Научная статья на тему 'ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУРЛИ ЭКИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ЎҒИТЛАРНИНГ НЎХАТ ЎСИМЛИГИ УНУВЧАНЛИГИ ҲАМДА ТУП СОНИГА ТАЪСИРИ'

ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУРЛИ ЭКИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ЎҒИТЛАРНИНГ НЎХАТ ЎСИМЛИГИ УНУВЧАНЛИГИ ҲАМДА ТУП СОНИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

31
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
типик лалмикор бўз тупроқлар / нўхат / экиш технологиялари / анъанавий технология / “No till” технология / органик ва минерал ўғитлар / унувчанлик / туп сони / тупроқ иқлим шароитлари / typical gray soils / chickpeas / sowing technologies / traditional technology / "O" technology / organic and mineral fertilizers / fertility / number of plants / soil and climatic conditions

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Х. Юсупов, А. Маматқулов

Мақолада лалмикор майдонларнинг типик лалмикор бўз тупроқлари шароитида нўхат экинини турли экиш технологиялари асосида етиштириш ва ўғитлар қўллаш самарадорлиги бўйича олиб борилган тажриба натижалари баѐн этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the results of the first-year experiments on the study of the efficiency of chickpea cultivation based on various sowing technologies and the efficiency of fertilizer application in conditions of typical gray soils of arid regions.

Текст научной работы на тему «ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУРЛИ ЭКИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА ЎҒИТЛАРНИНГ НЎХАТ ЎСИМЛИГИ УНУВЧАНЛИГИ ҲАМДА ТУП СОНИГА ТАЪСИРИ»

ЛАЛМИКОР МАЙДОНЛАРДА ТУРЛИ ЭКИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УГИТЛАРНИНГ НУХАТ УСИМЛИГИ УНУВЧАНЛИГИ ХДМДА ТУП

СОНИГА ТАЪСИРИ

Х. Юсупов

д.х.ф.н. к.и.х., лойиха рахбари

А. Маматкулов

Лалмикор дехдончилик илмий таддидот институти, таянч докторант

АННОТАЦИЯ

Мадолада лалмикор майдонларнинг типик лалмикор буз тупродлари шароитида нухат экинини турли экиш технологиялари асосида етиштириш ва угитлар куллаш самарадорлиги буйича олиб борилган тажриба натижалари баён этилган.

Калит сузлар: типик лалмикор буз тупроклар, нухат, экиш технологиялари, анъанавий технология, "No till" технология, органик ва минерал угитлар, унувчанлик, туп сони, тупрод иклим шароитлари.

ABSTRACT

The article describes the results of the first-year experiments on the study of the efficiency of chickpea cultivation based on various sowing technologies and the efficiency of fertilizer application in conditions of typical gray soils of arid regions.

Keywords: typical gray soils, chickpeas, sowing technologies, traditional technology, "O" technology, organic and mineral fertilizers, fertility, number of plants, soil and climatic conditions.

Кириш. Нухат - дуккакли дон усимлиги хисобланиб, инсон хаёти давомида турли максадларда кулланилади. Дунё буйича асосан озик-овкат ва кушимча тарзда ем-хашак экини сифатида етиштирилади. Унинг ок донли навлари озик-овкат йуналишида, кора донли навлари уругидан эса чорвачиликда ем-хашак йуналишида аралашма озука сифатида фойдаланилади.

Нухат дони таркибида 25-30 % оксил, 4-7 % ёг, 47-60 % азотсиз экстракт моддалари, 2,4-12-8 % гача целлюлоза, 4 % гача кул, В витамини ва маъданли тузлар ташкил этади [2,3]. Нухат дуккакли дон экинлари гурухи ичида озик-овкат учун энг куп

October 5-6

412

ишлатиладиган экин хисобланади. У инсон организми учун мухим булган оксил, мой ва углеводларга бой озика махсулотлари таркибига эгадир. Нухат экини озикавийлик таркиби буйича соя, ясмик, горох ва бошка дуккакли дон экинларига нисбатан устун туради [4].

Чорвачилик сохасида нухат дони ёрмаси омихта емларга кушилганда унинг туйимлилиги ошади ва хазм булиши яхшиланади.

Узбекистондаги мавжуд лалмикор майдонларда юритиладиган дехкончилик тизими ва у ердаги тупрок иклим шароити узига хос алохида характерга эга эканлиги билан жахоннинг бошка сугорилмайдиган лалмикор минтакалари тупрок ва иклим шароитидан тубдан фарк килиши билан ажралиб туради [1]. Улкамизнинг лалмикор типик буз тупрокларида нухат экини кадим замонлардан буён экиб келинади. У лалмикор майдонлар шароитида хар кандай экин учун яхши утмишдош хисобланади. Нухат экиладиган лалмикор ерларда тупрок унумдорлигининг яхшиланиши натижасида ундан кейин экиладиган лалми экинларда хосилдорликнинг ошиши таъминланади.

Тадкикот утказиш шароитлари. Илмий тажрибалар Лалмикор дехкончилик илмий тадкикот институтининг Марказий тажриба хужалиги (Галлаорол)да лалмикор типик буз тупроклар шароитида олиб борилди. Бу тажриба хужалиги лалмикор ераларнинг ёгингарчиликлар билан ярим таъминланган текислик-кир-адирлик минтакасида денгиз сатхидан 580 м баландликда жойлашган булиб, тупроги типик лалмикор буз тупроклар туркумига киради. Тадкикотлар даласи тупроклари уртача кумокли, эрозияга чалинган булиб, ер ости сизот сувлари 10 мдан пастда жойлашган.

Тадкикотларнинг максади. Лалмикор типик буз тупроклар шароитида турли экиш технологиялари (анъанавий технология, "О" технология ва СЗС-2,1 култиватор сеялкаси (^озогистон) ва минерал, органик угитларнинг нухат уруги лаборатория ва дала унувчанлиги хамда туп сонига таъсирини урганишдан иборат.

Тадкикотларнинг вазифалари. Турли экиш технологияларида минерал ва органик угитлар кулланилганда нухат усимлиги лаборатория ва дала унувчанлигини хамда туп сонини аниклаш.

Тажриба натижалари. Дастлаб лаборатория тажрибаларида нухатнинг лалмикор майдонлар учун районлаштирилган "Гулистон" навининг уруги унувчанлиги ва илдиз узунлигига таркибида 8 турдаги аминокислоталар, органик моддалар (фулвик ва гумик кислоталар), макро ва микро угитлар мавжуд булган

October 5-6

413

универсал органо-минерал биопрепарат "Рокогумин" биоугити ва Evrofol 30 % к.э.фунгицидининг таъсири урганилди (1-жадвал).

1-жадвал

Биологик фаол yFm\nap меъёрининг "Гулистон" нухат навининг лаборатория шароитида унувчанлиги ва илдиз ривожланишига таъсири, ЛДИТИ, МТХ, 2022 йил

Унувчан Илдиз Назоратга нисбатан

Т/р Вариантлар лик, % узунлиги, Унувчан Илдиз

см лик, % узунлиги, см

1 Дистилланган сувда-назорат 72 9,5 +- +-

2 РГ-3 л/т уруг х,исобида 80 10,8 8 +1,3

3 РГ -5 л/т уруг х,исобида 85 10,3 13 +0,8

4 РГ -7 л/т уруг х,исобида 82 5,5 10 -4,0

5 РГ-5 л/т+0,5 доза фунгицид 85 4,6 13 -4,4

6 РГ-5 л/т+1,0 доза фунгицид 70 4,5 -2 -5,0

Эслатма: РГ - Рокогумин, фунгицид - Evшfol 30 % к.э.

Жадвал маълумотидан куриниб турибдики, лаборатория шароитида (18-200С хароратда) нухатнинг "Гулистон" навининг унувчанлиги назорат вариантида уртача 72 %ни ташкил этди.

Бу ерда бошка вариантларга нисбатан энг юкори унувчанлик курсаткичи "Рокогумин" биоугити билан инокуляция килинган 3- ва 5- вариантларда кузатилди (85 %). Бу вариантларда назорат вариантига нисбатан унувчанлик 13 %га юкорилиги аникланди. Аммо 5 л/т хисобида "Рокогумин" биоугити билан бирга тулик дозада фунгицид эритмаси билан намланганда нухат уругининг унувчанлиги назоратга Караганда 2 %га пасайганлиги кузатилди.

Лаборатория тажрибаларида "Рокогумин" биоугити хамда фунгициднинг ярим ва тулик дозадаги аралашмаси билан намлантирилган нухат уруги униб чикиш ва усиш жараёнларининг бироз сустлашуви кузатилди.

Дастлабки йилдаги дала тажрибаларида экиш ишлари 3 та экиш технологиялари буйича жумладан:

1. Анъанавий технология - 20-22 см чукурликда шудгорлаш.

2. "О" технология - тупрокка ишлов бермасдан экиш.

3. СЗС - 2,1 (^озогистон) култиватор сеялкаси билан экиш.

Олиб борилган дала тажрибаларига натижаларида шу нарса аникландики, турли экиш технологиялари ва минерал угитлар хамда аминокислоталар, макро ва микро угитлар, гумат ва фульват кислоталар таркибида мавжуд булган биоугитлар ("Нанокремний" ва "Рокогумин") иштирокидаги вариантларда нухат усимлиги дала унувчанлиги ва туп сонига сезиларли таъсир этиши кузатилди (2-жадвал).

October 5-6

414

2-жадвал

Турли экиш технологиялари ва ^итларнинг нухатнинг "Гулистон" нави туп сони ва

дала унувчанлигига таъсири

Де Такрорийликлар Дала

л Технология Вариантлар буйича Уртач унувча

№ усимликлар сони, а, нлиги,

дона/м дона/м %

1 2 3 4 2

1 Угитсиз - назорат 21 20 21 22 21 84

2 Анъанавий P30K30 экиш олдидан сочма усулда, N30 3-4 чин барг -сочма усулда (st) 20 22 19 23 21 84

3 технология (СЗС-3,6 Fалла P20K20 - сочма усулда, экиш олдидан 22 20 23 19 21 84

4 сеялкаси, Россия) N20P30K20 - сочма усулда, экиш билан бирга+2,5л/га РГ 23 21 23 21 22 88

5 ^0Р30К20-лента усулида, экиш билан бирга+2,5л/гаРГ+ фун. 0.3/га +инсек.0,3л/га 24 22 24 22 23 92

6 N20P30K20 - лента усулида, экиш билан бирга+2,5л/гаНК+фун.0.3 /га+инсек .0,3л/га 23 22 24 23 23 92

1 Угитсиз - назорат 18 17 19 18 18 72

2 Р30К30 экиш олдидан, N20 3 -4 чин барг - лента усулда (st) 20 19 17 20 19 76

3 "О" технология P20K20 - лента усулида, экиш билан бирга 20 15 19 18 18 72

4 (NO TILL Бразилия N20P30K20 - лента усулида, экиш билан бирга+2,5л/га РГ 18 20 17 21 19 76

5 сеялкаси) N20P30K20 - лента усулида, экиш билан бирга+2,5л/гаРГ+ фун.0.3/га +инсек.0,3л/га 20 22 20 22 21 84

6 N20P30K20 - лента усулида, экиш билан бирга+2,5л/гаНК+фун.0.3 /га+инсек .0,3л/га 18 21 20 21 20 80

1 Угитсиз - назорат 23 19 20 22 21 84

® О

October 5-6) Republican Scientific and Practical Conference

©

О

415

2 C3C-2,1 Ky^THBaTop cea^KacH (^030FHCT0H) P30K30 3KHm o^gugaH, N2o 3-4 hhh öapr - neHTa ycy^ga (st) 21 21 19 23 21 84

3 P20K20 - neHTa ycy^Hga, 3KHm ÖH^aH öupra 20 18 20 22 20 80

4 N20P30K20 - neHTa ycy^Hga, 3KHm ÖH^aH ÖHpra+2,5^/ra Pr 22 21 23 22 22 88

5 N20P30K20 - neHTa ycy^Hga, 3KHm ÖH^aH ÖHpra+2,5n/raPr+^yH. 0.3/ra +HHceK.0,3^/ra 23 24 23 22 23 92

6 N20P30K20 - neHTa ycy^Hga, 3KHm ÖH^aH ÖHpra+2,5n/raHK+^yH.0.3 /ra+HHceK .0,3^/ra 21 23 21 23 22 88

Эс.пaтмa: Pr - PoKoryMHH, HK - HaHoKpeMHHH.

2-^agBan MatnyMoraapugaH KypuHuö TypuöguKH, onuö öopunraH gacraaÖKH ßunru gana Ta^puSanapuga HyxaTHHHr 'TynucToH" HaBuga gana yHyBnaHnuru BapnaHTnap öyöuHa 80-92 % hh, Tyn cohh 18-23 goHa/M2 TamKun 3Tgu. EyHga энг WKopn KypcaTKHH 5- Ba 6-BapuaHTnapga Ky3arangu. ^yMnagaH, aHtaHaBHÖ TexHonorua 6yÖHHa 3KunraH Bapuaffraap unuga Ha3opaT BapuaHTuga ycuMnuK Tyn cohh ypTana 21 goHa/M2, gana yHyBnaHnuru 84 %hh TamKun этraнн xpnga ymöy TexHonoruaHHHr 5-BapuaHTuga Terumnuna 23 goHa/M2, 92 %hh Tammn этgн. fflyHHHrgeK. C3C-2,1 (^o3ofhctoh) KynTHBarop ceanKacu öunaH экнm TexHonoruacuga x,aM ymöy 5- BapuaHTga Ha3opaTra HucöaraH ce3unapnu gapa^aga ycTyHHHK KypcaTKH^napu Ky3arangu.

^acTnaÖKH ßungaru Ta^puöa Hara^anapura acocnaHHÖ Kyöugaru xynocanapra Kenum MyMKHH: nanMUKop MaögoHnapga "PoKoryMHH" Ba "HaHopeMHHÖ" SuoyFuraapu öunaH HHoKyn^uA KunraH xpnga C3C-2,1 (Ko3ofhctoh) KymuBarop ceanKacu öunaH экнmga HyxaT экннн Tyn cohh Ba gana yHyBHaHnuru öyöuHa axmu Hara^anapra Ba HKTucoguH caMapagopnuKKa 3pumHnagu.

REFERENCES

1. AMaHoB A., CugguKoB P.Э., McynoB X.ro. Ba öomKanap. hkhhm Ba oö-x^bo mapouTnapu y3rapumuHHHr nanMHKop 3KHHnap xocungopnurura Tatcupu Farnaopon. 2017 h. 36 ö.

October 5-6

416

2. Турсунова М. Лалмикор ерлар шароитида нухат навларининг унувчанлиги. Агроилм журнали. №4, 2021 йил, 25-27 б.

3. Атабаева Х., ^одирхужаев О. Усимликшунослик.Тошкент "Янги аср авлоди" 2006 й. 154-б.

4. Мавланов Б.Т. Сугориладиган тупрокларда нухатнинг Юлдуз, Умид ва Узбекистон 32 навларини усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига минерал угитларнинг таъсири. Автореферат дисс. к.х.ф.н., Самарканд 2005 й. 24 б.

October 5-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.