Научная статья на тему 'ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУПРОҚҚА ТУРЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БЎЙИЧА ИШЛОВ БЕРИШНИНГ ТУПРОҚ НАМЛИГИ ТАРТИБОТИ ВА НЎХАТ ЭКИНИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ'

ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУПРОҚҚА ТУРЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БЎЙИЧА ИШЛОВ БЕРИШНИНГ ТУПРОҚ НАМЛИГИ ТАРТИБОТИ ВА НЎХАТ ЭКИНИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

26
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Нўхат / типик лалми бўз тупроқлар / анъанавий технология / “О” технология / минерал ўғитлар / тупроқ намлиги / ўсимлик / уруғ / сеялка / ҳосилдорлик / Chickpea / soils of typical gray soils / traditional technology / "O" technology / mineral fertilizers / soil moisture / plants / seeds / seeder / productivity.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — А. Маматқулов, Х. Юсупов

Мақолада лалмикор майдонларнинг ѐғингарчилик билан ярим таъминланган текислик қир-адирлик минтақасида типик бўз тупроқларга турли ишлов бериш технологияларининг, яъни анъанавий усулда плуглар, тишли бороналар ҳамда мола ѐрдамида ишлов бериш; тупроққа ишлов бермасдан (“О” технология) экиш, шунингдек тупроқни юмшатиш, минерал ўғитларни лента усулида уруғ атрофига бериб кетиш ва тупроқни зичлаб кетиш каби технологик жараѐнларни бир йўла бажаришга имкон берувчи анғизга экадиган ғалла сеялкаси (СЗС 2,1, Қозоғистон) билан нўхат етиштиришнинг тупроқ намлик тартиботига ҳамда ҳосилдорлигига таъсирини ўрганиш бўйича илмий изланишлар натижалари баѐн этилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — А. Маматқулов, Х. Юсупов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents the results of studies carried out in the flat, hilly, semiprovided rainfed zone of Uzbekistan to study the influence of different soil technologies on typical gray soils, i.e. traditional technology with moldboard plowing with plows to a depth of 20-22 cm, followed by pre-sowing tillage with tooth tools; sowing seeds without tillage (“O” technology), as well as direct sowing with a stubble grain seeder (SZS-2.1, Kazakhstan) with simultaneous cultivation, local application of mineral fertilizers, rolling and cutting corrugated small furrows on the water regime of the soil and chickpea yield

Текст научной работы на тему «ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУПРОҚҚА ТУРЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БЎЙИЧА ИШЛОВ БЕРИШНИНГ ТУПРОҚ НАМЛИГИ ТАРТИБОТИ ВА НЎХАТ ЭКИНИНИНГ ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ»

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУПРОВДА ТУРЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БУЙИЧА ИШЛОВ БЕРИШНИНГ ТУПРОЦ НАМЛИГИ ТАРТИБОТИ ВА НУХАТ ЭКИНИНИНГ ^ОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

А. Маматкулов

Лалмикор дехкончилик илмий тадкикот институти таянч докторанти

Х. Юсупов

Лалмикор дехкончилик илмий тадкикот институти, к.х.ф.н., к.и.х.

Маколада лалмикор майдонларнинг ёгингарчилик билан ярим таъминланган текислик кир-адирлик минтакасида типик буз тупрокларга турли ишлов бериш технологияларининг, яъни анъанавий усулда плуглар, тишли бороналар хамда мола ёрдамида ишлов бериш; тупрокка ишлов бермасдан ("О" технология) экиш, шунингдек тупрокни юмшатиш, минерал угитларни лента усулида уруг атрофига бериб кетиш ва тупрокни зичлаб кетиш каби технологик жараёнларни бир йула бажаришга имкон берувчи ангизга экадиган галла сеялкаси (СЗС 2,1, ^озогистон) билан нухат етиштиришнинг тупрок намлик тартиботига хдмда хосилдорлигига таъсирини урганиш буйича илмий изланишлар натижалари баён этилади.

Калит сузлар: Нухат, типик лалми буз тупроклар, анъанавий технология, О технология, минерал угитлар, тупрок намлиги, усимлик, уруг, сеялка, хосилдорлик.

The article presents the results of studies carried out in the flat, hilly, semi-provided rainfed zone of Uzbekistan to study the influence of different soil technologies on typical gray soils, i.e. traditional technology with moldboard plowing with plows to a depth of 20-22 cm, followed by pre-sowing tillage with tooth tools; sowing seeds without tillage ("O" technology), as well as direct sowing with a stubble grain seeder (SZS-2.1, Kazakhstan) with simultaneous cultivation, local application of mineral fertilizers, rolling and cutting corrugated small furrows on the water regime of the soil and chickpea yield

Keywords: Chickpea, soils of typical gray soils, traditional technology, "O" technology, mineral fertilizers, soil moisture, plants, seeds, seeder,

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

productivity.

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

КИРИШ

Узбекистоннинг лалмикор майдонларида дуккакли дон экинларидан бири

булган нухат экини асосан ёгингарчилик билан кам таъминланган текислик-кир адирлик ва тог олди майдонларида етиштириб келинади. Хрзирги пайтда унинг майдони тахминан 35-40 минг гектарни ташкил этади. Лалмикор майдонларда кишлок хужалик йилининг сернам ёки курук келишига караб нухатнинг экин майдони курсатиб утилганидан куп ёки кам микдорда булиши мумкин. Ушбу майдонларда етиштириладиган нухатнинг оксилга, аминокислоталарга, ферментлар, витаминларга, макро ва микроэлементларга бойлиги, енгил хазм булиши ва хуштаъмлиги билан бошка регионларда етиштирилган нухатдан тубдан фарк килади.

Сунгги йилларда Узбекистоннинг лалмикор майдонларида етиштирилган нухатга булган эхтиёж нафакат республиканинг ички бозорида балки ташки бозорда хам йилдан-йилга ортиб бормокда. Бирок, республикамизнинг лалмикор майдонларида нухат майдони ва хосилдорлигининг ошишига жиддий тускинлик килиб келаётган асосий факторларга куйидагиларни келтириш мумкин. Хрзирги пайтда нухат экиш учун тупрокка плуглар, дискалар, борона ва огир мола ёрдамида ишлов бериш ва экишдан бошлаб то уни парвариш килиш ва хосилни йигиштириб олишгача булган агротехнологик тадбирларнинг 75-80 % асосан кул кучи ёрдамида бажарилади.

Сунгги даврларда иклимнинг глобал узгариши, тупрокнинг чукур деградацияга чалинганлиги, ресурслар (уруглик, ёкдлги-мойлаш махсулотлари, минерал угитлар, усимликларни касаллик ва зараркунадаларга карши кулланиладиган кимёвий препаратлар) нархининг йилдан-йилга ошиб бориши юзага келган муаммоларни янада чукурлаштирмокда.

Нухат Узбекистон лалмикор минтакаларида алмашлаб экиш тизимида бошокли дон экинлари учун яхши утмишдош хисобланади.

Юкоридаги фикрлардан келиб чикиб, келтирилган муаммолар ечимини топиш учун Узбекистоннинг лалмикор майдонларида нухат экинининг усиши, ривожланиши буйича илмий изланишларни давом эттириш зарур хисобланади.

иклим ва об-хаво шароитлари ер шаридаги бошка сугорилмайдиган регионларга нисбатан тубдан фарк килиши билан

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистондаги мавжуд лалмикор майдонларнинг узига хос тупрок-

характерланади. Республикадаги ушбу лалмикор майдонларда алмашлаб экиш тизимида дуккакли дон

November, 2022

экинларидан бири хисобланган нухатни киритиш яхши самара беради.

Нухат экини Шарк мамлакатлари ва Марказий Осиё республикалари шунингдек, Узбекистонда кадимдан экиб келинади [8: 268-б.], [1: 268-б.].

Нухат Узбекистан лалмикор минтакаларида алмашлаб экиш тизимида бошокли дон экинлари учун яхши утмишдош хисобланади. Сидерат сифатида экилганда хар бир гектар майдонда 300-400 кг кук масса беради ва 60-70 кг соф азот колдиради [5: 4-б.], [3: 15-б.].

Маълумки, дуккакли дон экинлари уругида галла экинларига нисбатан икки-уч баробар оксил куп булади. Шундай дуккакли дон экинларидан бири нухат экини хисобланади. [4: 24-б.], [6: 320-б.].

Нухат усимлиги дони туйимли ва таркибида 30 % гача оксил, 4 % гача крахмал шунингдек, ёг, канд, целлюлоза, минерал моддалар ва витаминларга бой булган озик овкат экини хисобланади [7:38 б.], [2: 8 б.].

Тадкикотлар Лалмикор дехкончилик илмий тадкикот институтининг Марказий тажриба хужалиги (Галлаорол) тажриба далаларининг тупроги эрозияга чалинган, уртача кумокли, органик моддалар (гумус), азот, фосфор билан кам, калий билан уртача таъминланган типик лалмикор буз тупрокларда шароитида олиб борилди.

Тажрибаларда фенологик кузатиш ишлари халкаро Рода CICER (Нут) (Ленинград 1980 г.) Классификатори буйича олиб борилди.

Тупрокда умумий ва фаол намлик динамикаси - термостат усулида экиш олдидан, тулик униб чикиш (шохланиш), гуллаш, дуккаклаш ва тулик пишиш фазаларида - тажриба вариантларининг 1 -кайтариги делянкаларида тупрокнинг 0-10; 10-20; 20-40; 40-60; 60-80 ва 80-100 см катламларида аникланди.

Шунингдек, тупрокнинг механик таркиби пипетка усулида, тупрокнинг агрегат таркиби эса Саввинов усулида, тупрокнинг хажм огирлигини аниклаш цилиндр ёрдамида, тупрокнинг сулиш намлиги стаканда нухат уругини устириш йули билан аникланди.

Олинган барча экспериментал маълумотлар дисперцион, корреляцион ва регрессион тахлиллардан утказилди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тупрок намлиги динамикаси. Лалмикор майдонларда хозирги пайтда нухатдан баркарор юкори ва экологик тоза хосил етиштиришда ёгингарчиликнинг йиллар ва вегетация даврида нотекис таксимланиши, тупрокнинг намланиш чукурлиги хамда унинг энг маъсул усиш ва ривожланиш боскичида (гуллаш -

November, 2022

374

TynHK nHfflHrn) TynpoKga ycHM^HK ynyH xaeTHH 3apyp öynraH MHHepan o3HKa Mogganap eramMacnnra ^HggHH TycKHHnHK KH^MoKga.

Ta^pHÖanapga HyxaT ypyFH pHBO^naHHm $a3anapHga TynpoKHHHr 0-100 cm KaraaMHgarH HaM^HK MHKgopH KyñHgarHnapHH TarnKHn 3TgH (1-^agBan).

1 ^aflBa^

Typ.n 3KHm TexHO.ornH.apn Ba yFHT.apHHHr TynpoK HaM.nrn gnHaivinKacnra Tatcnpn 'Ty.HCTOH" HyxaT HaBH piiBO'/K.iaHiim ((aia.iapiiaa, (0-100 cm KaT^aMfla) (Fa..aopo., ^AHTH, MTX), 2022 hha.

Ae YcHM^HK AHtaHaBHÜ "No till" C3C-2,1

BapnaHT.ap piiBO'/K.iaHiim TexHO.orna TexHO.orna (^O3OFHCTOH)

((aia.iapii % M3/ra % M3/ra % M3/ra

Экнffl o^gHgaH 13,5 1745 13,2 1805 14,0 1943

YFHTCH3 -Ha3opaT fflox^aHHffl 12,8 1816 12,8 1849 10,3 1439

1 ry^^affl 12,9 1794 10,7 1262 9,9 1402

^yKKaK^affl 7,7 1066 7,3 915 5,7 793

nHfflHffl 5,5 840 3,9 692 4,4 709

Экнffl o^gHgaH 13,6 1805 12,8 1762 14,8 1871

P30K30 3KHffl fflox^aHHffl 14,7 2068 11,4 1709 10,5 1481

2 o^gHgaH, N20 3 -4 ry^^affl 16,6 2200 10,7 1452 10,0 1392

hhh öapr -(st) ^yKKaK^affl 8,1 1083 9,1 1357 6,3 831

nHfflHffl 5,1 777 4,5 765 4,1 638

Экнffl o^gHgaH 13,3 1887 14,1 1959 12,2 1654

P20K20 3KHffl ÖH^aH ÖHpra fflox^aHHffl 13,3 1880 11,8 1758 9,4 1332

3 ry^^affl 12,7 1726 12,3 1795 10,2 1481

^yKKaK^affl 6,9 957 6,5 858 5,7 777

nHfflHffl 5,8 890 4,0 627 4,6 724

Экнffl o^gHgaH 12,4 1712 13,8 1868 14,1 1980

N20P30K20 - 3KHffl fflox^aHHffl 14,9 2043 9,1 1253 9,3 1301

4 ÖH^aH ry^^affl 12,4 1718 13,7 1992 12,1 1617

ÖHpra+5^/ra Pr ^yKKaK^affl 7,2 1127 7,8 1027 6,2 900

nHfflHffl 5,8 886 5,0 747 4,2 729

N20P30K20 - 3KHffl Экнffl o^gHgaH 13,5 1740 14,2 1878 15,4 2103

ÖH^aH fflox^aHHffl 14,0 2020 8,2 1117 9,5 1334

5 ÖHpra+5^/raPr+ ry^^affl 12,4 1682 14,8 2171 10,8 1499

^yH.0.3n/ra+HHce ^yKKaK^affl 5,8 864 8,6 1160 5,3 739

K.0,3^/ra nHfflHffl 5,7 840 5,4 804 4,4 652

6 N20P30K20 -, 3KHffl Экнffl o^gHgaH 13,3 1775 13,6 1857 14,1 1906

ÖH^aH ÖHpra+100 fflox^aHHffl 13,1 1858 8,4 1265 10,6 1482

November, 2022

375

г/гаНК+фун.0.3 Гулляш 11,6 1605 12,6 1862 12,1 1691

д/гa+инсек.0,3д/г Дук^^ят 5,9 765 9,2 1144 7,6 1091

a Пишиш 6,2 892 5,4 807 4,9 795

Эслатмалар:

1. Анъанавий технология буйича угитлар ер бетига сочма усулда, "No till" ва СЗС-2.1 сеялкалари билан экишда угитлар уруг атрофига лента усулида берилди.

2. РГ - Рокогумин биоугити, НК - Нанокремний биоугити.

1-жaдвaлдaн куриниб тури6дики, экиш олдидaн тупрокдоги тамлик микдори тупроккд экиш yсyлигa кaрaб: aнъaнaвий теxнология буйичо тупрок 20-22 см чукурликдо тулик aFдaриб хдйдaдгaн Ba экиш олдидaн ерни текислaш, хосил булган кесaклaрни мaйдaдaш мaксaдидa боронa+молa ëрдaмидa икки йyнaдишдa ишлов берилгaн вaриaнтлaрдa тупрокнинг 0-100 см кaтлaмдaги

"5

Уртaчa нaмлик зя^^оси 12,4-13,6 % ни (1712-1805 м /гa) тяшкил этди.

Нyxaт yрyFи Брозилиянинг "No till" сеялкоси 6илян тупроккд ишлов бермaсдaн тyFридaн-тyFри экилган ворионтлордо тамлик курсоткичи 0-100 см

-5 -5

котломдо уртячя 12,8 % (1762 м /го), 14,2 % (1878 м /га) тяшкил этди. Бу курсоткичлор нyxaт yрyFини экиш билон бирга тупрокни 12-15 см чукурликдо юмшотиб кетодигж, минерол yFитлaрни yрyF отрофига ленто усулидо бериб хдмдя тупрокни зичля6 кетодиган СЗС-2,1 K;озоFистон aнFизгa (Faдлaдaн бушогон мойдонлорго) экядигян сеялко билон тупрокнинг 0-100 см котломидо тамлик микдори ворионтлор буйичо 12,2 % (1654 м /га)ни Ba 15,4 % (2103 м /га)ни тяшкил этди. Бу 6орядя СЗС-2,1 сеялкоси билон экилган ворионтлордо тамликнинг онъоновий во "No till" сеядкaдaригa нис6ятян бироз юкори булди.

"Гулистон" нyxaт тавининг шоxлaниш фязясидя сурунколи ëKK^ ëмFирлaр тяъсиридя тупрокнинг 6ярчя кaтлaмлaридa тамликнинг еторли микдордо туплонишига олиб келди. Чунончи, тупрокнинг тамлик микдори онъоновий теxнология буйичо нyxaт экилган ворионтлордо 0-100 см котломидо ворионтлор буйичо 12,8-14,9 %ни (1816-2043 м /га) тяшкил этгян булсо, минерол yFитлaрни экиш олдидян сочмя усулдо берилган ворионтдо (N20P30K30) бу курсоткичнинг тазорот ворионтго нис6ятян 2,1 %га ëки 227 м3/га куплиги КЯйд этилди. Бу фозога келиб yFrn берилган 6ошкя ворионтлордоги тупрок тамлигининг нязорят ворионтиго нис6ятян 0,5-1,2 % га юкорилиги кузотилди.

Тодкикотлордо No till" сеялкоси билон нyxaт экилган ворионтлордо тупрокнинг хяйдов котломидо (0-20 см) тожрибонинг yFит берилмоган нязорят во турли меъëрдaги

November, 2022

3?6

MuHepag yFuTgapHu экнm SugaH TynpoKHuHr 10-12 cm KaTgaMura geHTa ycyguga SepugraH BapuaHTgap ypTacuga aKKog $apK Kañg этнggн. ^yHOHHH, Ta^puSaHuHr Ha3opaT Bapuarnnga TynpoKHHHr 0-100 cm KaTgaMugaru HaMguK MHKgopu ypTana 12,8% hu (1849 m /ra) TamKug этгaн Sygca, 6y KypcaTKun aHtaHaBuñ TexHogoruaHuHr ypyr aTpo^ura yFuTgap SepugraH BapuaHTgapga эсa aKcuHna HaMnuKHuHr KaMaHraHguru aHuKgaHgu. MacagaH, "No till" SugaH экнgгaн Ba reKTapura 20 Kr a3oT, 30 KrgaH ^oc^opgu Ba Kagungu yFuraap SepugraH Bapuarnga 0-100 cm KaTgaMgaru HaMguKHuHr Ha3opaTra HucSaTaH 4,6 %ra eKu 732 m /ra KaManraHguru aHuKgaHgu.

HyxaT ypyruHu C3C-2.1 Ko3ofuctoh ceagKacu SugaH экнgгaн BapuaHTgapgaru TynpoK HaMguru Synuna BapuaHTgap ypTacuga $apK ce3ugapgu gapa^aga Ky3aragMagu. MacagaH, Ta^puSaHuHr Ha3opaT yFurcro BapuaHTuga HyxaTHuHr moxgaHum $a3acura KeguS ypTana 10,3 %hu eKu ^aMu 1439 M3/raHu TarnKug этгaн Sygca, yFuT SepugraH BapuaHTgapuga эсa Ha3opaTra HucSaTaH Supo3 KaMaHraHguruHu Kypum MyMKuH - 9,3-9,5 % (1301-1334 m /ra).

ffloxgaHurn $a3acuga xaM cypyHKagu eMFupgap Tatcupuga Sapna TynpoKKa umgoB Sepum TexHogoruagapuga TynpoKHuHr aэpaцнa KaTgaMugaru HaMguK MuKgopu ycuMguKgapga ^rouogoruK Ba SuoKuMeBuH ^apaeHgapHuHr Sup MapoMga Kenumura Kygañ mapT-mapouT aparaggu geS añram MyMKuH.

^agMuKop MañgoHgapga HyxarauHr ryggam $a3acu yTa MyxuM KpuTuK ycum Ba puBo^gaHum Sockuhu xucoSgaHagu. By SocKu^ra KeguS aKcapuaT KynnuguK ñuggapga eFuHrapnuguKgap MuKgopu KaMañuS xaBo xapoparn 32-350Cra KyTapugagu xaMga yHuHr hucSuh HaMguru 40-45 % rana nacaagu. ByHgañ oS-xaBo mapouTuga TynpoKga ycuMguK y3gamTupa ogaguraH HaMguKHuHr KecKuH KaManumu ycuMguKga ^rouogoruK ^apaeHgapHuHr nacanumura oguS Kegagu.

Ta^puSagapga amoc^epa eFuHrapnuguKgapuHuHr вeгeтaцнa gaBpuga TeKuc TaKcuMgaHumu Harn^acuga TynpoKga HaMguKHuHr Kygañ pe^MMu (TapraSora) W3ara Keggu. HyxarnuHr ryggam $a3acuga aHtaHaBuñ TexHogorua SyHuna TynpoKKa umgoB SepugraH Ba MuHepag yFuraapHu conMa ycygga SepugraH BapuaHTgapga TynpoKHuHr HyxaT ycuMguru uggu3 Tu3uMu TapKagraH KaTgaMgapgaru HaMguK MuKgopu Ta^puSaHuHr Ha3opaT yFuTcro BapuaHTuga ypTana 12,9 %hu (1794 M3/ra) TamKug этgн. By KypcaTKun yFuTgaHraH BapuaHTgapga 11,6-16,6 %hu eKu 0-100 cm KaTgaMgaru HaMguK 3axupacu 16052200 m /ra aTpo^ugaguru aHuKgaHgu.

AHtaHaBuñ TexHogorua SyHuna HyxaT экнgгaн BapuaHTgapga yHuHr ryggam $a3acuga TynpoKHuHr 0-100 cm KaTgaMHuHr энг KaM MuKgopu экнm SugaH SepugraH N20P30K30

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

November, 2022

377

ва гуллашдан олдин 100 г/га хисобида "Нанокремний" биологик угит хамда 0,3 л/га хисобида касаллик ва заракунандаларга карши инсектицид пуркалган 6-вариантда кайд этилди-11,6 % (1605 м /га).

Тажрибаларда "No till" ва СЗС-2.1 сеялкалари билан экилган вариантларда тупрок намлиги гуллаш фазасида анъанавий технологияга нисбатан анча камлиги кайд этилди. Гуллаш фазасига келиб тупрокнинг 0-100 см катламидаги намлик микдори "No till" билан экилган вариантларда 10,7 % ёки 1262 м3/гани ташкил этган булса, СЗС-2.1 русумли сеялка билан экилган вариантда эса 9,9 %ни (1402 м /га) ташкил этди (угитсиз вариант).

Шунингдек, "No till" (Бразилия сеялкаси) билан экилган вариантларда тупрок намлигининг угитланган вариантларида ошиб бориши, СЗС-2.1 русумли Козогистон сеялкаси билан экилган вариантларда эса аксинча камайганлигини куриш мумкин.

1-жадвалдан куриниб турибдики, нухатнинг дуккаклаш фазасида тажрибанинг барча вариантларида тупрок намлигининг кескин камайганлиги кайд этилди. Тупрокка ишлов бермасдан "О" технология буйича экилган вариантларда (No till, Бразилия) тупрокнинг 0-100 см катламдаги жами намлик микдори захираси 7,3 % (915 м /га)ни ташкил этди-назорат.

Тажрибада СЗС-2,1 (Козогистон) ангизга экадиган галла сеялкаси билан экилган вариантларда тупрокдаги намликнинг анъанавий ва "No ШГ'да экилган вариантларга нисбатан анча камлиги аникланди. Масалан тажрибанинг назорат вариантида тупрокнинг 0-100 см катламидаги уртача намлик 5,5 % (140 м3/га)ни ташкил этган булса, бу курсаткич угит угит берилган вариантларида

"5

эса 5,3-7,6 %ни (739-1091 м /га) ташкил этди.

Нухатнинг пишиш даврига келиб тупрок намлигининг кескин камайиб кетиши кузатилди. Ушбу фазада тупрок намлик тартиботи барча вариантлар буйича 3,9-6,2 % (692-892 м /га)ни ташкил этди.

Хулоса килиб айтганда, тупрок намлиги тартиботи буйича тажрибаларда нухат уругини экишдан бошлаб то тулик пишиш фазасигача булган даврда об-хавонинг серёгин келиши ва вегетация даврида ёгингарчиликнинг бир текис таксимланиши натижасида тупрокда намлик танкислиги кайд этилмади. Нухат уругининг "униб чикиш-гуллаш" боскичида тупрокнинг аэрация катламидаги намлик захираси анъанавий ва "О" технология (No till) буйича нухат экилган вариантларда бироз куплиги, СЗС-2.1 (Козогистон) сеялкаси билан экилган вариантларда нисбатан кам булганлиги кайд этилди.

Турли экиш технологиялари ва ^итларнинг нухат хосилдорлигига таъсири. Юкорида кайд этилганидек нухат

November, 2022

3?8

y^Mg^u xocuggopguruHu xo3upru KyHga nerapanaS KegaeTraH acocuñ oMuggapgaH Supu amoc^epa eFuH-conuHgapuHuHr ñuggap gaBoMuga HucSaraH KaMguru xaMga TynpoKga MuHepag o3uKa Moggagap eTumMacguru Sup ToMoHgaH, ukkuhhu ToMoHgaH эсa gexKoHnuguK MagaHuaTuHuHr nacTguru Ba SomKagap xucoSgaHagu.

TagKuKoTgapga TynpoKKa umgoB SepumHuHr aHtaHaBuñ (ngyrgap, gucKanap, Moga), "O" TexHogorua SyñuHa No till (Bpasugua) xaMga C3C-2,1 (K^ofuctoh) pycyMgu ceagKagap epgaMuga TynpoKKa umgoB SepMacgaH экнmнннг HyxaT HaBu xocuggopgurura Tatcupu KyHugarugapHu TamKug этgн. (2-^agBag)

AHtaHaBuñ TexHogorua SyñuHa экнgгaн BapuaHTgapga HyxaT xocuggopguru yFuTcu3 BapuaHTga 6,3 ^ra hu, yFuT SepugraH BapuaHTgapga эсa 8,5 ц/гa hu TamKug этgн. By TexHogorua SyñuHa HyxaT экнgгaн BapuaHTgapga энг WKopu (9,1 ^ra) xocuggopguK PoKoryMuH SuoyFura KyggaHugraH 5-BapuaHTga oguHgu.

"rygucToH" HyxaT HaBuHuHr xocuggopguru TynpoKKa umgoB Sepum TexHogoruacu xaMga MuHepag yFurgap Metepura, Kyggam ycygura KapaS aHtaHaBuñ TexHogorua SyñuHa 6,3-9,1 ^ra hu, No-till SugaH экнgгaнga 5,5-8,2 ц/гa Ba C3C-2,1 ceagKacu SugaH экнgгaн BapuaHTgapga эсa 6,2-9,6 ^ra hu TamKug этgн. Bapna TexHogoruagapga HyxaT xocuggopguru 20 Kr/ra ^oc^opgu, кanннgн Ba 20 Kr a3oTgu yFurgap SepugraH xaMga ryggam $a3acuga "PoKoryMuH" aMuHoKucgoTagu, ryMargu, MaKpo-MuKpo yFuTgap caKgoBnu opraHuK yFuT SugaH umgoB SepugraH Bapuamga oguHraH KymuMna HyxaT xocuggopguru 2,7-2,8 ц/гa hu TamKug этgн (143-144%).

TypaE J[..ULU TUHO.IOI UJl.iapU BU yi ui.iapuum Ty.lHCTOH" III aa i H11BII iUllI.LU'piUl III a TilfcCIipiI (Ta.xnaopo.1, 1 111 I II MTX! 2022 nm

Jii BnpniiHT.iiip Asbíibíibiiq jeAui.Mot UM (C 3C-Í.6 njUB CtJ1.1I-.ilL'U. PoCClIHl "O" le.i.Hü.Lüiiim ("No till' ceH.iKiicii. Ii |iam jihk) (C3C-2,1 t a.na reaLiKacn, Kiuut ui iijh)

TaKpopiiii.iiiKiap Iii uuia HVXÍ1T JOHIl U'l U.lJUp.llII II. n'ra HíiiopiiTríi HDcSilTilH XOCfl.l Taiipupuii.iiit,.iap uyiiuaa Hyaai aouu Aoi.n.ui.ipiiii u, H'ra Haiupau a snr&iiTaB xoca.1 Ta Kpopiiii.niK.ra p ill iiaaa Hiaaj a i.i H L A u i: u. Li u p. tu I u. lira Haiupau a sncSaTRB XOCB.l

I n m ypT.na nocin, H i'ra ± H i'ra % I n m ypTa T a iaca.% B/m ± H'ra % I n in VpT.n a aiocnji, ii'ra ± H'ra %

1 VrHTCtu - Haaopn 6.5 6.4 6,0 6,3 100 4.5 6,2 5.8 5.5 100 5.8 6,6 6,2 6.2 100

2 o.r.ih.i.ih N20 3 -4 *ihh oapr -(st) 6,9 1,4 a.2 7.5 -1.2 119 6.2 7,0 7.5 6,9 1 1 125 7.4 7.5 8.2 7.7 -1.5 124

3 PujKjo -3knm email öiipra 7,4 7,6 0,2 7,1 -1,3 112 7,7 6J 7,2 7,2 -1,7 124 8,1 7,9 8,6 8,2 -2,0 132

4 Nj jPajKj j - aQim GHJIHB airara 5n/ra Pr 8,4 8,0 8,7 8,5 -2,2 138 7,8 6,9 8,1 7,6 -.9 138 8,0 8,3 8,9 8,4 -2,2 133

5 NjjPjjKnj - : or oHjiaa OHpra+5ji.TaPr+4iyH.0_3ji ra -HnceE.0.3ji ra 9,0 8,9 9,3 9,1 -2,8 144 7,8 8,0 8,8 8,2 -2,7 149 8,8 8,6 9,6 9,0 -2,8 143

6 NJJPJJKJJ - mim fKiaH ÓEpra-100 r.TaHK+4>yH.0.3 ji.ra-HHcet.0:3.n ra 8,3 8,/ 8,5 8,5 -2,2 135 7,7 8,2 7,8 7,9 -2,4 144 8,8 8,8 8,5 8,7 -2,5 138

HCP 05 0,77 0,94 0,55

Sv% 6.1 8.1 4.2

November, 2022

379

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Эслатмалар:

1. Анъанваий технология буйича угитлар ер бетига сочма усулда, "No till" ва СЗС-2.1 сеялкалари билан экишда угитлар уруг атрофига лента усулида берилди.

2. РГ — Рокогумин биоугити, НК — Нанокремний биоугити.

ХУЛОСАЛАР

Тупрок намлиги тартиботи буйича тажрибаларда нухат уругини экишдан бошлаб то тулик пишиш фазасигача булган даврда об-хавонинг серёгин келиши ва вегетация даврида ёгингарчиликнинг бир текис таксимланиши натижасида тупрокда намлик танкислиги кузатилмади. Нухат уругининг "униб чикиш-гуллаш" фазасида тупрокнинг аэрация катламидаги (0-20 см) намлик захираси анъанавий ва "О" технология (No till) буйича нухат экилган вариантларда бироз куплиги, СЗС-2.1 (Козогистон) сеялкаси билан экилган вариантларда нисбатан кам булганлиги кайд этилди.

Тажрибаларда нухат хосилдорлик курсаткичлари турли экиш технологиялари ва минерал угитлар меъёрига хамда куллаш усулига караб куйидагиларни ташкил этди. Жумладан, анъанавий технология буйича 6,3 ц/гадан 9,1 ц/га чани, No-till билан экилган вариантларда 5,5 ц/гадан 8,2 ц/га гача булган ораликда ва СЗС-2,1 Козогистон сеялкаси билан экилган вариантларда эса 6,2-9,6 ц/га хосилдорлик курсаткичлари аникланди. Тадкикотларнинг турли экиш технологияларида нухат хосилдорлиги 20 кг/га фосфорли, калийли ва 20 кг азотли угитлар берилган хамда гуллаш фазасидан аввал "Рокогумин" - аминокислотали, гуматли, макро, микро угитлар сакловчи органик угити кулланилган вариантдан олинган кушимча нухат хосилдорлиги 2,7-2,8 ц/га яъни (143-144 %)ни ташкил этгани аникланди.

REFERENCES

1. Атабаева Х. Н., Усимликшунослик. Т. Мехнат. 2000 й. 268 б.

2. Балашова Н.Н. Мировые тенденции производства и потребления нута. // Зерновые культуры. 2003. № 8. с. 5-8

3. Бобокулов З. Нухат-азот манбаи. // Узбекистон кишлок хужалиги журнали. 2009 й. № 10. 15-б.

4. Мавланов Б.Т. Сугориладиган тупрокларда нухатнинг Юлдуз, Умид ва Узбекистон 32 навларини усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига минерал угитларнинг таъсири. Автореф. к.х.ф.н., Самарканд 2005 й. 24 б.

5. Олейник П.П. , Эшмирзаев К. Э., Эргашев Н. Сорт нута Юлдуза // Информацион листок ДИТАФ. - Ташкент, 1987. -

с.4.

November, 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

6. Орипов Р.О., Халилов Н.Х., Усимликшунослик. Т. 2005 й. 320 б.

7. Хамдамов И.Х., Шукуруллаев П., Мустанов С. Нухат экинг купайтиринг. // Узбекистон кишлок хужалиги журнали. 1991 й. № 6. 37-38 б.

8. Юлдашева З. Влияние схема посева урожайность нута // В кн. Биология и технология возделывания зерновых культур. Ташкент. 1997. с. 95.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.