Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ХИТОЙ ФАЛСАФАСИГА ОИД ҲУҚУҚИЙ ҚАРАШЛАР ГЕНЕЗИСИ'

ҚАДИМГИ ХИТОЙ ФАЛСАФАСИГА ОИД ҲУҚУҚИЙ ҚАРАШЛАР ГЕНЕЗИСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
267
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахлоқ / анъана / ижтимоий тизим / сиёсий онг / ҳуқуқий онг / ҳуқуқий маданият / тартиб / қонун. / morality / tradition / social system / political consciousness / legal consciousness / legal culture / order / law.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Сагдуллаева, Дилбар Шухратовна

Ушбу мақолада Қадимги Хитой фалсафий тафаккурида қарор топган ҳуқуқий қарашлар тадрижий тараққиёти таҳлил этилиб, кишилар ҳаётини тартибга солишга оид дастлабки қарашлар диний афсоналарга таянганлиги, улар муайян бир ҳудудда яшаган халқларнинг турмуш тарзи, одатлари, жамиятда ўрнатилган тартиб-меъёрларидан гувоҳлик берувчи ахлоқий қоидалар кўринишида такомиллашиб, ўз даври учун қонун тусига кириб борганлиги асосланган. Хитойлик мутафаккирларнинг илмий мероси юзага келган дастлабки қонунлар аҳоли ҳаётини тартибга солишда, жамиятни бошқаришда ахлоқ, ҳуқуқ ва ижтимоий тизим бир-бирини ўзаро қўллаб-қувватлаб турганлигидан далолат беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENESIS OF LEGAL VIEWS OF ANCIENT CHINESE PHILOSOPHY

In this article, the gradual development of legal views established in ancient Chinese philosophical thought is analyzed, and the initial views on the regulation of people's lives were based on religious legends, they were improved in the form of moral rules testifying to the lifestyles, customs, and norms of the society of the peoples who lived in a certain area. It is based on the fact that it has become law for the period. The first laws, the scientific heritage of Chinese thinkers, show that ethics, law and social system mutually support each other in the regulation of people's lives and management of society.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ХИТОЙ ФАЛСАФАСИГА ОИД ҲУҚУҚИЙ ҚАРАШЛАР ГЕНЕЗИСИ»

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

ЦАДИМГИ ХИТОЙ ФАЛСАФАСИГА ОИД ХУКУКИЙ ЦАРАШЛАР

ГЕНЕЗИСИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-494-499

Сагдуллаева Дилбар Шухратовна

Фалсафа фанлари номзоди, доцент Мухаммад ал - Хоразмий номидаги ТАТУ sagdullaevadilbar 14@gmail. com

Аннотация. Ушбу мацолада Цадимги Хитой фалсафий тафаккурида царор топган ууцуций царашлар тадрижий тарацциёти таулил этилиб, кишилар уаётини тартибга солишга оид дастлабки царашлар диний афсоналарга таянганлиги, улар муайян бир уудудда яшаган халцларнинг турмуш тарзи, одатлари, жамиятда урнатилган тартиб-меъёрларидан гувоулик берувчи ахлоций цоидалар куринишида такомиллашиб, уз даври учун цонун тусига кириб борганлиги асосланган.

Хитойлик мутафаккирларнинг илмий мероси юзага келган дастлабки цонунлар ауоли уаётини тартибга солишда, жамиятни бошцаришда ахлоц, ууцуц ва ижтимоий тизим бир-бирини узаро цуллаб-цувватлаб турганлигидан далолат беради.

Калит сузлар: ахлоц, анъана, ижтимоий тизим, сиёсий онг, ууцуций онг, ууцуций маданият, тартиб, цонун.

Abstract. In this article, the gradual development of legal views established in ancient Chinese philosophical thought is analyzed, and the initial views on the regulation of people's lives were based on religious legends, they were improved in the form of moral rules testifying to the lifestyles, customs, and norms of the society of the peoples who lived in a certain area. It is based on the fact that it has become law for the period.

The first laws, the scientific heritage of Chinese thinkers, show that ethics, law and social system mutually support each other in the regulation of people's lives and management of society.

Key words: morality, tradition, social system, political consciousness, legal consciousness, legal culture, order, law.

Хукукий онг инсон маънавиятининг асосий бугинларидан биридир. Шу сабабли инсон маънавиятининг мохияти ва даражасини хукукий онгсиз тасаввур этиб булмайди. Жамият ривожланган сари хукукий онг, хукукий маданият билан богланиб маънавий кадриятлар тизимида тоборо мухимрок урин эгаллаб бораверади.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Кишилик жамияти яшаши ва ривожланиши учун хамма вакт муайян ижтимоий интизомга эхтиёж катта булган. Ишлаб чикарувчи кучларнинг ривожланиш даражаси паст булган ибтидоий жамоа тузуми шароитида бу интизом ахлокий коидалар, анъаналар, маросимлар, урф - одатлар асосида таъминланар эди. Улар даставвал кабила хаётининг мухим шарти булса хам, мажбурийлик маъсулияти билан богланмаган. Жамиятда яшаган инсонлар уртасидаги муносабатларни бурч ва маъсулият даражасига кутарган конунлар булмаган даврларда хукукий онг хам булмаган. Ишлаб чикариш усулининг узгариши билан жамиятнинг ижтимоий ва маънавий хаёти хам узгариб, давлат томонидан бошкариш ишларини тартибга солиб турувчи янги коидалар - хукук меъёрларини мажбурият даражасига кутарувчи конунлар вужудга келган. Уларнинг асосий жихатлари ёзма равишда аник ва катъий белгиланган. Шу даврдан бошлаб хукукий онг шаклланган.

Хитойда дастлабки жамиятни тартибга солишга доир карашлар фалсафий дунёкарашнинг таркибий кисми сифатида афсоналардаёк кузга ташланади. Кадимги манбалардан бири "Цзин фа"да баён килинишича, Хуанди худоси жамият тузилишига ва давлатнинг бирлигини таъминлашга оид конунлар чикарувчи якка хукмдор хисобланади. Унинг хукми, курсатмасисиз одамлар ушбу жамият, давлат фаолиятига аралаша олмайдилар, аралашган такдирда уларни кунгилсизликлар ва офатлар кутади [1: 86].

Шаркнинг йирик марказларида кишилар хаётини тартибга солишга оид дастлабки фикрлар худолар номи билан боглик булиб, улар хам хокимиятни ташкил этувчи хам жамоани тартибга солиш коидаларини урнатувчи куч сифатида тасвирланган. Кишиларнинг охират дунёсини ердаги хаёти белгилаб бериши гояси хам бирмунча даражада ушбу коидаларнинг барча учун мажбурий булган "конун" тушунчасининг келиб чикишига олиб келиб, хукукий мафкуранинг уруг жамоаси учун хос булган куринишини намоён килган.

Кадимги Хитой манбаларига кура, мамлакатда адолатнинг умуман йуклиги ва хеч ким ижтимоий зинопояда узидан юкори турувчилар тазйикидан химоя килинмаганлиги, Ван(шох)нинг хукми олдида барча тенглиги хакидаги мулохазаларни учратамиз[2:86-87]. Бизнингча, бу даврларда Миср ва Кадимги Хитойда марказлашган давлат шаклланган, давлат идорасининг ахамияти ортиб бориб, жамиятни тартибга келтиришда конун хукмрон табаканинг иктисодий, сиёсий манфаатларини куллаб-кувватловчи, омманинг эзилиши ва кашшокликда хаёт кечиришини оклайдиган асосий кучга айланганлигини англатиши билан бирга хукукий онг хам шаклланиб борганлигидан дарак беради.

Бизнингча, дастлабки давлатларнинг карор топиши, унинг сиёсий институт даражасида мавжуд булиши мукаррар равишда жамиятни итоатда саклашнинг хукукий асосларини такомиллаштириб боришни такозо этарди.

495

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Чунки ижтимоий-иктисодий муносабатлар ривожи жамият синфий таркиби узгаришига ва у билан боглик булган, турли сиёсий-хукукий тузилмалар шаклланишига олиб келди. Илгаридан мавжуд узига хос хаёт тарзи ва уни тартибга солиш механизмлари булмиш анъаналар, урф-одатлар, ахлок ибтидоий жамоа эхтиёжларини акс эттирса-да, уз урнини илгоррок тартибга солиш воситаларига бушатиб бермади. Шарк жамиятларида хурфикрлилик гоялари бирмунча даражада бугилган холда халк менталитетида, хусусан хукукий онгида хам, ахлокий меъёрлар билан одат хукукининг узаро коришуви сакланиб келаётган эди.

Кадимги Шарк халклари хукукий онги масаласини тадкик этишда бирмунча кейинрок шаклланган диний, ижтимоий-фалсафий таълимотлар тахлили хам катта ахамият касб этади. Лао-цзи фикрича, "агар хокимият ута фаол булса, халкни идора этиш кийин булади"[3: 26]. Лао-цзи ута фаолликни коралаб, уни жамиятда тартиб-интизомга путур етказиб, узбошимчаликка, адолат мезонлари бузилишига олиб келади деб хисоблайди: "Мамлакатда таъкикловчи конунлар куп булса, халк кашшоклашади", "Кдерда конунлар ва фармонлар купайса, уша жойда угрилар ва талончилар хам купаяди"[4: 47.]. Конфуций яшаган даврда конун давлат хокимиятининг манбаи хисобланган халкни химояловчи эмас, балки хукмрон табака манфаатларига хизмат килувчи кучга айланганлигини куриш мумкин. ^онуннинг узи кишилар уртасида тенгсизликни мустахкамлайди, демак хокимият фаоллигининг натижаси хисобланган конунчиликнинг кучайиши даодан чекинишни англатади. Демак, уз даври учун жамиятни тартибга солишнинг анъанавий механизмларини танкид килган Лао-цзи конун ахамиятини бутунлай инкор этмади. Унингча, жамият хам умумий табиат конуни дао асосида яшаши лозим.

Конфуций уз фалсафий карашларида ахлокий коидалар ва халк анъаналарига таяниш билан бирга жамиятни конун ёрдамида бошкаришни инкор этиб, утмишдаги урф-одатлар, бошкарув анъаналарини тиклаш тарафдори булиб чикди. Конфуций жамиятни бошкариш воситалари сифатида дао ("осмон хукмини адо этишда олижаноб киши юрадиган йул") ва ли ("жамиятда бошкарув, урф-одатлар ва нарсалар тартиби, эзгу хулк-атвор коидалари, амалларни бажариш йуллари") тартибларини тушунган. "Агар тепадагилар жамиятни бошкаришда, урф-одатлар ва нарсалар тартибига амал килсалар халк уларга хурматсизлик курсатишга журъат килмайди"[5: 47.]. "Агар жамият конунлар ёрдамида бошкарилса ва жазолар ёрдамида тартиб урнатилса, халк жазолардан кочишга интилади ва уз килмишларидан уялмайди. Агар халк эзгу амаллар ва ахлок ёрдамида бошкарилиб, тартиб урнатилса, халк узининг килмишларидан уялади ва тугри йул тутади"[6: 58]. Инсонийлик ва инсонпарварликни улугловчи, Конфуций таълимоти учун инсон эркинлигини ахлокий меъёрлар воситасида унинг узи томонидан ихтиёрий равишда

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

жиловланиши ахамиятлирокдир. Демак, Конфуций учун урф-одат, анъаналар подшох билан халкни богловчи, кишилар уртасида муроса урнатишнинг воситаси сифатида тушунилган.

Мо-цзи эса, Конфуций карашларини танкид килиш асосида ундаги катор гояларга карши чикиб нисбатан асосли, яхлит тизимли таълимот яратди. У барча кишиларнинг табиатан тенглигини ёкдаб чикиб, халкни олий кадрият сифатида эълон килди. Осмон ва халк иродаси узаро уйгундир. Анъаналарга ишончни инкор этиб, Мо-цзи давлатни бошкариш воситаси конун эканлигини тан олди. Бирок, у хам замондошлари каби уша давр мухити таъсиридан четга чика олмади, яъни конунлар осмон иродасига мувофик булиши зарур.

Кадимги Хитой ижтимоий-сиёсий хаётида мухим роль уйнаган йуналишлардан бири Легизм мактаби булиб, унинг вакиллари Шан Ян (эр.авв.390-338й.), Хан Фэй-цзи (эр.авв.288-233й.) Конфуций ва дао таълимотини танкид килиш асосида давлатни бошкариш ва унинг воситалари хакида фикр юритдилар. Улар конфуцийликдаги "ли" тартибларига "фа" конунини карши куйиб, ишонч усулларидан, яъни ахлокий мажбурлашдан туликлигича воз кечиб, хукукий мажбурлаш ва жазога таяндилар. Виждонни куркув билан алмаштириб, давлатни катта бир оила сифатида тушунишни эса уни жонсиз бир механизм сифатидаги тасаввур билан алмаштирди. Улар таълимотидаги ижобий томон бу тенг имкониятлар хакидаги карашлари эди [7: 52-53].

Шан Ян карашларига кура, "давлат (армия ва мансабдорлар тимсолида) конунга амал килувчи фукароларни рагбатлантириши ва айбдорларни каттик жазолаши керак. Давлат жамиятни тартибга солувчи асосий механизм, шу боисдан хам у ижтимоий муносабатларга, иктисодиёт масалаларига, фукароларнинг шахсий хаётларига аралашишга хаклидир" [8:32]. Бизнингча, булардан фукаролар уртасида конунга риоя килиб яшаш куникмаси, авваламбор, давлатнинг хатти-харакатлари билангина шакллантирилиши мумкинлиги назарда тутилса, конун факат жиноятга бериладиган каттик жазо чоралари оркалигина уз кучини саклаб туриши мумкин деб тушунилгани намоён булади. "Конун хамма учун, оддий халкка хам, катта мансабдорга хам бирдай тенг булиши керак" [9: 32].

Ижтимоий табакаланиш кучайиб бораётган жамият учун "конун олдида барчанинг баробарлиги" гоясининг уртага куйилишининг узи тунтариш даражасидаги ходиса эди. Конфуций ва Мо-цзидан фарк килиб, легистлар таълимотида конуннинг маънавий асоси, яъни инсон хукук ва манфаатлари масаласи эътибордан четда колган. Демак, улар томонидан конун муайян ижтимоий-иктисодий тузумнинг махсули, хар бир жамият эхтиёжларига мувофик узгариб борувчи тартибга солиш механизми сифатида тушунилган.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Демак, давлат рахбари ва фукаро уртасидаги муносабатга узига хос тарзда ёндашиш масаласи буйича хам Шарк файласуфлари бири бирини истисно этмайдилар. Улар наздида давлат бошкарувининг кайси шакли амал килишидан катъи назар давлат рахбари хар кандай шароитда уз фукаролари олдидаги бурчи ва мажбуриятини бажаришга мажбурдирлар, улар халкни бир максад асосида бирлаштириб олга караб харакатлантирувчи кучга эга булишлари керак. Айнан шу сиёсий карашларданок мутафаккирларнинг хукукий онги намоён булади. Чунки бунда рахбар муайян хукукларнинг субъекти сифатида жамият олдидаги вазифасини бажариш жараёнида фукаровий бурч ва мажбуриятларнинг бажарилишини хам талаб килади. Беруний жамият тараккиётини диалектик тарзда тушунган, хар бир даврда жамият бошкаруви барча учун баробар булган конун -коидалар воситасида амалга оширилиши зарурлигини таъкидлаган. Бу эса хукукий давлатчиликнинг асосий тамойили - конун устуворлигини уз даврида ёклаб чикканлигидан далолат беради.

Конфуций фикрича, "Подшохлар хулки бамисоли шамол, авомники майсадир. Шамол кай тарафга эсса, майса хам уша томонга эгилади. Аммо подшох хеч качон уз кудратининг асоси мана шу авом эканини унутмаслиги керак" [10: 70]. Ушбу караш Амир Темур фаолиятида янада ривожлантирилди.

Юкоридагиларга асосланиб куйидаги хулосаларга келиш мумкин:

- Хитой мутафаккирлари, давлатни бошкариш, унда тартиб урнатишга оид карашларидан дастлабки даврларда жамиятни тартибга солишда ахлокий меъёрлар устунлик килганлигини, давлатчиликнинг карор топиши билан эса, ахлок уз вазифасини жамият ижтимоий муносабатларида саклаган холда аста секинлик билан хукукий меъёрларга берганлигини куриш мумкин.

- Хитой фалсафасида хукукий онгга оид фикрларда конун хукукий муносабатларга, суд масалаларига булган карашларнинг назарий ифодаси сифатида урин олган;

- Хитой фалсафасида хукук давлатдан ташкари булиши мумкин эмаслиги гояси асосланади. Давлат идоралари хукукий меъёр ва коидаларни белгиловчи, узгартирувчи, мажбурловчи чораларни куллаш йули билан уларнинг бажарилишини таъминлайди.

- Хитой мутафаккирлари фикрича, давлат хукукий меъёрларни икки усул билан, яъни узига зарур булган турмуш коидаларини белгилаш ёки уларни тасдиклаш йули билан яратади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES).

1. История древнего Востока. От ранних государственных образований до древных империй. - М.: Восточная литература РАН, 2004. - с.86.

498

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

2. Древнекитайская философия.Собрание текстов в 2-х т. Т.1. - М., 1972-1973. -с.86-87.

3. История политических и правовых учений. - М.: Норма-Инфра, 1999. - с.26.

4. История китайской философии. - М.: Прогресс, 1989. - с.47.

5. История китайской философии. - М.: Прогресс, 1989. - с.47.

6. История китайской философии. - М.: Прогресс, 1989. - 58-бет.

7. Каранг:Переломов Л.С. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая. - М.: Наука, 1981. - с.52-53.

8. История философии. - Ростов на Дону: Феникс, 2000. - с.32.

9. История философии. - Ростов на Дону: Феникс, 2000. - 32-бет.

10. Шаркшунослик. Абу Райхрн Беруний номидаги Шаркшунослик институти. -Тошкент: Минхрж саховат, 1996. - 70-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.