Научная статья на тему 'ХИТОЙ ФАЛСАФАСИДА ЗАРУРИЯТ ВА ТАСОДИФ ТЎҒРИСИДАГИ ҚАРАШЛАР'

ХИТОЙ ФАЛСАФАСИДА ЗАРУРИЯТ ВА ТАСОДИФ ТЎҒРИСИДАГИ ҚАРАШЛАР Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
58
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
зарурият / тасодиф / детерминизм / индетерминизм / даосизм / конфуцизм / Ван Чун / Лао Цзи / Чэн Хao / коинот / коинот идроки / Сюнь цзи / Хaнь Фей-цзи / necessity / chance / determinism / indeterminism / Taoism / Confucianism / Wang Chun / Lao Tzu / Chen Hao / universe / perception of the universe / Xun-tzu / Han Fei-tzu

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Мамаджонова, Марварид Қурбоназаровна

Мақолада Хитой фалсафий тафаккурининг ўзига хос томонлари, хитой фалсафаси ва тараққиётида зарурият ва тасодиф категорияларининг талқинлари баён этилган. Қадимги ва ўрта аср Хитой фалсафий мактаблари файласуфларининг зарурият ва тасодиф тўғрисидаги қарашлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VIEWS OF NECESSITY AND CHANCE IN CHINESE PHILOSOPHY

The article examines the features of Chinese philosophical thought, the interpretation of the categories of necessity and chance in Chinese philosophy and development. The views of philosophers of ancient and medieval Chinese philosophical schools on necessity and chance are analyzed.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ФАЛСАФАСИДА ЗАРУРИЯТ ВА ТАСОДИФ ТЎҒРИСИДАГИ ҚАРАШЛАР»

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

ХИТОЙ ФАЛСАФАСИДА ЗАРУРИЯТ ВА ТАСОДИФ ТУГРИСИДАГИ

КАРАШЛАР

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-484-487

Мамаджонова Марварид К^урбоназаровна

Тошкент давлат педагогика университети, Ижтимоий фанлар кафедраси

в.б доц, ф.б.ф.д (PhD) sinergiya2020@list.ru

Аннотация. Мацолада Хитой фалсафий тафаккурининг узига хос томонлари, хитой фалсафаси ва тарацциётида зарурият ва тасодиф категорияларининг талцинлари баён этилган. Цадимги ва урта аср Хитой фалсафий мактаблари файласуфларининг зарурият ва тасодиф тугрисидаги царашлари таулил цилинган.

Аннотация В статье рассмотрены особенности китайской философской мысли, трактовки категорий необходимости и случайности в китайской философии и развитии. Анализируются взгляды философов древних и средневековых китайских философских школ на необходимость и случайность.

Annotation. The article examines the features of Chinese philosophical thought, the interpretation of the categories of necessity and chance in Chinese philosophy and development. The views of philosophers of ancient and medieval Chinese philosophical schools on necessity and chance are analyzed.

Калит сузлар: зарурият, тасодиф, детерминизм, индетерминизм, даосизм, конфуцизм, Ван Чун, Лао Цзи, Чэн Хао, коинот, коинот идроки, Сюнь - цзи, Хань Фей-цзи

Ключевые слова: необходимость, случайность, детерминизм, индетерминизм, даосизм, конфуцианство, Ван Чунь, Лао Цзы, Чэнь Хао, вселенная, мировосприятие, Сюнь-цзы, Хань Фэй-цзы.

Key words: necessity, chance, determinism, indeterminism, Taoism, Confucianism, Wang Chun, Lao Tzu, Chen Hao, universe, perception of the universe, Xun-tzu, Han Fei-tzu

Хитой нафакат бой маданиятга, балки уз фалсафасига эга булган жуда кадимий шарк мамлакатларидан биридир. Хитой фалсафий тафаккурининг узига хос томонларидан бири олам, вокеий ходисалар, билиш, ижтимоий хаёт, кишилар узаро муносабатлари, ахлокий камолот хакидаги хар кандай фикр-мулохазалар инсон меъёри билан бир тарзда богланганлигидир.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Зарурият ва тасодиф фалсафий категориялар хисобланиб, улар бир канча асрлар давомида инсонларнинг амалий фаолиятлари ва мавхум тафаккур тараккиёти асосида юзага келган. Хрзирда хам бу тушунчаларни детерминизм, индетерминизм, ижтимоий антропология, тарих фалсафаси, синергетика доирасида тадкик килиш давом этмокда. Бундан биз зарурат ва тасодиф тушунчаларининг узига хос динамик хусусиятга эга эканлигини англаб олишимиз мумкин. Шунинг учун хам фалсафа ва фан тараккиёти мобайнида тупланган назарий манбалар ва тажрибавий билимлар асосида зарурат ва тасодиф тушунчаларига тааллукли масалалар таркибини янада бойитиш, аниклаш долзарб ахамият касб этади.

Зарурат ва тасодиф категориялари ёрдамида авваламбор, борликдаги купгина жумбок булган вокеаларнинг мохиятини уларнинг назарий ва амалий ахамиятини билиб олишимиз мумкин. Шу маънода, А.А.Начаев, таъкидлаганидек "табиат ва жамият уртасидаги муносабатларни ахамиятли жихатларини умумий конуниятлар асосида тадкик килиш оркали зарурат ва тасодиф тушунчалари онтологик макомга эга булади" [1.128] деган хулосага келади. Борликдаги мураккаб масалаларни, жумбокларни ечиш эса гносеологик маъно-мазмун касб этади. Билимнинг махсус шакли сифатида бу тушунчалар эпистемологик асосга эга. Инсоннинг тафаккурини харакатга келтириб, уни янада такомиллаштириш ва маълум бир усуллар оркали бир билимдан иккичисига утиши имкон бериши билан методологик мазмун-мохиятга хам эга булади. Булардан куринадики, зарурат ва тасодиф тушунчалари узига хос универсал характерга эга. Бирок, шуни хам айтиш керакки, борликда мустакил равишда ва соф холатда мавжуд булган зарурат хам тасодиф хам мавжуд эмас. Улар узаро диалектик алокада булиб, уни турли хил концепциялар, шу жумладан, синергетика назарияси асосида тадкик этиш мумкин. Мазкур фикримизнинг тасдиги сифатида мумтоз фалсафага мурожаат киламиз.

Фалсафа тарихида кадимдан зарурият ва тасодиф категориялари урганилиб келинади. Кддимги Хитой фалсафасида хам тасодиф - зарурият, сабаб - окибат уртасидаги богланишларини тушунтиришга турлича ёндашилиб, бу борада эътиборга молик фикр - мулохазалар билдириб утилган. Даосизм мактаби асосчиси Лао Цзи фикрига кура оламда абадий, узгармас, шаклсиз ва ноаник асос дао хисобланади. Даонинг шарофати билан нарсалар тугилади -пайдо булади ва мавжуддир. Лао Цзи фикрича «Инсон Ерга, Ер - осмонга, осмон - Даога, дао эса - табиийликка интилади»[2.П]. Бундан келиб чикадики, табиийлик хамда конуният заруриятга мос келади. Хитой файласуфи Конфуций эса барча нарсанинг асосчисини осмон деб эътироф этади. Унинг фикрича осмон Ердаги барча буюмларда зарурий равишда мавжуд булиб, табиийдир.

Кадимги Хитой фалсафасида алохида урин тутган Сюнь - цзи, Хань Фей-цзи, Ван Чун фалсафий карашларида осмон - бу табиатдир, дейилган. Табиат хеч бир хукм, хохиш ва идрок билан яратилмаган. Бирорта максад

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

йукки, унга табиат эргашсин. Борликда дастлабки оддий зарра - ци мавжуд. Уларнинг таъкидлашича, «Цининг турлича аралашиши туфайли хар бир буюм уз куринишига эга, улар бир - биридан фарк килади. Худди эркак ва аёлнинг ци заррачалари кушилганда гудак дунёга келиши сингари, барча нарсалар осмон ва ернинг ци зарралари бирлашишидан хосил булади»[2.9]. Даони эса хитой файласуфи Ван Чун бутун борликнинг табиий келтириб чикарувчи йули, у доимий харакатда деб тушунган. Унинг фикрича, нарсалар, ходисалар табиий холда узлари пайдо булади. Табиатнинг ривожланиш манбаи уз таркибида булиб, у узининг мавжудлиги, пайдо булиши ва ривожланишида хеч кандай ташки таъсирга мухтож эмас.

^иёсий тахлил асосида айтиш мумкинки, хитой фалсафасида, хинд фалсафасидан фаркли равишда, сабаб - окибат, зарурият категорияларини тушунишдаги фарк яккол сезилган. Жумладан, баъзи файласуфлар (Лао-цзи, Сюнь-цзи) даони борликни ривожлантирувчи табиий ва конуний (яъни, зарурий) йул деб билганлар. Бошкалари эса (масалан, Конфуций ва унинг издошлари мактаби) даони осмон томонидан хукм килинган белгиланган зарурият деб билишган. Ван Чун заруриятни табиат кучи деб хисоблаган. Умуман олганда, дунёда тасодифларнинг мавжудлигини кадимий хитой ва хинд файласуфларининг купчилиги инкор килганлар.

Маълумки, урта асрларда кишилар илохиётга кучли ишонишган ва бу табиатни урганишни кейинги уринга суриб куйган. Жумладан, бу холатни Хитойнинг урта аср фалсафа мактаблари вакиллари карашларидан англаб олишимиз мумкин.

Хитойда урта асрда хам даосизм ва конфуцизм мактаблари кенг таркалган булиб, Ван Би даосизмни идеалистик йуналишда ривожлантирган. Унингча заруриятни ва тасодифни оддий йул билан аниклаб булмайди. Ван Фу эса даосизмни материалистик нуктаи назардан ривожлантириб, даони дунёнинг умумий конунияти, цини эса табиатнинг моддий субстанцияси деб билган. Шунингдек, унинг фикрича, дао ва ци биргаликда барча нарсаларнинг асосини ташкил килади. Яна бир хитой файласуфи Хан Юй фикрига кура эса табиат уз конунлари асосида, зарурият кучи туфайли ривожланади. Дай Чжэня эса «Энг аник конун - бу энг юксак конун булиб, унга кура коинотдаги барча нарсалар: инсонлар, жисмлар вокеа ходисалар узларининг табиий зарурияти натижасида келиб чикади».[3.170] - дея таъкидлайди. Чэн И ва Чэн Хао фикрича, ли - бу шакл ва конун, ци - эса модда. Ли дунёнинг бошланишининг асоси, у бирламчи, ци эса - иккиламчи, у лининг натижаси ва у томонидан бунёд этилади. Чэн Хао таъбирича, коинот - бу «юксак хаёт», инсон ва нарсалар эса унинг кисмлари. Коинот идроки - бу инсон идроки , ли - унинг конунларидир.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, инсонлар тез-тез у ёки бу вокеа-ходисалар кай тарика содир булади- тасодиф ёки зарурат туфайлими деган саволни беришга кизикадилар. Шунинг учун хам уларни баъзилари дунёда

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

факат тасодиф хукмрон ва заруратга урин йук деб таъкидлашса, бошкалари эса хеч кандай тасодиф йук ва барча нарса зарурий содир булади дейишади. Лекин бундай ёндошувларга бир томонлама жавоб бериб булмайди, чунки тасодиф хам зарурат хам борликда узининг тенг "хукуки"га[4.176] эга булган тушунчалар хисобланади. Шу маънода юкорида номлари кайд этилган мумтоз фалсафа вакилларининг карашларида маълум маънодаги стихияли тафаккур унсурлари хукмрон булганлигини куришимиз мумкин. Шунингдек, бу даврдаги фалсафий концепциялар хам уз даврининг тафаккур махсулидир. Шунинг учун хам хозирда зарурат ва тасодиф тушунчаларини янгича таъриф ва тасниф этишда илмий-фалсафий концепцияларга эхтиёж сезилмокда.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Нечаев, Андрей Александрович Случайность как онтологическая проблема : Дис. ... канд. филос. наук : 09.00.11 Воронеж, 2003

2. Пилипенко Н.В. Диалектика необходимости и случайности. - Москва: Мысл, 1981.

3. Антология мировой философии. Т. 1.2001.

4.Свинин, Евгений Валерьевич Необходимость и случайность как выражение закономерностей правовой действительности : Дис. ... канд. юрид. наук : 12.00.01 Владимир, 2006

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.