Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРНИНГ ФУҚАРОЛИК САВОДХОНЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ҲУҚУҚИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИНГ РОЛИ'

ТАЛАБАЛАРНИНГ ФУҚАРОЛИК САВОДХОНЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ҲУҚУҚИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
196
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
талаба-ёшлар / фуқаро / фуқаролик / ҳуқуқ / саводхонлик / қонун / ҳуқуқий жамият / фуқаролик маданияти / шахс / оила / таълим / ҳуқуқий онг. / student youth / citizen / citizenship / law / literacy / law / legal society / civic culture / personality / family / upbringing / legal consciousness.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Джамшид Сайтмуротович Умаров

Мақолада талаба-ёшларнинг фуқаролик саводхонлигини шакллантириш педагогика фанининг ўзига хос муҳим жиҳатларидан бири эканлиги ва ушбу муаммонинг ечими аввал “фуқаро”, “фуқаролик”, “шахснинг фуқаролик саводхонлиги” “талабаларнинг ҳуқуқий саводхонлиги”, “ҳуқуқий иммунитет”, каби тушунчаларни аниқлашни талаб қилиши кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF LEGAL EDUCATION IN THE DEVELOPMENT OF CIVIC LITERACY OF STUDENTS

The article shows that the formation of civic literacy of students is one of the most important aspects of pedagogy, and the solution of this problem requires the definition of such concepts as "citizen", "citizenship", "civil literacy of a person", "legal literacy of students", "legal immunity".

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРНИНГ ФУҚАРОЛИК САВОДХОНЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ҲУҚУҚИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИНГ РОЛИ»

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

ТАЛАБАЛАРНИНГ ФУЦАРОЛИК САВОДХОНЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ^УЦУЦИЙ ТАЪЛИМ-ТАРБИЯНИНГ РОЛИ Джамшид Сайтмуротович Умаров

Низомий номидаги ТДПУ эркин тадкикотчи https://doi. org/10.5281/zenodo.6850395

Аннотация. Мацолада талаба-ёшларнинг фуцаролик саводхонлигини шакллантириш педагогика фанининг узига хос муцим жицатларидан бири эканлиги ва ушбу муаммонинг ечими аввал "фуцаро", "фуцаролик", "шахснинг фуцаролик саводхонлиги" "талабаларнинг цуцуций саводхонлиги", "цуцуций иммунитет", каби тушунчаларни аницлашни талаб цилиши курсатиб утилган.

Калит сузлар: талаба-ёшлар, фуцаро, фуцаролик, цуцуц, саводхонлик, цонун, цуцуций жамият, фуцаролик маданияти, шахс, оила, таълим, цуцуций онг.

РОЛЬ ПРАВОВОГО ВОСПИТАНИЯ В РАЗВИТИИ ГРАЖДАНСКОЙ ГРАМОТНОСТИ СТУДЕНТОВ

Аннотация. В статье показано, что формирование гражданской грамотности учащихся является одним из важнейших аспектов педагогики, и решение этой задачи требует определения таких понятий, как «гражданин», «гражданство», «гражданская грамотность человека», «правовая грамотность учащихся», «правовой иммунитет».

Ключевые слова: студенческая молодежь, гражданин, гражданство, право, грамотность, право, правовое общество, гражданская культура, личность, семья, воспитание, правосознание.

THE ROLE OF LEGAL EDUCATION IN THE DEVELOPMENT OF CIVIC

LITERACY OF STUDENTS

Abstract. The article shows that the formation of civic literacy of students is one of the most important aspects of pedagogy, and the solution of this problem requires the definition of such concepts as "citizen", "citizenship", "civil literacy of a person", "legal literacy of students", "legal immunity".

Keywords: student youth, citizen, citizenship, law, literacy, law, legal society, civic culture, personality, family, upbringing, legal consciousness.

КИРИШ

Мустакиллик йилларида Узбекистан ижтимоий хаётининг барча сохаларида амалга оширилаётган туб ислохотлар хукукий жамиятни барпо этишга йуналтирилган. Хукукий жамиятни барпо этишнинг асосий шартларидан бири фукароларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш, уларнинг фукаролик маданиятини шакллантиришдир. Фукаролик маданияти шахс онгининг юксак даражада ривожланганлиги булиб, у оила, таълим муассасалари хамда ижтимоий мухит таъсирида шаклланади. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 9 январдаги "Жамиятда хукукий онг ва хукукий маданиятни юксалтириш тизимини тубдан такомиллаштириш тугрисида"ги ПФ-5618-сон фармонида ёшларнинг хукукий тарбиясига салбий таъсир курсатувчи омилларга нисбатан хукукий иммунитетни шакллантириш, хар бир шахсда конунларга ва одоб-ахлок коидаларига хурмат, миллий кадриятларга садокат, хукукбузарликларга нисбатан муросасизлик

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

хиссини уйготиш масалалари белгилаб куйилди. Хукукий таълим ва тарбия узаро богликлик, узвийлик, алокадорлик хамда диалектик характерга эга булиб, шахс фукаролик хукукига оид билимини ривожлантириш гарови хисобланади. Зеро, хукукий таълим талабаларга хукукий меъёрлар, конунлар, шунингдек, ижтимоий-хукукий муносабатлар мохияти тугрисида тизимлашган билимларни бериш, уларда хукукий билимларни эгаллашга булган эхтиёжни юзага келтириш, хукукий онгни шакллантириш жараёни булиб, у изчил, узлуксиз, тизимли тарзда ташкил этилиши лозим.

Я.Б.Кадированинг тадкикот ишида хукукий таълим ва тарбия узаро боглик, аъзолик, узаро богликлик ва диалектик хусусиятга эга булиб, шахснинг фукаролик хукуки буйича билимларини ривожлантириш кафолати хисобланади. Талабаларга хукукий нормалар, конунлар, шунингдек, ижтимоий-хукукий муносабатларнинг мазмун-мохияти хакида тизимли билимлар бериш, уларнинг хукукий билимга булган эхтиёжини кондириш, хукукий онгни тартибли шакллантириб бориш зарурлигини таъкидлаган.

Талаба-ёшларнинг фукаролик саводхонлигини шакллантириш педагогика фанининг узига хос мухим жихатларидан бири булиб, ушбу муаммонинг ечими аввал "фукаро", "фукаролик", "шахснинг фукаролик саводхонлиги" "талабаларнинг хукукий саводхонлиги", "хукукий иммунитет", тушунчаларини аниклашни талаб килишини курсатиб утилган.

Буларга тадкикоти "фукаролик саводхонлиги" тушунчаси "фукаро" сузидан хосил килинган "фукаролик" атамаси ва "саводхонлик" атамасидан ташкил топади деб курсатиб утган. Мазкур тушунчанинг мазмунини асослаш эса "фукаро" ва "фукаролилик" тушунчаларининг мазмунини очиб беришни талаб этади.

Шунингдек "фукаро" сузи тарихий илдизларга эга булиб, фукаро сузини куйидагича талкин этганлигини куриш мумкин: Буларга биринчидан, мазкур давлатнинг ахолисига тегишли булган, унинг химоясидан фойдаланувчи ва хукуклар хамда мажбуриятлар мажмуига эга булган шахс. Иккинчидан, фукаролиликка эга инсон. Мазкур тушунчага асосан, фукаролилик бу фаол шахсларнинг уз фукаролик мажбуриятларини, фукаролик бурч ва маъсулиятларини онгли бажариши, уз фукаролик хукук ва эркинликларидан окилона фойдаланишдир.

Бугунги купгида замонавий илмий адабиётларда талабаларни, фукаролик саводхонлиги асосида тарбиялаш масалаларига каратилган илмий карашлар тобора купайиб бормокда. Масалан, хозирги вактда илмий, саноат ва мудофаа саноатини кайта тиклаш ва ижтимоий жараёнларни баркарорлаштириш жараёнида ушбу жараёнларнинг асосий иштирокчилари - хукумат, тадбиркорлик ва фукаролик жамиятининг кенг тармоклари вакили булган фукаролик жамияти тузилмалари фаолиятидаги уйгунлик ахоли - доимий равишда амалга оширилиши керак. Бу шуни англатадики, махаллий уйгунлаштириш жараёнлари тобора кенгайиб, йирик глобал тизимларни камраб олади. Шу сабабли, ушбу муаммони урганиш жараёнида ракобатбардош мутахассисни самарали тайёрлаш ва тарбиялаш учун тобора такомиллашган фукаролик саводхонлигини кучайтиришга каратилган тарбиявий ёндашувларни топиш зарур.

Чунки, яхши ташкил этилган таълим-тарбия талабаларни хаётдаги куйидаги асосий ролларга - фукаро, ишчи, оилапарвар инсон ролига тайёрлаши кераклигини

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 №4

билдиради. Фукаролик роли нималар билан боглик бунга кискача тухталадиган булсак: хар бир фукаро, фукаролик бурч ва маъсулиятларини бажаришлари лозимдир. Зеро, мамлакат, жамият, ота-оналар олдидаги бурч хисси, миллий гурур ва ватанпарварлик туйгуси, конунларни хурмат килишлари, асосий бош комусимиз Конституция, давлат рамзлари (герб, байрок, мадхия)ни хурмат килиш, хар бир онгли фукароларнинг мамлакат такдирига жавобгарли, мамлакат миллий бойликларига, миллатнинг этник шакилланиши, тил, маданият, анъаналарга эхтиёткорона муносабатда булиш, улардаги хукукий саводхонлик каби фазилатларни шакиллантиради. Шу тарика, ёшларни фукаро сифатидаги фазилатларини шакиллантириб бориш мумкин. Чунки бугунги глаболлашув шароитида ёшлар ва миллий этиник, хукук масалалари ижтимоий маданият феномени сифатида бир канча илмий йуналишларда долзарб ахамият касб этиб, антропология, этнология, сотсиология, педагогика фаниларида алохида урин эгаллайди. Талабаларда фукаролик маданиятини шакллантириш уларнинг етуклиги ва таълим-тарбия курганлигини англатувчи педагогик категория хисобланади.

Шунинг учун хам у ижтимоий-иктисодий тараккиёт учун, хусусан, фукаролик жамияти учун ахамиятлидир. Чунончи, фукаролик маданияти укувчи шахсидаги инсоний фазилатларни, кадр-кимматни, иймон-эътикодни оширувчи таълим-тарбиянинг меваси ва маънавиятли инсоннинг шаъни ва кадр-кимматидир. Зеро, фукаролик саводхонлик Ватанга, жамиятга, тилга, урф-одатларга, тарихга булган муносабатларда, хатти-харакатларда, хулк меъёрлари ва коидаларида ифодаланувчи ходиса хисобланади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Фукароларнинг яшаш тарзлари, маънавий маданиятлари, юксак ахлокий фазилатлар билан бир каторда буюк сиймолари уларнинг асарларида уз аксини топган.

Абу Хамид Газзолий узининг "Мухокамат-ул кулуб" ("^алблар кашфиёти") асарида фукароларнинг яшашдан максадлари, бурчлари хамда мазмунли хаёт кечиришлари учун кандай фазилатларни узларида мужассам эта олишлари лозимлигини алохида таъкидлайди. Имонли булиш, сабр, нафсни тарбиялаш, гафлатда колмаслик, яхшиликка ундаш, рахм- шафкат, шукур килиш каби сифатларни юкори ахлокий фазилат куринишлари деб хисоблайди. Шунингдек, Газзолий томонидан эътироф этилган фукаролик маданиятига хос куп фазилатлар Захириддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асарида узига хос мазмунда ривожлантирилди. Бобур асарларида ва айникса, "Бобурнома" асарида хар бир инсоннинг инсонийлик хусусиятлари ута даражада аниклик билан баён этилган.

Фукаролик жамиятда, биринчидан, давлат мустакиллиги ва фукаролик давлатни шакллантириш шунчаки муайян ислохотлар такомиллаштиришдан, бузилишларга бархам беришдангина иборат эмас, балки ялпи тоталитар тузумдан, маъмурий-буйрукбозлик тизимидан демократик фукаролик жамиятга утишдан иборатдир дия фикр билдирган А. Агзамходжаев. Шу билан бирга умуминсоний кадриятлар, демократия, инсон хукуклари биринчи уринга кутарилиши лозимдир дия таъкидлайди. Шунингдек, Р.Махмудов таъкидлашича, агар жамиятнинг фукаролик маданияти жамият аъзоларининг

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

конституциясида мустахкамлаб куйилган ва кафолатланган хукуклари ва мажбуриятлари мавжудлиги билан хам, конунийликнинг холати билан хам белгиланса, шахснинг фукаролик маданияти биринчи навбатда шахс ижтимоий фаолиятида узининг хукук ва мажбуриятларини кандай руёбга чикараётганлигини курсатади курсатади. Шахснинг фукаролик маданиятини шакллантиришнинг мухим боскичи унинг хукук сохасидаги кадриятлар ва меъёрларни мулжаллаб иш тутушидан иборатдир. Бундай иш тутиш хар бир шахсда фукаролик маданиятнинг йуналтирувчи вазифасини амалга оширишга ёрдам беради. В.М. Межев фукаролик жамият деганда фукаролик жамияти остида "шахсларнинг махфий булмаган балки оммавий хаётлари сохасидаги хамкорликдаги хатти-харакатлари"ни тушунади.

Фукаролик жамият вакили сифатида инсоннинг психологик тавсифлари

A.Г.Асмоловнинг таълимни ижтимоий-маданий модернизациялаш стратегиясида курсатилади. Биз шахснинг фукаролик жамияти вакилига хос булган хислат-фазилатлари таърифи орасида фукаролик саводхонлигини ва хукукий имунитетини ривожлантириш такомиллаштириш каби хусусиятлар булиши керак деб хисоблаймиз. С.Б. Савелова ва

B.Л. Абушенколар фикрига кура, замонавий инсон-фукаро нафакат уз эхтиёжлари, уз хукук ва манфаатларини кондириш, балки уз хаётини хам бошкалар хаёти учун жавобгарликни хам уз зиммасига олишларини алохида таъкидлаганлар.

Ижтимоийлашув максадлари нуктаи назаридан, замонавий таълим тизими шахснинг фукаролик саводхонлигини ривожланишини таъминлаши шарт. Фукаролик саводхонлигини ривожлантириш - бу шахснинг демократик жамиятда иштирок этишда шаклланган кобилиятидир.

А.С. Гаязов фикрларига кура, фукаролик умумий моделини мафкуравий, хукукий, касбий, фукаролик-сиёсий, миллий-маданий, маънавий, ахлокий, экологик, фазилатларида намоён булади.

Натижада талабардаги фукаролик саводхонликни, жисмоний ва рухий саломатликни ривожлантиради, касбий ва шахсий узлуксиз уз-узинитакомилаштиради, шахсий кизикишларини кучайтиради, оила ва мехнат жамоасида ватанпарварлик, ахлоклиликни намоён этиб боради.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Инсон хаётда, мехнат фаолиятида канчалик фукаролик маданиятига эхтиёж сезса ва уни эгаллашга канчалик тез харакат килса, у шунчалик уз шахсидаги нуксонларни бартараф этиб, камолотга эришади. Бу жамият учун хам шахснинг узи учун хам кимматлидир.

Талабаларда фукаролик маданиятини шакллантириш - уларга мустакил давлат тузилмасининг тавсифи, мамлакатнинг халкаро майдонда тутган урни, ватанпарварлик ва байналминаллик туйгулари, Республика иктисодиётини ривожлантириш йулида амалга оширилаётган ижтимоий харакат, мехнат анъаналари, миллий истиклол гояси ва мафкура асослари хакидаги билимларни бериш асосида уларда фукаролик хиссига эгалик, зиммаларидаги бурч ва мажбуриятларни бажаришга нисбатан масъулият, ёт мафкуравий

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

карашларга нисбатан иммунитет, ижтимоий фаоллик ва фидоийлик каби сифатларни шакллантиришга каратилган тарбия жараёни хисобланади.

Талабаларда фукаролик маданиятини шакллантиришнинг манбалари ва методик таъминотини урганиш натижасида бу борада мухим ахамиятга эга булган омиллар асосланди. ^уйидаги омиллар талабаларда фукаролик ва фукаролик маданиятини шакллантиришда мухим ахамиятга эга:

1) ижтимоий-гоявий омиллар: жамиятда шаклланган маънавий- ахлокий мухит; ижтимоий муносабатлар мазмуни ва унда етакчи урин тутувчи миллий гоя асослари; тарихий мерос; утмиш сабокларидан чикарилган хулосалар; хорижий мамлакатлар тажрибаси; таълим муассасалари фаолиятининг мазмуни ва йуналишлари; жамият аъзоларининг турли сохаларда курсатган кахрамонлик намуналари; ижтимоий-гоявий мазмундаги адабиётлар;

2) иктисодий омиллар:мамлакатнинг ер усти ва ер ости бойликлари; жамият тараккиётининг иктисодий йуналиши; эркин ракобатга асосланган ишлаб чикариш муносабатлари; жамият фукароларининг янгича иктисодий тафаккурга эга булишлари; ахолида мехнат ва ишлаб чикариш жараёнига нисбатан ижобий муносабатнинг карор топганлиги; ишлаб чикариш жараёнида эришилган ютуклар;

3) маданий омиллар: миллий-маданий мерос намуналари; илм-фан, техника ва технология тараккиёти, бу йуналишда яратилган кашфиётлар; санъат ва спортда эришилган жахоншумул ютуклар.

Талабаларда фукаролик маданиятини шакллантиришда уларнинг хукукий билим ва куникмаларини хам хисобга олиш зарур. Талабаларнинг фукаролик саводхонлигида хукукий таълим ва тарбия узаро боглик, узвий алокадорлик хамда диалектик характерга эга булиб, шахс фукаролик саводхонлигига оид билимни шакиллантириш гарови хисобланади.

Талабаларида фукаролик маданиятининг шакллантришида куйидаги жихатларни акс этади:

Талабаларнинг Ватанга, узгаларга ва узига муносабати. Унга кура талабаларда хукукий маданиятни шакллантириш асосида фукаролик маданиятини шакллантириш назарда тутилади.

Хукукий маданият одамнинг узига хам боглик: унинг жамият манфаатларига муносабати, билим даражаси, дунёкараши, иймон-эътикоди, ахлок-одоби хал килувчи омиллардандир. Хукукий маданият факатгина конунларни билиш, хукукий маълумотлардан хабардор булишдан иборат эмас, балки, конунларга амал килиш ва уларга буйсуниш маданиятини хам талаб этади.

Хукукий маданият оилада болаликдан таркиб топади. Узбекистон Республикасининг Конституциясида белгиланганидек, инсонпарвар, демократик, хукукий давлатни барпо этиш бош максад килиб куйилган экан, хар кандай хаётий ишлар, улар айрим шахсларга тегишли буладими ё жамоаларга, бундан катъий назар, факат конунлар асосида хал килинади. Бошкача айтганда, конун олдида хамма баробар. Мана шундай

UIF-2022: 8.2 ISSN: 2181-3337

SCIENCE AND INNOVATION

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

2022 №4

давлат барпо этиш учун конунлар мукаммал булиши зарур. Ижтимоий субъектларнинг умумий маданияти, жумладан, фукаролик маданияти хам ана шуларга боглик.

Хукукий билимга эга булиш хаётда ута мухим булган икки масалани хал этади: биринчидан, уз обруси, салохиятига эга мустакил давлатимизнинг тараккий этишига хизмат килади. Зеро, юксак хукукий маданият- демократик жамият пойдевори хамда фукаролик етуклигининг ифодаси: иккинчидан, жиноятчиликка карши кураш, унинг олдини олиш, вояга етмаганлар жиноятчилигига бархам бериш борасида куйилган мухим кадам булади. Яъни, хукукий таълим-тарбия ёш авлодда фукаролик тарбиясининг мухим шартларидан булиб, жиноятчиликка карши курашда зарур халкани ташкил этади. Натижада унинг келиб чикиш омилларига жиддий зарба беради.

Демак, ижтимоий хаётда фукаролик маданиятининг шаклланиши учун зарур шарт-шароитларни вужудга келтириш ута мухим. Бу эса бир томондан, жамиятнинг ривожланишига таъсир этса, иккинчи томондан, шахс (фукаро) манфаатларини химоя килишга ёрдам беради ва хар иккиси жамият хамда шахснинг биргаликдаги манфаатларига тула мос келади. Шу боис хукукий маданиятни кенг куламда ташкил этиш - фукаролик маданиятини шакллантиришда мухим вазифалардан бири булиб колмокда.

Фукаро хукукий маданиятнинг асосий хусусиятларига куйидагилар киради:

- хар бир фукаронинг хукукий маданияти у яшаётган жамиятга таъсир этиб, унинг тараккиётини ривожлантириши ёки секинлаштириши мумкин;

- натижада жамият тараккиёти мазмунан бойиб боради ва кисман кейинги тузумларда хам сакланиб колади;

- хар бир фукаро узида энг илгор гояларни намоён этиб, хукукий коидаларни узгартириши мумкин;

- хукукий маданият жамиятнинг илгарилаб, такомиллашиб боришига уз таъсирини утказади. Жамият хамда давлат томонидан кабул килинган хамда кучга киритилган конунлари, коидалари асосида бошкарилишига имкон яратади.

Хукукий маданият тушунчаси хукукий онг, хукукий билим, хукукий кадрият, хукукий меъёр, хукукий анъана, шунингдек, хукукий фаолият каби таркибий кисмларга булинади. Натижада фукаролик маданиятини шаклланишига туртки булади. МУХОКАМА

Шахс хукукий маданияти аввало, унинг аклий, ахлокий хамда рухий етуклиги, камолати билан белгиланади. Шу боис маънавий маданиятнинг таркибий кисмлари хисобланган маданият турлари билан узаро богланган холда намоён булади. Хусусан, у ахлокий маданиятдан ажралган холда мавжуд була олмайди. Чунки хар икки маданият хам ижтимоий муносабатлар, ижтимоий онг ва маълум коидалар доирасида шаклланади. Ахлокий коидаларни билиш, уларга катъий риоя этиш хукукий маданиятни тарбиялайди. Чунончи, оилада ота-она ва оиланинг бошка аъзоларини хурмат килиш, уз навбатида фарзанднинг ота-она олдидаги хукукий бурчларини англаши, оиланинг бошка аъзолари хак-хукуклари, шаъни ва обрусини саклаш каби хукукий мазмунга эга сифатларни хам

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

тарбиялашга замин яратади.

Зеро, ёшлар оросидаги энг юксак инсоний ахлокий-маънавий фазилатларни шакллантира олгандагина ёшларда жамият, давлат, оила олдидаги фукаролик бурч, мажбурияти ва маъсулиятини шакиллантира олиш мумкин.

1. Фукаро шахсининг маънавий-ахлокий киёфаси дейилганда, талабаларда миллий мафкура, иймон-эътикод, Ватанга фидойилик хислатларини шакллантириш назарда тутилади.

2. Фукаронинг эстетик тарбияланганлик даражасида, миллий ва умуминсоний маданият мазмунида акс этган гузалликларни кура билиш, хис этиш ва уларни асраб-авайлаш, маданий обидалар, санъатдаги муъжизаларни хурматлаш хиссини тарбиялаш кузда тутилади.

3. Талабаларнинг чинакам фукаро маънавий юксак инсон булиб вояга етишларида, жисмонан ва аклан баркамол маданиятини эгаллаш уринлидир. Шунингдек, фукаролик маданиятини шакллантиришнинг мухим томони миллий меросни кунт билан урганиш, хар бир миллатнинг урф-одати, анъаналарига содик ва ижобий муносабатда булишни тарбиялаш назарда тутилади.

Фукарода миллий, маданий мерос намуналарини урганишга булган эхтиёж, кизикиш ва хурматни шаклланганлиги. Бунда, хар бир миллатнинг урф-одати, анъаналарига содик ва ижобий муносабатда булишни тарбиялаш хисобга олинади. Фукарода жамият равнаки, халк фаровонлиги ва юрт тинчлиги йулида мехнат килиш, курашиш хиссини тарбияланганлиги. Бунда таълим ва маънавий-маърифий тадбирлар жараёнида талабаларнинг умумжамият манфаатларини шахсий манфаатлар билан уйгунлаштира олишларига эришиш назарда тутилади.

Демак, фукаролик маданияти шахс зиммасидаги бурчларни чукур англаган холда жамият эхтиёж, юрт тинчлиги ва фаровонлигини таъминлаш йулида амалга оширилувчи, амалий харакатнинг натижаси ва умумий камолотининг юкори даражаси саналади. Олийгохларда укитилаётган туркум ижтимоий-гуманитар фанлар талабаларда фукаролик масъулиятини хис килиш, фукаролик маданиятини шакллантириш ва ривожлантириш имкониятига эга. Ижтимоий-гуманитар фанлар буйича машгулотларни ташкил этилиши талабаларда юксак маънавий-ахлокий, аклий, жисмоний, эстетик ва бошка сифатларни тарбиялайдики, улар уз навбатида хар томонлама етук фукарони камол топтиришда мухим негиз булиб хизмат килади. Инсоният ер юзида пайдо булибдики, доимо ва хамма замонларда эркин ва мустакил жамият куришни, уз кадр-киммати ва хукукларини химоя этадиган тузумни орзу килиб келган. Фукаролик маданияти тарихан шаклланган ижтимоий ходиса булиб, у ижтимоий хаётнинг хар бир боскичида узига хос хусусиятга эга булган. Ижтимоий жамиятда хар бир жамоа аъзолари табиий офатларга буйсуниб, узаро муносабатда яшаганлар. Бу шароитда хукмронлик иктисодий жихатдан устунликка эга шахслар кулида булиб, жамоа аъзолари уларнинг максадлари, манфаатлари йулида мехнат килганлар шу сабабли жамоада устувор булган тартиб-коидалари хам хукмрон

UIF-2022: 8.2 SCIENCE AND INNOVATION 2022

ISSN: 2181-3337 INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL №4

гурухларнинг манфаатлари нуктаи назарларини химоя килган. Жамиятнинг иктисодий, ижтимоий жихатдан такомиллашуви натижасида фукаролар уртасидаги янги муносабатлар, урф-одатлар шаклланди, улар мазмунан бойиди. Ижтимоий муносабатлар тобора инсонпарварлик хусусиятига эга була борди. Натижада ижтимоий-тарихий тараккиёт «фукаролик» тушунчасини жамият аъзоларини истикболи ва истиклоли учун комиллик тарзда шакллантиришга каратилган маданият ходисасига айлантирди.

Фукароликнинг ижтимоий-тарихий келиб чикиши асрлар мобайнида сайкалланиб келинган миллий урф-одатлар, расм-русумлар, удум ва анъаналарда намоён булади.

Шаркда демократия тушунчаси, хамжихатлик гояси жамиятчилик фикрининг устуворлиги заминида шаклланди. Дунё хамжамиятида муносиб урин эгаллаётган Узбекистонда мустакиллик йилларида миллий истиклол гояси шаклланди. Айни вактда жамиятда "Инсон ва унинг манфаатлари хар нарсадан юкори" тамойили ижтимоий муносабатлар йуналиши ва мазмунини белгилаб беришда етакчи урин эгалламокда. Узбекистон фукароси ижтимоий мавкеининг тенглик, эркинлик, биродарлик, узаро хамкорлик, миллатлараро уртоклик, дустлик фукароларни тенг хукуклиги, сайлаш ва сайланиш хукукига эгалиги билан белгиланиши Узбекистон Конституциясида алохида эътироф этилган. ХУЛОСА

Узбекистон таълим тизимини тартибга солувчи замонавий меъёрий хужжатларда фукарони тарбиялашнинг мухимлиги ва заруратига олохида ёндашилган. Зеро, таълим сохасида давлатнинг етакчи принципларидан бири фукаролиликни, мехнатсеварликни, инсон хукук ва эркинликларига хурматни, атрофдагиларга, табиатга, Ватанига, оиласига мехр-мухаббат рухида тарбиялаш хисобланади. Шунингдек:

- фукаролик жамиятида фукаролик хукукий саводхонлиги булиши кераклиги асосланди;

- "фукаро", "фукаролилик" ва "саводхонлик" тушунчалари тугрисидаги илмий карашлар тахлил килинди.

- "фукаро" ва "фукаролилик" тушунчалари вакт ва маконга кура муайян узгаришларга учрага очиб берилди.

- талабаларнинг фукаролик хукук ва эркинликларидан онгли равишда фойдаланиш масалалари очиб берилди. Шунингдек фукарога хос булган сифатлар аникланишга харакат килинди.

Талабаларнинг хукукий саводхонлигини шакллантириш буйича хукукий-маърифий тадбирларни халкимиз тарихи, дини, миллий кадриятларини ургатиш билан уйгун холда ташкил килиш, шунингдек, хар бир фукарода давлат рамзлари билан фахрланиш туйгуларини шакллантириш оркали мамлакатга дахлдорлик, ватанпарварлик хиссини кучайтириш самарали эканлиги курсатиб утилди.

Таклифларга келсак, хар бир давлатнинг фаол фукаросини узларини шу жамият ёки давлатнинг бир булаги сифатида хис этишларига эришишнинг оддий механизимларини ишлаб чикиш;

UIF-2022: 8.2

ISSN: 2181-333'

Ta.na6a.nap opacuga "MeH $yKapo.nuKHH KaHgaH xuc KunaMaH" MaB3y.napuga öaxc MyHopa3a.nu öuHap gapcnapuHH TamKun KH-num;

O^HH yKyB ropTnapuga AOHMHH paBumga "xyKyKHH caBogxoanHK" Ba "^yKaponuK Macy^HaTH" KaÖH TaH.noB.naHH yTKa3HÖ öopum. Ey Kaöu um.nap HaTH^acuga Ta.naöa.napfla BaTaHHra, OH.nacura, y3ura KO.naBepca y3ra.nap xaeTura öe^apK MyHOcaöaTga 6y.nMac.nHKra apumam MyMKHH.

OHr Ba xyKyKHH MagaHH^THH roKca^Tupum th3HMHHH TyögaH TaKOMH^amTupum TyFpucHga"rH nO-5618-coH ^apMOHH.

2. Bekmurodov M., Akhmedova F., Kadirova Kh. Study the Process of Harmonization Formation of Personal and Professional Qualities at Students. International Journal of Psychosocial Rehabilitation. Vol. 24, Special Issue 1, 2020 P. 597-605. DOI: 10.37200/IJPR/V24SP1/PR201197

3. Halima Kadirova. The Place Of Karakalpak Ethnoculture In The Integration Of Society. The American Journal of Social Science and Education Innovations. Volume III Issue 4, April, USA - 2021, pp. 676-688. OI https://doi.org/10.37547/tajssei/Volume03Issue04-110

4. Kadirova. Ya.B. Issues of Civil Literacy Development in the Education System. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, pp 5477-5489. Retrieved from. 2021.Volume 25: lssue 4 (https://www.annalsofrscb.ro/index. php/journal/issue/view/28).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Kadirova. Ya.B. O'quvchilarda fuqarolik savodxonligini rivojlantirish imkoniyatlari. // Toshkent davlat pedagogika universiteti Ilmiy Axborotlari-Toshkent, 2021. 1-son. B.105-

REFERENCES

1. Y3ÖeKHCTOH Pecnyö^HKacu npe3ugeHTHHHHr 2019 Mu.n 9 AHBapgaru "^aMHATga xyKyKHH

110

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.