CC BY
5Латыши и белорусы: вместе сквозь века. - 2022. - Вып. 11. - С. 35-48.
ИСТОРИЯ
УДК 94(476X376.64+376.7)
ЛАТЫШСКАЯ ДЗ1ЦЯЧАЯ КАМУНА У В1ЦЕБСКУ
(1919 - 1930-я гг.)
Latvian children's commune in Viciebsk (1919-1930s)
М. Каралёу (M. Karaliou),
1нстытут исторьп Польскай акадэмii навук г. Варшава, Польшча
В широком смысле статья посвящена государственной политике по решению проблем с беспризорностью и безнадзорностью в первые десятилетия советской власти. Автор на основании обследований 1919, 1924, 1926 и 1932 гг. анализирует обстоятельства функционирования в Витебске единственного в БССР латышского детского дома. Показаны условия проживания детей, их социально-демографические характеристики, организация воспитательной работы. В заключении делается вывод о влиянии проводимой большевиками национальной политики на судьбу латышского детского дома.
Ключевые слова: Витебск, БССР, латыши, детский дом, детская коммуна, беспризорники, национальная политика.
In a broad sense the article is devoted to public policy to solve problems with child homelessness and neglect in the first decades of Soviet power. The author based on surveys of 1919, 1924, 1926 and 1932, analyzes the function of the orphanage in Viciebsk which was one Latvian in the BSSR. The conditions of children's residence, their socio-demographic characteristics, and organization of educational work are shown. The influence of the national policy pursued by the Bolsheviks on the fate of the Latvian orphanage concludes.
Keywords: Viciebsk, BSSR, Latvians, orphanage, children's commune, child homelessness, national policy.
Праблема уладкавання дзяцей, яюя па розных прычынах засталюя без бацькоускай апею, суправаджае чалавецтва на працягу усёй псторьн яго юнавання. Першая сусветная вайна, падзеi двух расшсюх рэвалю-цый (чырвоны тэрор1 i ваенны камушзм), польска-савецкая вайна выктк^ на беларусюх землях сапраудную сацыяльную катастрофу. Тут мы маем на увазе не тольк вял^ю колькасць забпых i параненых, хвалi бежанства i разбурэнне гаспадарю, але i распаусюджванне таюх з'яу як эпщэмн, бандытызм, прастытуцыя, рост спажывання алкаголю i наркотыкау (асаблiва какаiну). Дзецi, як адна з самых неабароненых
1 Беларусюя землi у 1914-1920 гг. у значнай ступеш знаходзiдiся пад акупацыяй нямецкай, а пазней польскай армш, таму праяу белага тэрору тут практычна не было.
■т
сацыяльных груп, таксама у значнай ступеш апынулюя пад уплывам гэтых небяспечных тэндэнцый. Тычылася гэта не тольк тых, хто стращу
^ ^ * с; ' ^ * 5 * * ' с;
бацькоу i застауся сiратой, бо мнопя сем i галадалi, не магт утрымаць дзяцей i былi вымушаны ад iх адмовiцца. У дадатак перасоуванш вялiкiх груп людзей прыводзiлi да таго, што мнопя дзещ гублялiся, адставалi ад сваiх эшалонау i, як вынiк, вытхвалюя на мяжу выжывання. Без умяшальнщтва дзяржавы выправiць становiшча было немагчыма.
Трэба адзначыць, што бальшавiцкае юраунщтва праблему бачыла i даволi хутка пачалi прымацца захады для яе вырашэння. Прауда, у гэтым было не стольк разуменне уласнага дачынення да яе стварэння, колькi iмкненне забяспечыць спакойнае функцыянаванне органау новай улады. Расiйская даследчыца Алена Шахава вылучае 6 этапау рэалiзацыi дзяржаунай палiтыкi у барацьбе з бездагляднасцю i беспры-тульнасцю1. Са свайго боку, у межах гэтага артыкула мы лiчым слуш-ным узбуйнщь гэты падзел да 4 асноуных перыядау:
Першы перыяд 1917-1921 гг. Пачатак фармiравання сiстэмы сацыяльнага выхавання i сеткi адпаведных устаноу пад патранажам наркаматау асветы i аховы здароуя. Галоунай задачай ставiлася выратаванне дзяцей ад галоднай смерцi, а пытанш сацыялiзацыi былi другараднымi. Абвяшчауся бескласавы падыход да патрэб дзяцей.
Друг1 перыяд 1921-1924 гг. Праблема беспрытульнасщ шстытуцыя-лiзавалася праз прыняцце адпаведных прававых дакументау (дзе у тым лiку давалася вызначэнне, каго лiчыць беспрытульным, а каго тольк патрабуючым апекi), утваралiся спецыяльныя органы для яе вырашэння. Пакрысе пытанш выхавання i яго рэалiзацыi прымалi сiстэматычны характар. Адначасова захоувалася праблема фшансавання, колькасць дзiцячых устаноу скарачалася i назiралася тэндэнцыя iх перамяшчэння у сельскаю мясцовасць, што выкткала незадаволенасць у выхаванцау.
Трэц перыяд 1925-1935 гг. Характарызуецца планамернай бараць-бой з масавай бездагляднасцю i беспрытульнасцю. Была выбудавана сiстэма дзщячых устаноу i праграм сацыялiзацыi у iх. З пачаткам масавай калектывiзацыi i барацьбы з кулацтвам быу даданы класавы падыход, што фатальна адбiвалася на дзецях раскулачаных.
Чацвёрты перыяд 1935-1939 гг. Афщыйна было абвешчана аб пераадоленнi беспрытульнасцi як масавай сацыяльнай з'явы. Адначасова не адмаулялася iснаванне невялiкай колькацi арот у спецыялiза-ваных дзiцячых установах.
1 Шахова Е.С., Становление и развитие государственной политики в области борьбы с безнадзорностью в 1917-1941 гг.: на материалах Курского края : дисс. ... канд. ист. наук, Курск 2008, цит. 12.05.2022, https://www.dissercat.com/content/stanovlenie-i-razvitie-gosudarstvennoi-poПtiki-v-oЫasti-borby-s-beznadzomostyu-v-1917-194.
За такiмi навуковьгш абагульненнямi, аднак, крыецца вялiкае гора дзясяткау i соцен тысяч дзяцей, яюх жыццё паставша у нечалавечыя умовы выжывання, а таксама праца тысяч падзвiжнiкау (якiмi безумоуна не былi усе супрацоунш дзiцячых дамоу, прытулкау i камун), што iмкнулiся хоць неяк палепшыць iх iснаванне.
У дадзеным артыкуле на падставе архiуных дакументау мы звернем увагу, у якiх абставiнах у мiжваенны час у Вiцебску працавала латышская дзiцячая камуна, з якiмi цяжкасцямi сустракалася i як яны вырашалiся.
Сiроцтва i беспрытульнасць не з'яуляюцца выключна "дзецьмГ' ваеннага лiхалецця. Розныя дабрачынныя арганiзацыi прычынялiся да вырашэння гэтай праблемы, што на шматэтшчных беларускiх землях прывяло да стварэння прытулкау па этшчнай прыкмеце. Апекавалiся iмi звычайна нацыянальныя дабрачынныя аргашзацыи пры рэлМйных абшчынах.
Калi дакладна у Вiцебску з'явiуся прытулак для латышсюх дзяцей -невядома. Магчыма, гэта была яшчэ iнiцыятыва Вщебскага Латышскага Дабрачыннага Таварыства, створанага у лiпенi 1915 г.1 А магчыма, ён узшк i значна раней. Ва усяляюм выпадку падчас Першай сусветнай вайны латышскi дзiцячы прытулак у Вщебску функцыянавау па наступным адрасе: вулiца Шасэйная, 62. Пасля 1917 г. ён меу велiзар-ныя праблемы са сродкамi на утрыманне. З 1919 г. адказнасць за працу прытулку узяла на сябе дзяржава. 6 студзеня 1919 г. установу наведау саштарны лекар С. Незлш, якi адзначыу катастрафiчны стан рэчау у прытулку:
Общежитие размещается в трёх маленьких деревянных домиках. Санитарное состояние крайне неудовлетворительное. Все помещения кишат клопами, которые проникают в кровати, сундуки и прочее. Водоснабжение крайне плачевное, вода берётся из близко находяще-
и и Т /* и
гося ручья, в который стекает вода из соседней бани. Клозет холодный, грязный, давно не чищен и переполнен испражнениями до такой степени, что больные (призреваемые) не пользуются им, что вызывает загрязнение двора.
/-Ч о о
С другой стороны, приходится отметить, что низший персонал добросовестно исполняет свои обязанности. Полы чисто вымыты. Призреваемые моются два раза в неделю. Чистое бельё, несколько хуже обстоит с постельным бельём. В комнатах не хватает воздуха, ибо в них проживает по 5-6 человек. Призреваемые жалуются на недостаточность пайка. [...]
1 Дзяржауны арх1у Вщебскай вобласщ (далей - ДАВВ), ф. 1821, воп. 1, спр. 4, арк. 3.
2 Сучасная вулща Савецкай Арми у раёне чыгуначнага вакзала. На той самай вулщы знаходзшася лютэранская юрха, а у будынках 8 { 10 месцшася вытворчасць павщла з яблык { журавш.
Призреваемых всего 33 человека, прислуги, включая заведующих, -
4 человека. Регулярной медицинской помощи Приют не имеет1.
Цжавы факт, што С. Незлш называе дзяцей з прытулку "хворымГ'. Адсутнасць шшых крынiц, звязаных з латышсюм прытулкам 1918— 1919 гг., не дазваляе дакладна зразумець: щ сюды мэтава наюроувалюя дзещ з праблемамi са здароуем, щ яны пачыналi хварэць ад умоу пражывання, цi лекар проста па звычцы ужыу дадзенае слова у справаздачы.
Захварэць, аднак, было даволi проста не толькi па прычынах санiтарна-гiгiенiчных, але i з-за слабага харчавання. Для параунання можна прывесцi рацыен сняданкау з 8-й вiцебскай латышскай савецкай
с; ^ XX * с; ' ' с; '
працоунай школы II ступеш, дзе выхаванцау кармiлi ва усе дш, акрамя нядзелi. Звычайна гэта быу суп i бульба, каша альбо малако. Так у тыдзень на аднаго вучня прыходзшася: 510 г мяса, 100 г рыбы, 400 г бульбы, 310 г гароху, 130 г крупы, 100 г капусты, 75 г масла, 3 шклянк малака i 1,2 кг хлеба2. Хаця лiчылася, што прытулк i дзiцячыя дамы павшны забяспечвацца харчаваннем у першую чаргу, сгтуацыя там не выглядала значна лепш. Смяротнасць сярод выхаванцау была даволi вялiкая3. Калi у 1921-1922 г. у Вiцебск пачалi прыбываць эшалоны з дзецьмi галадаючых Паволжа, то гэтая статыстыка яшчэ больш пагоршылася, бо частка тых дзяцей памiрала яшчэ у цягшках, а шшыя -
4
цягам першага месяца у лазарэтах4.
Па вышках даследавання, С. Незлшым была дадзена рэкамендацыя латышскi прытулак расфармiраваць. Аднак верагодна, што улады не пайшлi на яго лжвщацыю, а занялiся пошукамi сродкау на утрыманне i новага больш прыстасаванага месца для размяшчэння установы. I гэта пры тым, што у 1923 г. дзiцячыя дамы перавялi на фiнансаванне мясцовых бюджэтау, для яюх гэта была велiзарная нагрузка (так у 1923 г. з бюджэта Мшскага гарадскога аддзела народнай адукацьи на утрыманне прытулкау пайшло 75% сродкау5). Магчыма, сваю ролю адыграла наяунасць у Вiцебску даволi вялiкай колькасцi латышоу, у т.л. у партыйнай аргашзацыг З iншага боку, няхай i не у добрых варунках, але дзещ у прытулку былi пад наглядам, што не дазваляла iм
1 Цыт. па: Яковлев А., О некоторых аспектах положения латышей на Витебщине в 19171943 гг., «Латыши и белорусы вместе сквозь века» 2012, выпуск 1, с. 46.
2 ДАВВ, ф. 246, воп. 1, спр. 163, арк. 5.
3 Соловьянов А.П., Социальная защита несовершеннолетних в БССР (1921-1930 гг.), Минск 2013, с. 97.
4 Бусел-Кучинская Е.Н. Детский дом как основной институт социализации детей-сирот в первой половине 1920-х годов: опыт Витебской губернии, «Вестник Полоцкого государственного университета. Серия Е» 2021, № 15, с. 13-14.
5 Соловьянов А.П., с. 92.
злщца са шматлiкiмi бандамi непауналетнiх, яюя дзейнiчалi у горадзе i наваколль Напрыклад, у 1920 г. Вщебская Губернская Надзвычайная Камiсiя не ведала, што рабщь з беспрытульнымi падлеткам^ якiя пасля неаднаразовых арыштау i скiраванняу у калонii збягалi адтуль i працягвалi рабаваць вагоны з харчаваннем на чыгунцы1.
Таксама трэба адзначыць, што у рэчышчы абвешчанай бальшавь камi нацыянальнай палiтыкi юнаванне дзiцячых дамоу, прытулкау i камун па нацыянальнай прыкмеце не выглядала нечым экзатычным. Адзiнае, што пры наяуных умовах разрухi i вялжай колькасцi патрабую-чых дапамогi, забяспечыць функцыянаванне дзiцячых устаноу выключ-на па нацыянальнай прыкмеце было амаль немагчыма.
Наступнае апiсанне стану прытулку мы сустракаем у справаздачы Латсекцыи пры Вiцебскiм акружкоме КПБ за кастрычшк-снежань 1924 г. У гэты час ён называуся 4-я латышская дзщячая камуна. На жаль, у дакуменце не згаданы адрас установы, аднак цалкам верагодна, што з папярэдняга месца яна ужо з'ехала.
Имеется 35 детей школьного возраста, из которых латышской национальности 23 чел., остальные евреи и русские. Замечается сильный антагонизм среди детей разных национальностей и дети других национальностей, в виду большой развитости, а также будучи старше по возрасту, активнее большинства латышских детей и как в органах детского самоуправления, так и общественных организациях коммуны играют доминирующую роль, оттесняя менее активных латышских детей, что вызывает трения между детьми разных национальностей.
Педагогический персонал 4-й Деткоммуны не справляется с задачей урегулирования детских взаимоотношений, так же не в силах развить детской общественности, в большинстве случаев относится к исполнению обязанностей по казенному, покрикивая сверху, предпочитая устройство своей личной жизни. В детях не развивается чувство коллективности, не изжиты драки, ругань, если не происходит занятий пионерского отряда, то в большинстве дети ничем не заняты, предоставлены самим себе. Между организованным при коммуне пионерским отрядом и педагогическим персоналом взаимоотношения ненормальные отчасти из за отсутствия педогогического такта у воспитательниц и демогогических приемов в вожатого отрядом (настраивание пионеров против воспитателей). Вообще отряд никем не инструктируется. Назначен от2 Латбюро ЛКСМБ, но таковой не работает и потому такового3 Латбюро КПБ не контролирует в свою очередь, а пионерский отряд иного начальства и иного вмешательства в своих елах
1 Соловьянов А.П., с. 134.
2 Словы "назначен от" ушсаны чарншамь
3 Слова утсана чарншамь
не признает. Форпостом1 в Латшколе руководит тов. Залман, т.е. глаз не показывает на данной работе2.
Як можна зауважыць, пра матэрыяльны бок юнавання дзщячай камуны у справаздачы не сказана нiчога. Але наурад цi тое сведчыць пра адсутнасць таюх праблем, хутчэй указвае на паварот уладау да вырашэння пытанняу адпаведнай сацыялiзацыi беспрытульных дзяцей, што адзначана у перыядызацыi А. Шахавай. Звяртае на сябе увагу i прысутнасць у латышскай дзiцячай камуне дзяцей шшых нацыяналь-насцей, прычым звычайна старэйшага узросту. Выклiкана гэта было як перанаселенасцю дзщячых устаноу для беспрытульных, так i даволi свабодным вырашэннем, каго залiчваць да дадзенай катэгорыг Даследаванне Андрэя Салауянава паказвае, што у БССР, а таксама Вщебскай i Гомельскай губернях РСФСР на пачатку 1920-х гг. гэтае пытанне вырашалi сiтуацыйна, зыходзячы з рэальных патрэб канкрэтнага дзщящ3. Таму здаралася, што у прытулк траплялi не толькi сiроты, але i дзецi з сямей, яюя не мелi сродкау на харчаванне щ вялi выражана асацыяльнае жыцце.
Каб паправiць сiтуацыю, на 1925 г. вщебская латсекцыя планавала пачаць працу па аб'яднаннi камуны з 1-й латышскай школай, што павшна было зрабщь установу менавiта латышскай, узмацнщь педага-гiчны персанал i планавасць выхаваучай працы. Для каардынацыи дзейнасцi штотыдзень павiнен быу збiрацца педсавет з удзелам вызначаных латсекцыяй таварышау4.
План аб'яднання у пэунай ступеш быу рэалiзаваны. У другой палове жшуня 1925 г. Цэнтральнае бюро латсекцый пры ЦК КП(б)Б сюравала у Вiцебск чатырох выпускшкоу маскоускага Камунiстычнага ушверсгтэта нацменшасцяу Захаду. Палову з iх (т.т. Яунзен i Залькалн) было вызначана выкарыстаць як выхавацелек у Вiцебскай латшколе у камуне (прауда, апошнюю толькi часова, з наступным пераводам у латшколу у Лашнева)5. Аднак стала вырашыць праблему з кадрамi не
1 Иянерсюя фарпосты - адмысловыя аргашзацып, як1я стварал1ся з 1923 г. з мэтай фарм1равання грамадскай думю у дачыненн1 да дзейнасц1 тянерскай арган1зацы1 у школьным асяродку. Праз год функцып фарпостау был1 пашырыныя { яны трактавал1ся як аргашзуючая { к1руючая с1ла, што аб'ядноувала ус1х п1янерау школы. К1раун1к форпосту аб1рауся бюро п1янерау I уводз1уся у склад школьнай рады з правам вызначальнага голасу. Пасля Другой сусветнай вайны згадк1 пра шянерсюя фарпосты зн1кл1 [Орлова Л.Н., Цыганкова Е.А. Пионерские форпосты: исторический опыт становления и развития структуры детской общественной организации, «Ученые записки Орловского государственного университета. Серия: Гуманитарные и социальные науки» 2020, № 3(88), с. 10, 14].
2 ДАВВ, ф. 10051, воп. 1, спр. 205, арк. 20-20зв. Прыведзена у арфаграфп арыгшалу.
3 Соловьянов А.П., с. 24-25.
4 ДАВВ, ф. 10051, воп. 1, спр. 205, арк. 20зв.
5 Тамсама, арк. 159.
атрымоувалася, у т.л. па прычыне частага перамяшчэння латышоу-партыйцау з месца на месца. На 1926/27 навучальны год Вщебскае АкрАНА прасiла Народны камюарыят асветы даслаць 7 настаушкау для латышскiх школ, у т.л. аднаго для дзщячага дому1. З 1 кастрычшка 1926 г. новай выхавацелькай у латышск дзiцячы дом была прызначана т. Пейка2.
Згодна статыстычным дадзеным у 1926 г. у БССР сярод выхаванцау дзiцячых дамоу беларусы складалi 71%, габрэi - 22%, русюя - 3,2%, палякi - 2,4%, шшыя - 1,4%. Усяго у рэспублiцы налiчвалася 45 дзщя-чых дамоу з беларускiмi дзецьмi, 16 - з габрэйсюм^ 4 - з польскiмi, 2 -з рускiмi i 6 - з шшым^ сярод яюх быу адзiны латышскi у Вщебску3.
Напачатку новага навучальнага года, 3 кастрычшка 1926 г., было праведзена чарговае абследаванне стану латышскай дзщячай камуны, якая ужо месцiлася па адрасе вулща Нiжне-Пятроуская, 22/104.
В распоряжении коммуны имеется помещение, состоящее из 3-х детских спален, 1 зал не приспособлен, кухня, веранда заменяющая столовую как летом, так и зимой (для зимы не приспособлена), уголок Ленина (в момент обследования проводился ремонт), комната заведывающаго, уборная и ванная комната (к моменту обследования проводился ремонт). Помещение удовлетворяет как квартира, но другой работы развернуть в помещении в холодное время не представляется возможным.
Средства на содержание детей получаются из отдела наробраза по следующему расчету:
1) на питание по 25 коп. на человека в день
2) на обмундирование и обувь 20 руб. на человека в год
3) на учебные пособия 4 р. 12 коп. на всю коммуну в м-ц Средств, отпускаемых на учебные пособия не достаточно, так как
таковых хватает только на письменные принадлежности.
Мастерские отсутствуют за отсутствием помещения и средств. Питание детей производится следующим образом: Утром завтрак с чаем, днем обед на 50% из двух блюд и вечером или горячий ужин или чай.
Всего в коммуне к моменту обследования было 25 детей, которые распределены следующим образом: по возрастному составу от 8 до 10 лет 7 человек,
от 10 до 14 лет 13 человек
от 14 до 15 лет 3 человека5
1 ДАВВ, ф. 170, воп. 1, спр. 111, арк. 317.
2 ДАВВ, ф. 10051, воп. 1, спр. 430, арк. 71.
3 Соловьянов А.П., с. 93-94.
4 Сучасная вулща Камсамольская у раёне чыгуначнага вакзала. На той жа вулщы у будынку 29 з 1925 па 1932 гг.знаходзшася Консульства Латвшскай Рэспублт.
5 У суме атрымоуваецца 23, аб двух пераростках у дакуменце будзе гаворка пазней.
по национальному составу
Поляков 6 человек
Литовцев 2 человека
Русских 2 человека и
Латышей 15 человек.
Причем из них девочек 18 и мальчиков 7.
Из воспитательного состава имеется Заведывающая и воспитательница. Завед. по происхождению крестьянка, воспитательный стаж 1 год и воспитательница по происхождению из рабочих с воспитательным стажем в 2 года.
Взаимоотношения между воспитательским составом и детьми нормальные, близко дружественные.
Политическое воспитание проводится через пионер вожатого по установленной на сей счет программе.
В коммуне дети находятся в возрасте от 8 до 15-16 лет, после чего направляются на производство по желанию.
Медицинская помощь оказывается врачом, который получает V ставки и посещает коммуну 1 раз в неделю регулярно.
Случаев смертности, болезни, передач в частные руки, побегов из коммуны за истекший год не наблюдалось.
Были в коммуне не послушные дети, к которым воспитание не так легко прививалось, к таковым принимались меры воздействия через общие собрания, накладывались дисциплинарные взыскания, которые выражались в том, что наказанных не пускали в гости к родным и не давали билетов в кино, за последнее время таких случаев не наблюдалось.
Из всего количества детей, находящихся в коммуне 23 человека ходят в школу и 2 (мальчик и девочка) как переростки устроены на производство и только временно живут еще в коммуне.
Из общего количества детей только 8 человек имеют матерей, а остальные круглые сироты не имеющие родителей.
Из обслуживающего персонала имеется кухарка и прачка.
Коммуна производит хорошее впечатление, чувствуется уют и чистота, дети выглядят бодрыми и чистыми, чувствуется умелое руководство со стороны воспитывающего состава.
Из недостатков, имеющихся в коммуне можно отметить следующее:
1) столовая не приспособлена для зимы, а потому необходимо было бы изыскать средств для приспособления таковой;
2) нет помещения для устройства комнаты для игр1. Аналiзуючы сацыяльна-дэмаграфiчныя характарыстыю, можна
зауважыць, што за два гады доля латышоу у дзщячым доме скарацшася з 66,7% да 60%. Пры гэтым цалкам зшкт з латышскай дзщячай камуны габрэг
Увесь час з-за абмежаванай плошчы адсутнiчалi майстэрш, што не дазваляла атрымаць працоуную спецыяльнасць i дрэнна уплывала на
1 ДАВВ, ф. 170, воп. 1, спр. 261, арк. 61. Прыведзена у арфаграфи арыгшалу.
магчымасщ уладкавацца у жыццi пасля пауналецця i неабходнасцi сысцi з дзщячага дому. Пры гэтым супрацоунiкi камуны i аддзелау асветы iмкнулiся дапамагчы сваiм выхаванцам знайсцi працу на якой-небудзь вытворчасцi.
У параунанш з папярэднiмi абследаваннямi можна канстатаваць пэунае паляпшэнне i наблiжэнне умоу жыцця да нармальных. Тэрыто-рыя камуны стала больш прасторнай, хаця дагэтуль на адну спальню прыходзшася каля 8 чалавек (нават больш, чым у 1919 г.), што паводле
^ • ^ с; * с; ^ ' СС '
працаунiкоу аддзелау асветы i аховы здароуя садзейнiчала развiццю дурных палавых звычак"1. Менш стала праяу асацыяльных паводзiн, усе выхаванцы наведвалi школу. Наладзiуся нагляд з боку медыцынсюх службау. Стан рамонту давау надзеi, што да зiмы шэраг бытавых праблем вырашыцца. З шшага боку, недафiнансаванне па-ранейшаму нiкуды не зшкла. Паунавартасна харчавацца на 25 капеек у дзень пад-летку было вельмi складана. Варта зауважыць, што нават працоуным, якiя быт аб'яулены галоунымi бенiфiцыярамi рэвалюцыi, у сярэдзше 1920-х гг. звычайна на сняданак прыходзшася абыходзщца толькi хлебам, а на вячэру - чаем з хлебам альбо увогуле шчым2. Пры параунанш стану латышскай дзщячай камуны з дадзенымi па шшым падобным установам, прыведзенымi у манаграфи А. Салауянава, вiдавочна, што вщебская установа была далёка не горшай i захаванай ад безлiчы праблемау (ушчыльненне, пражыванне на тэрыторыi шшых асоб, сумеснае выкарыстанне плошчау з iншымi iнстытуцыямi, сумеснае пражыванне дзяцей з аднагодкамi з крымiнальнымi схiльнасцямi i г.д.).
Расходы на харчаванне выхаванцау у наступныя гады працягвалi турбаваць адмiнiстрацыю i быць цяжкай ношай для мясцовых бюд-жэтау. Паводле рэспублiканскiх статыстычных дадзеных, у 1927/28 навучальным годзе утрыманне аднаго дзщящ каштавала 226 руб. у год, у наступным - 266 руб. 3
Пасля лкв^дацыи 15 лютага 1930 г. уах нац^1янальных бюро пры ЦК КП(б)Б i нацыянальных секцый пры акружн^гх камiтэтах, а у лiпенi -акруг як адмшютрацыйна-тэрытарыяльных адзiнак, спынiуся цэнтра-лiзаваны збор iнфармацыi аб працы сярод латышоу i iншых нацмен-шасцяу. У дакументах Дзяржаунага архiва Вщебскай вобласцi як самы познi па часе нам удалося знайсщ рукашс абследавання латышскай камуны ад 9 студзеня 1932 г., праведзенага па даручэнш iнспектара
1 ДАВВ, ф. 246, воп. 1, спр. 94, арк. 119.
2 Великанова О., Разочарованные мечтатели: Советское общество 1920-х гг., Москва 2017, с. 20-21.
3 Соловьянов А.П., с. 100.
дзщячых устаноу г. Вiцебска камiсiяИ у складзе загадчыцы дзiцячым прыëмнiкам т. Mbm^, iнструктара таварыства "Прыxiльнiкi дзяцей"1 т. Усачэнка i прадстаунка ад камсамолу т. Вусава.
A. Агульныя нытант
Kамуна змяшчаецца на вул. Бакунша № З2, шнуе з 1919 году. Занята вядуцца на латыскай мове.
Б. Mатарыяльна-гаснадарчы стан
Mайстэрнi няма. Дзещ забяснечаны бял1знай, вонраткай i абуткам1.
Пал1то н^плых няма, а толькi восенныя. Няма галëш, за адсутт-чаннем яшм вельм1 нсуецца абутак.
На харчаванне аднускаецца на 35 к. на асобу. Прадукты, як1я навшны ад ***3 аднускацца на норме, не аднускаюцца. Mалако з верасня не атрымоуваецца.
B. Саттарна-гтетчныя умовы
Установа займае здаровую мясцовасць. Памяшканне чыстае. Mэбля аднаведвае узросту дзяцей. Ёсць электрычнасць, вштыляцыя i ваданравод. Дроу аднускаецца недастаткова, а на гэтаму намяшканне атанляецца мала, клюб зус1м ня тон1цца i з-за холаду дзещ 1м не карыстаюцца. Вонратка i абутк ëсць i старыя, i новыя. У баню дзещ ходзяць два разы y месяц. Пасцельнае бял1зна мяняецца два разы y месяц, а насшьнае кожны тыдзень. Урач аказвае толью медычную данамогу, а шшай нрацы не вядзе. Выгляд у дзяцей здаровы i бадзëры. Сярод здаровых ëсць няць чалавек сухотных.
Г. Дзещ
^лькасць рабят 21, з ix 10 хлончыкау i 11 дзяучат. Узрост дзяцей ад 6 - 15 год. Па сацыяльнаму станов1шчу дзещ 19 ч. рабочых i 2 сялян. Па нацыянальнасщ 19 латышоу, 2 беларусау. Hакiроyваюцца дзещ нраз шспэктарыят.
Усе дзец1 ходзяць у латшколу i ***4
У 1931 годзе было вынушчана 5 ч., 1 настун1у на прадпрыемства, 3 у фабзавуч5 i 1 у нацыянальны 1нстытут драматычнага шкуства.
1 Таварыства "Прыxiльнiкi дзяцей" («Друг детей»; або "Прыхшьшк дзяцей" - у дакументах сустракаецца ужыванне прыметшку y назве як у адзшочным, так i y множным лшу) узнiкла y 1923 г. як грамадская iнiцыятыва па дапамозе дзяржаве у вырашэннi пытанняу барацьбы з беспрытульнасцю i развiцця сацыялiстычнага выхавання дзяцей i моладзi (у т.л. арганiзоyвалi прытулкi, працоуныя майстэрнi, дзiцячыя пляцоyкi для беспрытульных). У 1929-1931 гг. аргашзацыя значна iнстытуцыялiзавалася i набыла характар усесаюзнай. Яе мэтамi стала развiццë камунiстычнага выхавання i шянерскага руху. У 1930-х гг. мнопя дзiцячыя дамы i шшыя установы знаxодзiлiся пад патранатам аддзяленняу таварыства.
2 Сучасная вулiца Путна. Будынак за № 3 не захавауся. Паводле Вiцебскай энцыклапедыi, ëн знаxодзiyся на рагу з вул. Савецкай i меу падвойны адрас (Савецкая, 27). Да 1922 г. там знаxодзiyся дзiцячы дом № 4, яю у 1922 г. быу пераведзены у в. Сялюты [Улица Путна, 15.07.2012, http://evitebsk.com/wiki/%D0%A3%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0%B0_%D0%9F% D 1%83%D 1%82%D0%BD%D0%B0].
3 Шзразумела напiсаная абрэвiятура, падобная на Ц.Ф.К Mагчыма, мелася на увазе гарадская фабрыка-кухня, пабудаваная у Вiцебску на вул. 1-й Пралетарскай у 1931 г.
4 У гэтым месцы чарнша сцëртыя; iмаверна, што было нашсана "i беларусы".
5 Фабрычна-завадское вучылiшча.
18 дзяцей RpyrabM шроты i 3 шушроты.
Сувязь з вынycкнiкaмi вельмi cлaбaя.
Д. Савет дзiцячaгa дому
Савету няма. Шэфcтвa няма.
Е. Педагапчная правд
Уcе дзецi xодзяць y школу. Слаба тета^^ена фiзвыxaвaнне, маетац-кае выгсаванне, палавое вы^аваные (не вядзецца гутарка на гэтую тэму).
Няма клюбныx занятка7.
Дз^чае caмaкipaвaнне:
Дзецi cклaдaюць кaмiтэт, яю падзяляецца на кaмicii - гаотадарчую, беллявую i культурную. Сxоды кaмiciй 2 разы y меcяц. Aгyльныя cxоды 1 раз y меcяц.
Дзецi закупаюць прадукты i pacпpэдзяляюць ix, нpыбipaюць памяшканне i г.д.
Сувязь вытворчай працы з педагапчнай ëcць, яна нpaводзiццa праз школу. 1ндьтдуальны нaдыxод прыкладваецца да тык дзяцей, якiя не паддаюцца педагапчнаму yздзеянню, але тaкix рабят амаль што зyciм ня бывае.
Ëch^ цеcнaя cyвязь нaмiж домам i латклюбам. Дзещ робяць там вечары, cнэктaклi, праводзяць рэвалюцыйныя cвяткaвaннi.
Сyвязi з дзiцячымi ycтaновaмi y cyчacны момант няма.
^^^борт^ва няма.
Пры гэтым прыкладаецца кубатура памяшкання i pacклaд дню уетановы1.
Bынiкi доcьведy:
1) Hеaбxоднa aдчынiць мaйcтэpню 1, альбо 2.
2) Зaбяcпечыць рабят цëнлым пал^о.
3) Bыcялiць жы^яроу з уетановы.
4) Пераве^щ cтaловы пакой з падвалу-кукт y агульнае памяш-канне y першы нaвеpx.
5) Для cyxотныx рабят ycтaнaвiць yciленaе ттанне.
6) Aбapyдaвaць клюбны пакой пры чым i выкоучую, i клюбную працу нpaводзiць y cцянax уетановы, а не толью y латклюбе, як paбiлacя раней.
Уcтaнaвiць cyвязь з нapтыйнымi, кaмcaмольcкiмi i прафаргатза-цыямi, а тaкcaмa з нpaднpыемcтвaмi2.
З прыведзеи^г^ вышоу aбcледaвaиия можиа зрабщь иекaлькi выгсиоу aдиоcиa функцыянавання лaтышcкaИ дзiцячaИ камуиы y Bi-цебcкy y 1919-1932 гг.:
(i) За Hac cвaИго icиaвaиия латыш^ дзiцячы дом змяшу, нpыиaмci, тры aдpacы. Kaлi выезд з першага (ШacэИиaя, 6) 6ыу aбyмоyлеиы незадавальняючыЕШ yмовaмi, то пераезд з Hiжне-Пятpоycкaй иа дpyгi бераг ЗaxодияИ Дзвшы ие тaкi вiдaвочиы. Напрыкаицы 1920-x гг.
1 Названыя дaдaткi y apxiyнaй cпpaве aдcyтнiчaюць.
2 flABB, ф. 933, воп. 1, стр. 89, арк. 40-43. Прыведзена y арфаграфй apыгiнaлy.
здаралася, што дзщячыя дамы i камуны высялялюя, бо ix памяшканнi патрабавалi iншыя установы, але калi у iншыx месцах у такix выпадках беспрытульных перамяшчалi за горад, то у Вiцебску камуна працягнула дзейнасць у самым цэнтры горада.
Прыкладнае абазначэнне адрасоу латышскай дзщячай камуны на плане г. Вщебска
(ii) Хаця камуна афщыйна увесь час намшальна лiчылася латышскай, на нрацягу 1920-х гг. да 40% выхаванцау складалi нрадстаунш iншыx нацыянальнасцяу. Tолькi у 1930-я гг. нрысутнасць не-латышоу стала абмяжоувацца некалькiмi асобамг З-за недастатковасцi крынiц i беручы над увагу згаданы факт, даволi цяжка вызначыць, якая мова нераважала у мiжасабовыx зносiнаx намiж дзецьм^ а таксама намiж дзецьмi i выхавацелямг
(iii) Kалi санiтарна-гiгiенiчныя i медыцынсюя нраблемы з цягам часу больш-менш былi вырашыныя, то недафшансаванне, што у нершую чаргу адбiвалася на xарчаваннi дзяцей, трывала заставалася галоунай бядой латышскай камуны.
(iv) Пытаннi адукацыi началi вырашацца з 1924 г., калi усталява-люя цесныя зносiны з вiцебскаИ латышскай школай. Улiчваючы дзейнасць i унлыу нiянерскаИ арганiзацыi, а назней - сунрацоунщтва з гарадскiм латышскiм клубам, можна сцвярджаць, што ва установе быт
^ ^ ее
створаныя усе умовы для выхавання новага савецкага чалавека .
(v) Hа жаль, няма звестак i аб магчымым вяртаннi выхаванцау у семЧ (бо, нрынамсi, некаторыя ix мел^. Адначасова дакладна вядома,
што некаторыя дзещ па дасягненнi пауналецця уладкоувалiся на прадпрыемствы цi паступалi на вучобу для авалодання прафеаяй. Хаця канцэпцыя дзiцячага дома-камуны прадугледжвала iснаванне майстэрняу, дзе выхаванцы мат б авалодаць працоунымi навыкамi, аргашзаваць iх у латышскай камуне так i не атрымалася з-за недахопу сродкау i памяшканняу.
31 мая 1935 г. была прынята пастанова СНК СССР i ЦК УКП(б) "Аб лiквiдацыi дзiцячай беспрытульнасцi i безнагляднасщ", дзе сцвярджалася, што масавая беспрытульнасць у краiне пераможана i засталося канчаткова выкаранщь правапарушэннi сярод дзяцей праз увядзенне больш жорсткага заканадауства1 i перадачу НКУС дзiцячых прыёмшкау-размеркавальшкау.
З гэтага часу колькасць дзщячых дамоу i камун зноу пачала змяншацца. Адначасава канчаткова згортвалася ранейшая нацыянальная палiтыка, скiраваная на падтрыманне разнастайнасщ, i фармiравауся курс на выхванне сучаснага чалавека, для якога нацыянальнасць была нязначным пытаннем. Дакладна высветлщь, калi была зачынена щ расфармiравана вiцебская латышская дзiцячая камуна, нам не удалося. Прынамсi, у Даведшку паставога мiлiцыянера за 1935 г. латышская камуна была пазначана па тым жа адрасе на вул. Бакунша2. Гэта апошняя згадка, якую нам удалося выявщь.
Таюм чынам, ваеннае i рэвалюцыйнае лiхалецце выклiкала вялiкую хвалю беспрытульнасцi i безнагляднасцi, якая закранула усе колы насельнщтва. Для барацьбы з ёй утваралюя дзiцячыя прытулкi, дамы i камуны, у т.л. па нацыянальнай прыкмеце, што цалкам адпавя-дала тагачаснай нацыянальнай палпыцы. Адзiны на беларусюх землях латышскi дзiцячы дом (камуна) функцыянавау у Вiцебску з 1919 г. (а можа i раней) ^ прынамсi, да 1935 г. Таю канцэпт дазваляу аказваць дапамогу патрабуючым дзецям i адначасова захоуваць iх нацыянальную iдэнтычнасць. Пасля 1935 г. таю эксперымент з палпычных прычын (лозунгi аб "перамозе" над беспрытульнасцю i усеагульным штэрна-цыяналiзме) быу абвешчаны непатрэбным i нават шкодным.
Крынщы 1 б1бл1яграф1я:
Дзяржауны арх1у В1цебскай вобласц1 (далей - ДАВВ), ф. 170 В1цебсю акружны тспектарат
народнай адукацьа, 1924-1929 гг. ДАВВ, ф. 246 Аддзел народнай адукацьа выканаучага камтэта В1цебскага губернскага Савета працоуных, сялянсюх 7 чырвонаармейсюх дэпутатау (В1цебскае губана), 1917-1924 гг.
1 Напрыклад, яшчэ 7 красавца 1935 г. было прынята сумеснае пастанауленне СНК { ЦВК СССР за № 3/598, паводле якога дазвалялася для падлеткау ад 12 гадоу прымяняць усе меры пакарання, уключаючы вышэйшую.
2 Справочник постового милиционера по городу Витебску, Витебск 1935, с. 15.
ДАВВ, ф. 933 Вщебст раённы савет таварыства "Прыхшьтю дзяцей ", 1923-1936 гг.
ДАВВ, ф. 1821 Аддзел упраулення выканаучага камтэта Вщебскага губернскага савета працоуных, сялянскх i чырвонаармейсюх дэпутатау, 1917-1924 гг.
ДАВВ, ф. 10051 Вщебсю акружны камтэт КП(б)Б, 1924-1930 гг.
Бусел-Кучинская Е.Н. Детский дом как основной институт социализации детей-сирот в первой половине 1920-х годов: опыт Витебской губернии, «Вестник Полоцкого государственного университета. Серия Е» 2021, № 15, с. 12-15.
Великанова О., Разочарованные мечтатели: Советское общество 1920-х гг., Москва 2017.
Орлова Л.Н., Цыганкова Е.А. Пионерские форпосты: исторический опыт становления и развития структуры детской общественной организации, «Учёные записки Орловского государственного университета. Серия: Гуманитарные и социальные науки» 2020, № 3(88), с. 10-15.
Соловьянов А.П., Социальная защита несовершеннолетних в БССР (1921-1930 гг.), Минск 2013.
Справочник постового милиционера по городу Витебску, Витебск 1935
Улица Путна, 15.07.2012, http://evitebsk.com/wiki/%D0%A3%D0%BB%D0%B8%D1%86%D0 %B0_%D0%9F%D 1%83%D 1%82%D0%BD%D0%B0
Шахова Е.С., Становление и развитие государственной политики в области борьбы с безнадзорностью в 1917-1941 гг.: на материалах Курского края : дисс. ... канд. ист. наук, Курск 2008.
Яковлев А., О некоторых аспектах положения латышей на Витебщине в 1917-1943 гг., «Латыши и белорусы вместе сквозь века» 2012, выпуск 1, с. 43-57.
