2022 г., https://base.memo.ru/person/show/2846691.
Опыт описания Могилевской губернии. Книга 3, Могилев 1884.
Памятная книжка Могилевской губернии на 1915 год, Могилев 1915.
Памятная книжка Могилевской губернии на 1916 год, Могилев 1916.
Памяць : Псторыка-дакументалъная хромка Лёзненскагараёна, Мшск 1992.
Список населенных мест Могилевской губернии, Могилев 1910.
