Научная статья на тему 'ЛАО-ЦЗЫ: ФАЛСАФАСИДА «ДАО» ТУШУНЧАСИ'

ЛАО-ЦЗЫ: ФАЛСАФАСИДА «ДАО» ТУШУНЧАСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
30
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Даодэжинг / дао / зўравонлик / дунёқараш / йўл –йўриқ / нафс / осмон / коинот / ер / борлиқ / офат / бахт / куч / жамият / сиёсат / зиддият / инсон / тартиб / анъанавийлик / фуқаро. / Daodejing / dao / violence / ideology / guidance / lust / sky / universe / land / existence / disaster / happiness / strength / society / policy / conflict / human / discipline / traditionalism / citizen.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Шазаманов, Шоазим Ибрагимович

Мақолада қадимги хитойнинг забардаст файласуфларидан бўлган “Даодэжинг” мактабининг асосчиси Лао-Цзынинг “Дао” ҳақидаги фалсафий-сиёсий қарашларини ўрганишга бағишланади. Зеро, Лао-цзы асос солган мактаб минг йиллар ўтсада ўрганилмоқда бўлиб, бугун ҳам у асос солган “Дао” мактаби ўз ватанида давомчиларига эга. Лао-цзы таълимоти аслида ғоявий жиҳатдан исёнкор. Жамият ҳаётида инқилобий ҳаракатларни юзага келишига сабаб бўлган. Шу жиҳатлари билан ижтимоий-ғоявий нуқтаи-назардан Хитойдаги бошқа таълимотлардан фарқ қилади. Мутафаккир томонидан кашф этилган илмий терминлар бугун ҳам хитой фалсафасида фаол қўлланилади. Лао-цзы қолдирган бой фалсафий маданий мерос жаҳон узра кенг ўрганиб келинмоқда. Шу маънода Лао-цзынинг фалсафасини Ўзбекистонда ҳам тадқиқ этиш мавриди келди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LAO-Tszy: THE CONCEPT OF "DAO" IN PHILOSOPHY

The article is dedicated to the study of the philosophical and political views of “Dao” by Lao Tzu, the founder of the “Daodejing” school, one of the greatest philosophers of ancient China. After all, the school founded by Lao-tzu has been studied for thousands of years, and even today the “Dao” school founded by him has followers in his homeland. Lao Tzu's teachings are actually ideologically rebellious. It caused the emergence of revolutionary movements in the life of society. In these aspects, it differs from other teachings in China from a socio-ideological point of view. The scientific terms invented by the thinker are still actively used in Chinese philosophy today. The rich philosophical and cultural heritage left by Lao-tzu is widely studied around the world. In this sense, it is necessary to study the philosophy of Lao Tzu in Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ЛАО-ЦЗЫ: ФАЛСАФАСИДА «ДАО» ТУШУНЧАСИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

ЛАО-ЦЗЫ: ФАЛСАФАСИДА «ДАО» ТУШУНЧАСИ

Шазаманов Шоазим Ибрагимович

Тошкент давлат шаркшунослик университети, Хитойшунослик факультети "Хитой тарихи, сиёсати, иктисодиёти ва маданиятшунослик" кафедраси в.б., доц (DSc) сиёсий фанлари доктори

АННОТАЦИЯ

Мацолада цадимги хитойнинг забардаст файласуфларидан булган "Даодэжинг" мактабининг асосчиси Лао-Цзынинг "Дао" уацидаги фалсафий-сиёсий царашларини урганишга базишланади. Зеро, Лао-цзы асос солган мактаб минг йиллар утсада урганилмоцда булиб, бугун уам у асос солган "Дао " мактаби уз ватанида давомчиларига эга. Лао-цзы таълимоти аслида зоявий жиуатдан исёнкор. Жамият уаётида инцилобий уаракатларни юзага келишига сабаб булган. Шу жщатлари билан ижтимоий-гоявий нуцтаи-назардан Хитойдаги бошца таълимотлардан фарц цилади. Мутафаккир томонидан кашф этилган илмий терминлар бугун уам хитой фалсафасида фаол цулланилади. Лао-цзы цолдирган бой фалсафий - маданий мерос жауон узра кенг урганиб келинмоцда. Шу маънода Лао-цзынинг фалсафасини Узбекистонда уам тадциц этиш мавриди келди.

Калит сузлар: Даодэжинг, дао, зуравонлик, дунёцараш, йул -йуриц, нафс, осмон, коинот, ер, борлиц, офат, бахт, куч, жамият, сиёсат, зиддият, инсон, тартиб, анъанавийлик, фуцаро.

The article is dedicated to the study of the philosophical and political views of "Dao" by Lao Tzu, the founder of the "Daodejing" school, one of the greatest philosophers of ancient China. After all, the school founded by Lao-tzu has been studied for thousands ofyears, and even today the "Dao " school founded by him has followers in his homeland. Lao Tzu's teachings are actually ideologically rebellious. It caused the emergence of revolutionary movements in the life of society. In these aspects, it differs from other teachings in China from a socio-ideological point of view. The scientific terms invented by the thinker are still actively used in Chinese philosophy today. The rich philosophical and cultural heritage left by Lao-tzu is widely studied around the world. In this sense, it is necessary to study the philosophy of Lao Tzu in Uzbekistan.

ABSTRACT

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

Key words: Daodejing, dao, violence, ideology, guidance, lust, sky, universe, land, existence, disaster, happiness, strength, society, policy, conflict, human, discipline, traditionalism, citizen.

Бу буюк мутафаккирнинг асл фамилияси Ли («^»), исми Эр (« ^ »)1, вафотидан кейин берилган исми Лао Дан («^Ш»). Тахаллуси эса Лао-цзы (« Унинг тарихда тугилган ва улган йиллари номаълум. Манбаларининг гувохлик беришича, у Чунгчу-«бахор ва куз» эрамиздан аввал 453-221 йилларнинг сунггида хукмронлик килган Чу беклигида дунёга келган.

Лао Дан «Дао» « Ш » фалсафа окимининг асосчиси. Лао Даннинг бутун фалсафий - сиёсий карашлари «Даодэжинг» (« Ш Ш Ш »)-Дао конунининг мукаддас китобида уз ифодасини топган. Унинг асарига диккатимизни жалб килар эканмиз, Лао Даннинг эътироф этишича, жамиятни бошкариш асосида «Фукароларни зурламай идора килиш2» концепцияси ётганлигини курамиз. Масалан, у шундай таъкидлайди: «Мен (Хукмдор кузда тутилмокда-таъкид бизники.)» агар зуравонлик йулига утмасам, фукаролар уз-узидан эркин харакатга келади. Мен тинчлик тугуни баланд тутсам фукароларнинг эзгу максадлари сари хак йулини тутиши аник. Фукароларнинг турмуши учун мендан талаб килинган шарт-шароитларни яратиб берсам улар бойишга юз буради, агар мен нафсимни тийсам фукаролар уз узидан сабр токатли, каноатли булади»3.

Унинг ижодида «Зуравонликка асосланган тузум маглуб булур»4,-деган фикр хам чукур урин олган. Яъни, факат зуравонлик ва уруш асосида курилган жамият бир кун келиб барбод булади. Ва ана шу нуктаи назардан мутафаккир фалсафий-сиёсий карашларида «жамиятни зуравонлик билан бошкариш гояси инкор этилади. Уруш йуллари оркали жахонда зурлик зугумга асосланган бошкарув тартиботларини амалда инкор этади». Инсон бошига кулфатлар солувчи «курол ярогларни ишлатишга хожат йуклигини, курол аслохаларни омборхоналарга йигиштириб куйиш максадга мувофик» эканлиги таъкидланади.

Мутафаккирнинг фалсафий-сиёсий дунёкарашида инсоннинг маънавий табиатига хос булмаган, жамият тафаккури ва яратувчанлиги кучини бугувчи, тараккиётни инкироз ва таназзул боткогига етакловчи мутассиб гоялар хам йук

1 Хитойнинг анъанавий одат, расм ва русмларига кура буюк одамларнинг номларини абадийлаш махсадида уларга хаёт эканлиги даврида хам ва бу дунёдан куз юмгандан кейин хам дунёвий исм куядилар.

2 «Даодэжинг», Пекин 1920 йил I кисм Б-5.

3 «Даодэжинг», Пекин 1920 йил II кисм Б-18.

4 Шу китоб I кисм Б-26.

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

эмаслигидан куз юммаслик керак. Файласуф узи яшаб утган жамият ва даврнинг махсулидир. Масалан, Лао Даннинг «Даодэжинг»да «Мехнаткаш халкни доим жахолат, нодонликда тутиб турувчи сиёсатни йулга куйиш»5 ташвикот килинади. Бу билан эса, унинг жамият ва табиат, тараккиётни тушиниш борасидаги фалсафий карашларида бир - бирини инкор этувчи зиддиятлар борлиги равшанлашади. Мутафаккир фалсафий карашларининг узига хос жихатларидан яна бир томони, унда хам бошка кадимги Хитой файласуфларида булгани каби жамиятни тараккиётдан анъанавий -кадимийликка, яъни ибтидоий жамиятга кайтишга чорлайди, унингча айни шу даврда тенглик, биродарлик хукмрон булган.

У «Даодэжинг»да «Бугунги ишларда утган авлодларнинг сиёсий йул-йурикларини тутиш кераклигини куллаб - кувватлаб, кадимийликка кайтишнинг бирдан- бир йули сифатида эътироф этади». Унингча, шундай булганда хаттоки, «кушнилар бир-бирига якин булса-да, итнинг хурушлари, хурознинг кичкиришлари, бир-бирига эшитилиб турса-да, аммо фукаролар умрининг охиригача узаро борди, келди килмайди»ган кичик беклик» фукароси оз булган кадимги замон «Олтин даври»га кайтилади».6 Узи хам шунга умид килади. Демак, унинг фалсафасининг туб мохиятида уругчилик, кабилачилик тузум тарафдори эканлиги англашилади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Лао Дан жамиятда уз гоясини илгари сурар экан, шундай дейди: «Дао» курра-ю заминдан олдин пайдо булган». Табиатда «жамики нарса ва ходисаларнинг туб негизи». Яъни «Дао»- Осмон, Коинот, Ер»нинг пайдо булишининг маънавий асоси.7

«Дао»нинг узи эса «йуклик» демакдир. У «хеч кандай шакл ва мазмунга эга эмас, нарса ва ходисаларда зохир булмайди». Яъни «Дао» хеч кандай моддий тус, шакл ва рангга эга булмаган, кузга куринмайдиган, кулок билан эшитиб булмайдиган, кулда тутишнинг имкони йук». Сирли ходисот. Уни «дунёда на кудратли бирон мавжудот, на онг билан тутадиган хеч бир куч йук».8 Демак, «Дао» макон ва борликда танхо, харакатда намаён булади.

Унинг бу фикрларидан бутунлай уйдурма сифатида тукиб чикарилган бир объектив идеалистик фалсафа таълимоти гоясини ташвикот килганлиги ойдинлашади. Лао Даннинг фалсафаси уз мазмун мохиятига кура содда диалектик дунёкарашдир. Масалан, унингча «Борлик» билан йуклик, «Узоклик

5 Шу китоб II кисм Б-23.

6 Шу китоб I кисм Б-14.

7 Шу китоб I кисм Б-4.

8 Шу китоб I кисм Б-13.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

ва якинлик», «кийинлик билан осонлик», «Баландлик ва пастлик» доимо ёнма-ён юради.9

«Товуш билан овоз бирга чикади», «Тараккиёт ва таназзул кетма-кетликда келади»,-дейди. Бу фалсафий тушунчалар Лао Даннинг нарса ва ходисаларнинг карама-карши томонларининг бир-бирини инкор ва такозо килишлиги. Уларнинг тараккиётда доимо харакатда булишлигини уз таълимотининг дастлабки давридаёк англаб етганлигидан далолат беради. Шунинг билан бирга у уаракат жараёнида карама-карши тарафларнинг узининг акси шаклига узгаришини хам курсатди. Ва бу хакда Лао Дан узининг «Офатдан кейин омад келади, омадга офат хамрохдир», «Ижобий, салбий»га, «Яхшилик эса ёмонликка айланади10», деб уз муносабатини билдиради. Мутафаккирнинг мазкур гояларида жамиятнинг-социал хаётида мантикий мазмун касб этувчи гояларни уртага куйганлиги намаён булади.

Унингча, офат ва бахт деган тушунча хаётнинг барча куринишларини уз ичига олади, бахтли дамларда офатнинг илдизи яширин. Ижобий нарса салбий нарсага, яхшилик ёмонликка айланиб кетиши мумкин. Мутафаккир карашича, «Юмшок ожиз нарсани, каттик кучли нарсани енгиб чикади», аксинча, «Ожиз кучлик нарсани, юмшок каттик нарсани енгади» 11.

Унинг фалсафий дунёкарашида узаро карама-карши харакатнинг икки томонлама куринишининг диалектик муносабатини алокадорлик нуктаи-назаридан ёритиб бериш асосий урин тутган. Мутафаккир фикрича: «каттик ва

кучли нарсаларни енгишда «Дао»нинг олдига тушадиган бирон - бир куч

^ ^ 12

иукдир ».

Айникса, унинг куйидаги фалсафий гоялари диккатга сазовордир. Яъни, У «тусатдан хужум килмок13» гафлатда колдириб галаба козониш гоясини уртага куйиб «жиловлаб куймокчи булсанг куллаб кувватлаб тур», «тортиб олмокчи булсанг бериб тур14», деган фикрни илгари суради. Унингча, бундай йул тутмок душманни саросимага солиш учун дастлаб буш куйиш, заифлаштириш учун эса аввал душманни кучли килиш, халокат гирдобига олиб келишдан олдин жонлантириб куйиш, барча нарсадан махрум килдиришдан олдин уни кандайдир бир максадга интилтириш такозо этилади. Унинг ана шу гоясида «диалектик карашлар» асосида идеалистик ва метафизик гояларга таянилганлигини кузатиш мумкин. Бу эса мутафаккир фалсафий

9 Шу китоб I кисм Б-2.

10 Шу китоб II кисм Б-17.

11 Шу китоб I кисм Б-33.

12 Шу китоб I кисм Б-93.

13 Шу китоб I кисм Б-163.

14 Шу китоб Б-33.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

карашларининг ана шу гоялар асосида шаклланганлигидан далолат беради. У нарсалар мохиятини очиб беришга харакат килар экан, нарса ва ходисаларнинг уз холидан аксинча холига утиши «Дао»нинг харакатга келганлигини ифодаси. «Дао»нинг узига келсак, йуклик, сокинлик, узгармасликдан иборат. Шу сабабли нарса-ходисаларнинг узгариши бу харакатнинг охири «сокинлик» ва

15

«йуклик»ка, мангу узгармас такдирга кайтади.15

Унингча, харакат ва узгаришлар вактинчалик нисбийдир. Уйгунлик ва тургунлик эса мутлокдир, деб карайди. Аммо, Мутафаккир карама-карши тарафларнинг кураши абадий эканлигини тушунса-да, бу борада карама-карши тарафларнинг узгаришларида муайян шарт-шароитлар зарурат эканлигини

С Т Г «-« V>

тушунмайди. У курашдан куркади, зиддиятдан узини четга олади, эскиликнинг кандай булса, шундайлигича сакланиб колиши тарафдори. Бундан эса файласуфнинг асосий гоясида фаолиятсизлик карашларининг кучли эканлиги сезилади.

Лао-цзынинг билиш назариясида асосан «дунё ишларини уйдан чикмай билса булади»,-деган караш ётади. «Бошдан кечирмай туриб билиш, куз билан курмай от куйиш, куч ишлатмай туриб амалга ошириш, мумкин16», каби гоялар устивор ахамият касб этади. Бундан, Унинг билиш назариясида тажрибага асосланган билим инкор этилганлиги куринади.

Фукароларни «бошкара олмаслик кийинлигининг асли сабаби жамиятда кишиларнинг керагидан куп акл топганлигидир», деб «Авлиёларни акл-фаросатдан воз кечиш хакида»ги гоясини таргиб килади. Бунинг билан эса у барча маданият, тафаккур ва акл фаросатга карши туради. Жамиятда билимнинг заруриятини инкор килиб, кузни юмиб кулокни бекитиб «турт девор ичида ёлгиз», «дарвешона» кун кечиришни амалда ташаббус килади, аклга карши жахолатни устун куяди. Жахолатга элтувчи гояларни ташвикот килади. Бу тарихда завол топган кулдорлар синфига хос чирик, эскирган фикр билиш назариясининг инкосидир.

Лао Дан фалсафаси хитой идеология (мафкура)си тарихига катта таъсир утказди. Ундан кейин утган баъзи мутафаккир файласуф, сиёсатдонлар: Масалан, Хан Фэй-цзы Ванг Анши (ï^^.)18 ва бошкалар унинг

фалсафий дунёкарашини танкидий урганди ва ривожлантирдилар.

15 Шу китоб Б-15.

16 курсатилган китоб II кисм.Б-9.

17 Хан Фэй-цзы. Милоддан аввал (280 - 233йй). Кддимги Хитойнинг кузга куринган файласуф мутафаккири.

18 Ванг Анши (1021 - 1086 йй). Сунг ( 960 - 1279 йиллари Хитойда хукмдорлик килган ) империясининг йирик давлат арбоби, ислохотчи, адиб.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

YHuHr a;n Ba Ta^aKKypra MyBo^u; KenyBHu, эзryпнк ynyH xu3MaT KunyBHu ^uxaraap SunaH sofhu; guaneKTuK MaF3u KpngnpHngn. AKcuHHa, ^yaHr ^y

Ba SomKanap эсa yHuHr MyTaccuS Ba ^axpnaTra эптyвнн ^anca^uô - CHëCHH FoanapHHH ^aMuaTra TagSuKaH onFa cypuS, KumunuK ^aMuaraHu TapaKKueTra onuS SopyBHH ^anca^HH unFop KapamnapuHu HHKop gapa^acurana KenTupuS KyHgu. By эca, XuToHga .Hao^bi ^anca^acu SunaH sofhu; Som;a MyHo3apanapra caSaS SynyBHu «hhku gaBonunap» okumuhu naHgo Kungu.

"^aH .Пнвэн Ba yHuHr xaM^uKpnapu y3 Tag^Komapuga gaBpnap Syfiuna gao TyrnyHHacu эвoпroцнacннн Taxnun Kungunap, atHu SyHga uuh gaBpura ;agap dao "caMo", "ep" Ba "uHcoH'^uHr axnuTnurugup, y caMo - uhcoh guagacu op;anu u^oganaHraH (mnnb wэнb хэ u); uuhb Ba XaHb cynonanapu gaBpuga dao 6ywK xxmmmK cufiamuda (maüu) maM^UH KUMU^aw, CyH Ba TaH cynonapu gaBpuga dao-Sy SyggaBufinuK daocudup; CyH cynonanapu gaBpuga dao Sy - TaMoöun (mu) cu^araga TymyHMnraH; MaHt Ba muhb cynonanapu gaBpuga Sy dao wpaK Ka6u (cuHb) ;a6yn KunuHraH; uuh cynonacu gaBpuga dao Sy - nHeBMa (цu) cu^arnga TaBcu^naHaguraH dao; BupuHHu a^WH ypymugaH cyHr Ba 3aMoHaBuH gaBpga dao Sy uHcoHnapBapnuK gaocugup1.

XYTOCA

KucKana xynoca ypHuga ;afig этagнгaн SyncaK, xutoh ^anca^acuga "gao" TatnuMoT cu^arnga yзннннг ;aguM ungronapura эгa SynuS, gaBnaT Ma^Kypacu cu^amga aHHuKca ^aMuaTHuHr axnoKuö TapSuacuga x,an KunyBHu ypuH TyTagu;

HKKKHHugaH, Ma3Kyp ypuHga KaguMgaH Xmofiga gaBnarra ;apmu FanaëHnap aHHu "gao" TatnuMoTu Tatcupuga KenraHnuruHu ;afig этнm KepaK.

YnuHHugaH, .Hao-^bi KongupraH SoH ^anca^uH Mepoc TatnuMoT cu^amga Xmofiga SyryH xaM y3 MaKTaSnapura эгa SynuS, xutoh ^sm^othu^ aHrunaHum SocKKHuga umuMouH - FoaBuH, ;onaBepca c^cun Ma3MyH KacS этн6 KenMo;ga.

OOH^A^AHH^rAH A^ABHËT^AP PyHXATH (REFERENCES)

1. ^^^ «gaogэ:®мнr - gao xaKugaru TatnuMoT», neKuH нampнётн, 1920.

2. ^^^ «gaogэ:®мнr - gao xaKugaru TatnuMoT», neKuH нampнётн, 1920.

19 ^yaHr Mn^oggaH aBBan (369-286 hh) amaraH. Hao gaHHnHr Myx^ncn, KaguMru Xutoh $aflca$acннннr Ky3ra KypuHraH HaMaeHganapugaH.

1 Hro ^gnH. noHuMaHue u gnanornHHocTb: 3HaHeHue энцнкnoпegнн «gyxoBHaa KynbTypa Kmaa» // npo6neMH ganbHero BocToKa № 4, 2014. -C. 140.

200S.

250S.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3. Лю Ядин. Понимание и диалогичность: значение энциклопедии «Духовная культура Китая» // Проблемы Дальнего Востока № 4, 2014. -С. 140.

4. Янгутов Л.Е., Чебунин А.В., Хабдаева А.К. Модернизация конфуцианства, буддизма и даосизма в Китае (XX-XXI вв.) // Вопросы философии 2020 №4.С. 197-207.

5. Зыонг Куок Куан. Конфуцианство, буддизм и даосизм в феодальном Вьетнаме / К.К. Зыонг // Пространство и Время. — 2014. — № 1(15). — С. 128—133.

6. Вэнь Цзянь. Даосизм в современном Китае / Вэнь Цзянь, Л. А. Горобец. -СПб.: Петербургское Востоковедение, 2005 -160с.

7. Лао-Цзы. Дао Дэ Цзин / Лао-Цзы. - М.: Медков С. Б., 2012. - 192 с. 8. Малявин, В. В. Китайская цивилизация / В. В. Малявин. - М.: ИПЦ «Дизайн. Информация. Картография»: Астрель: АСТ, 2001. - 632 с.

8. Уиткомб, В. Современный Китай/Ванесса Лайд Уиткомб, Майкл Бенсон; пер. с англ. И. В. Павловой. - М.: АСТ: Астрель, 2006. - XVI, 318, [2] с.: ил. 10. Энциклопедия современной китайской культуры/под ред. Эдварда Л. Давис. -Лондон: Нью-Йорк, 2005. - 1105 с.

9. Пути обретения бессмертия: Даосизм в исследованиях и переводах Е.А. Торчинова. СПб.: Азбука-классика; Петербургское Востоковедение, 2007.

10. Го Мо-жо. Философы Древнего Китая. М., 1961. 738 с.

11. Лукьянов А. Е. Лаоцзы : (Философия раннего даосизма). М., 1991. 163 с.

12. Ян Хин-шун. Дао//Философская энциклопедия : в 5 т. Т. 1. М., 1960. С. 126.

13. Дао дэ цзин//пер. с кит., вступит. ст. и примеч. Ян Хин-шуна// Древнекитайская философия: в 2 т. М., 1972. Т. 1. С. 114-138, 312.

14. Позднеева Л. Д. Предисловие//Атеисты, материалисты, диалектики Древнего Китая: Ян Чжу, Лецзы, Чжуанцзы. М., 1967. С. 5-39. 45.

15. Мудрецы Китая: Ян Чжу, Ле-цзы, Чжуан-цзы / пер. с кит. Л. Д. Позднеевой. СПб.,1994. 416 с. 4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.