Научная статья на тему 'ҚЎЛ ТЎПИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИ ЎСМИРЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

ҚЎЛ ТЎПИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИ ЎСМИРЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

40
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ўсмирлик / қўл тўпи ўйинчилари / масъулият / шахсий сифатлар / психологик тайѐргарлик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Илҳом Камолович Қурбонов

Ушбу мақолада спортчиларнинг мусобақа олди масъулияти ҳақида маълумотлар берилган. Масъулият унинг шаклланиши, ушбу шахсий фазилатлар мусобақа жараѐнига ҳисса қўшиши, тўсқинлик қилиши ҳам мумкин. Мақолада ўсмир қўл тўпи ўйинчиларида масъулиятни психологик тайѐргарлик ѐрдамида ривожлантириш натижалари келтирилган. Машғулотдан олдинги ва кейинги ўлчанган кўрсаткичларнинг медианалари ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини таққослаш орқали машғулот самарадорлиги текширилди. Олинган маълумотлар експериментал гуруҳда масъулиятли лавозимни ривожлантириш ва уни қабул қилишдан олдин баъзи тўсиқларни олиб ташлаш, шунингдек, ўз-ўзини қабул қилиш, очиқлик, мақсадни белгилаш тизимидан фойдаланиш ва ихтиѐрий ҳаракатлардан фойдаланиш ҳақида хабардорликни ошириш учун қулай тенденцияни кўрсатади. Қўл тўпи ўйинчилари томонидан масъулиятнинг намоѐн бўлишида доимий ўзгаришларни олиш учун машғулотлар сонини ва вақтини ошириш, шунингдек, психологнинг ишини спортчи шаклланишининг барча босқичларида қўллаб-қувватлаш жараѐнига киритиш керак.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚЎЛ ТЎПИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИ ЎСМИРЛАРНИНГ МУСОБАҚА ОЛДИ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-263-269

КУЛ ТУПИ БИЛАН ШУГУЛЛАНУВЧИ УСМИРЛАРНИНГ МУСОБАКА ОЛДИ МАСЪУЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Ил^ом Камолович Курбонов

К,арши мухандислик иктисодиёт институти катта укитувчиси

ilhom 1515@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада спортчиларнинг мусобака олди масъулияти хакида маълумотлар берилган. Масъулият унинг шаклланиши, ушбу шахсий фазилатлар мусобака жараёнига хисса кушиши, тускинлик килиши хам мумкин. Маколада усмир кул тупи уйинчиларида масъулиятни психологик тайёргарлик ёрдамида ривожлантириш натижалари келтирилган. МашFулотдан олдинги ва кейинги улчанган курсаткичларнинг медианалари ва уларнинг узаро боFликлигини таккослаш оркали машFулот самарадорлиги текширилди. Олинган маълумотлар експериментал гурухда масъулиятли лавозимни ривожлантириш ва уни кабул килишдан олдин баъзи тусикларни олиб ташлаш, шунингдек, уз-узини кабул килиш, очиклик, максадни белгилаш тизимидан фойдаланиш ва ихтиёрий харакатлардан фойдаланиш хакида хабардорликни ошириш учун кулай тенденцияни курсатади. Кул тупи уйинчилари томонидан масъулиятнинг намоён булишида доимий узгаришларни олиш учун машFулотлар сонини ва вактини ошириш, шунингдек, психологнинг ишини спортчи шаклланишининг барча боскичларида куллаб-кувватлаш жараёнига киритиш керак.

Калит сузлар: Усмирлик, кул тупи уйинчилари, масъулият, шахсий сифатлар, психологик тайёргарлик.

КИРИШ

Узбекистонда Гандбол 1923-24 йилларда пайдо булиб, биринчи мусобака 1926 йилда Тошкентда утказилган. 1991 йил Узбекистон Республикаси Гандбол федерацияси тузилди. Республиканинг барча вилоятларида Гандбол буйича болалар спорт мактаблари, эркаклар, аёллар ва болалар жамоалари бор. 1991 йилдан Узбекистан чемпионати мунтазам утказилади. Узбекистон Гандболчилари терма жамоаси (аёллар) Осиё чемпионатида 4-уринни эгаллади ва Германияда утказилган жахон биринчилиги мусобакаларида катнашди

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

(1997). Узбекистонда хизмат курсатган спорт устозлари Ф. Абдурахмонов, В. Каплинский, хизмат курсатган спорт устаси, Олимпия уйинлари ва жахон чемпиони М. Васильев, халкаро микёсдаги спорт устаси, жахон чемпиони С. Землянова, спорт усталари А.Абзалова, О.Абдуллаева ва бошкаларнинг Гандбол ривожланишида катта хиссаси бор. [1]

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жамият ривожланишининг замонавий боскичи учун масъулиятнинг ахамияти ижтимоийлаштирувчи омилларнинг етишмаслиги билан тавсифланади. Спорт бу енг оммабоб булган сохалардан биридир. Шахснинг субектив сифатини яни жавобгарликни ривожлантириш хар кандай спорт тури билан шуFулланувчилар учун жуда мухимдир. Масъулият даражаси факат ёш даврининг узига хос хусусиятлари билан чекланган [4,5]. Усмирлик даври масъулиятли позицияни намоён етишда енг сезгир ва кутилган хисобланади, аммо купинча катталарга карам булган позиция усмирларни масъулиятли хатти-харакатлар тажрибасини олишга каршилик килади [5].

Усмирлик даврида спортда ривожланиш ва шахсиятнинг мураккаб шаклланиши боскичи мавжуд булиб, у купинча баркамол ривожланишнинг бузилиши билан содир булади [1]. Усмир спортчилар учун масъулият уз олдига куйилган спорт максадларига эришишда шахснинг ресурс сифати булиши мумкин, шунингдек, доимий узгариб турадиган хаёт ва ракобат шароитларига мослашишга ёрдам беради [2, 6].

Масъулият - бу шахснинг этуклигини тавсифловчи тан олинган фазилатдир. Масъулият - усмирлик даврида узини тулик намоён кила олмайдиган куп киррали шахсий хусусиятдир. Бирок, масъулиятли хулк-атворни амалга ошириш тажрибасини ривожлантириш ва туплаш усмирларнинг балоFат ёшига осонрок утишига ёрдам беради.

Биз масъулиятни инсоннинг узига, бошка одамларга, жамиятга килган харакатлари учун жавобгар булиш, шунингдек, унинг хаётини мустакил белгилаш ва жамият билан узаро муносабатда булиш кобилияти деб хисоблаймиз [2]. Бизнинг назаримизда, масъулиятнинг узи шахс хулк-атворини тартибга солиши, унинг шаклланиши эса унинг ривожланиши ва намоён булишига кумаклашувчи ёки тускинлик килувчи шахсий сифатларни такозо этиши мумкин. Масъулиятнинг намоён булишига ёрдам берувчи шахсий сифатлар оркали биз ички мотив, уз-узини тартибга солиш, уз-узини

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

бошкариш, уз-узига муносабат, уз-узини актуаллаштиришни назарда тутамиз. Спорт мухитининг салбий таъсирини ошира оладиган ва масъулиятнинг намоён булишига тускинлик киладиган шахсий сифатлар ташки мотив, амотивация, айбдорлик, хавотирланиш, шахслараро карама-каршилик, психологик химояланиш, енгиш стратегияларидир [3].

Тадкикот максади: жавобгарлик мохиятини тушунишни кенгайтириш ва масъулиятли хулк-атворни намоён етишга кумаклашувчи шахсий сифатларни ривожлантиришга каратилган психологик тренинг самарадорлигини аниклаш.

МашFулотларда бир жамоага мансуб 3 ёшдан 7 ёшгача спорт билан шуFулланувчи 15 ёшли 12 нафар усмир гандболчи иштирок этди. МашFулотлар хафтасига 1 -2 марта 2,5 соатдан иштирокчиларнинг спорт жадвалига мувофик утказилди. 6 ой давомида жами 20 та сессия утказилди.

МашFулотларни ишлаб чикишда биз кабул килинган коидаларга, мавжуд дастурларнинг элементларидан фойдаланган холда психологик тренингни утказиш тамойилларига таяндик, шунингдек, вилоят чемпионатига чикиш жараёнида гандбол жамоасининг хакикий эхтиёжларидан келиб чикдик. Дарсларнинг хар бирида назарий, амалий блок, иштирокчиларнинг узаро таъсири, дарс натижаларини умумлаштириш мавжуд.

Х,ар бир машFулот куйидаги тузилишга эга эди:

•S саломлашиш, асосий мавзуни ажратиб курсатиш (20-25 мин.);

•S кизиб олиш машклари (20 мин.);

•S такдим этилган мавзу буйича мунозара ёки аклий хужум (20-25 мин.);

■S назарий кисм, материал юзасидан саволлар (30-40 мин.);

•S мавзу буйича амалий машFулотлар, мухокама (25-30 мин.);

•S дарсдан хулоса килиш, фикр билдириш (10 мин).

Тренингнинг самарадорлигини аниклаш учун урганилаётган курсаткичларнинг медианаларини ва уларнинг узаро боFликликларини тренингдан олдин ва кейин фаркларининг ишончлилигини бахолаш мезони ва Спеарман корреляция тахлили буйича солиштириш оркали амалга оширилди.

НАТИЖАЛАР

МашFулотдан олдин биз усмир гандболчилар уртасида масъулиятли хатти-харакатларнинг ситуацион куринишини урнатдик, бу спортчилар факат мумкин булган ва назорат килинадиган вазиятларда масъулиятни уз зиммаларига олишларини курсатади [3]. МашFулотдан сунг гандболчиларнинг

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

масъулиятли ишни бажаришда пассив хатти-харакатлари сезиларли даражада камайди (машкдан олдин М = 20, машFулотдан кейин М = 16, харорат = 4,5) ва уз вазифаларини бажаришда бошка одамларга ёки шароитларга боFликлик намоён булди. масъулиятли ишлар жараёни (М = 21,5 машFулотдан олдин, М = 17,5 таълимдан кейин, Темп. = 3). Масъулиятнинг мохиятини тушуниш сезиларли даражада ошди (машкдан олдин М = 21, машFулотдан кейин М = 24,5, Темп = 1) ва мухим, масъулиятли ишларни бажариш жараёнида ижобий Xис-туЙFуларни бошдан кечириш (М = 21 олдин). тренинг, М = 24 таълимдан кейин, Темп. = 1).

К,иёсий тахлил маълумотлари шуни курсатдики, машFулотлардан сунг психологик химоя "регрессия", тарбиявий мотивация, узини-узи айблаш курсаткичлари сезиларли даражада пасайган, спортчилар уз фаолияти ва хатти -харакатлари хакида купрок хабардор булишган, узларига нисбатан ижобий хис -туЙFулар пайдо була бошлаган. "Ижтимоий куллаб-кувватлашни излаш" ва "муаммони хал килишни режалаштириш" стратегиясининг ортиши, очиклик фаолият сифатини бахолаш кобилияти, вактга йуналтирилганлиги ва катъиятлилик ва катъиятнинг ихтиёрий сифати, натижаларга купрок максадли хулк-атворни акс эттиради. Усмир спортчиларнинг мухитидан ёрдам ва тажриба олиш. Олинган натижалар машFулотлардан сунг спортчиларнинг масъулияти ва шахсий фазилатларини ривожлантиришда ижобий динамикани акс эттиради.

МашFулотдан олдин ва кейин масъулият ва шахсий фазилатлар курсаткичларининг корреляцион тахлили куйидаги натижаларни курсатди. МашFулотдан олдин масъулият курсаткичлари шахсий фазилатлар билан камрок боFлик эди, бу кул тупи билан шуFулланадиган усмирлар уртасида масъулиятни намоён килиш учун шахсий фазилатлар ресурсларининг этишмаслигидан далолат беради. Усмир гандболчиларда машFулот олдидан масъулиятнинг намоён булиши мотивацион компонентлар (0,67), уз -узини тартибга солиш (0,65) ва чидамлилик (0,65) ва фидойилик (0,69) каби ихтиёрий фазилатлар билан боFлик булиб, бу бизнинг шахсий фазилатлар манбаси хакидаги тахминимизни тасдиклайди. Бирок, салбий боFланишлар: моделлаштириш (-0,69), вактга йуналтириш (-0,71), синергия (0,62) ва масъулиятли бизнесда ижобий хис-туЙFулар тажрибаси билан ички зиддиятга ижобий муносабат (0,62), ишнинг бекарорлиги хакида гапириш мумкин.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

Тренингдан сунг масъулият курсаткичлари ва шахсий фазилатлар уртасидаги алокалар сони сезиларли даражада ошди. Масъулиятли спортдаги фаол хулк-атвор усмирларнинг масъулиятни кабул килиши, хулк-атворда мослашувчанлик (0,72) ва шахснинг мохиятини катта тушуниш (0,63) билан тавсифланади. Бирок, биз машFулот олдидан вактга йуналтириш (-0,71) масъулиятли спортда ижобий хис-туЙFуларни бошдан кечириш билан боFликлигини ва машFулотдан сунг (-0,84) у хали хам салбий муносабатларга эга эканлигини аникладик. Аммо масъулиятнинг мохиятини тушуниш билан Xис-туЙFунинг идрок этиш ва уни амалга оширишдаги чекловларни тушунишнинг онгли контекстига утишини курсатади. Биз масъулиятли спортдаги фаолият билан алока килиш (0,60) ва масъулиятнинг мохиятини тушуниш (-0,75) уртасидаги салбий муносабатни аникладик, шунингдек, уз -узини сезгирлик намоён булиши (-0,63; -0,61) бу параметрлар билан боFлик. Усмир гандболчиларда ушбу позицияларни амалга ошириш кобилияти жуда мухимдир. Вакт этишмаслиги туфайли спортчилар учун алокаларни кенгайтириш мумкин эмас, бу вактни хозирги кунга концентрация килиш, мусобакага тайёргарлик (тугараклар) ва спорт жараёнида намоён булади.

Тренингдан кейин ижтимоий ахамиятга эга мотивация синергия билан боFлик (0,58), бу жамоанинг йуналишини ва битта натижага биргаликда эришишни курсатади. МашFулотдан сунг масъулиятнинг мохиятини тушуниш, асосан, ижтимоий муносабатларни тавсифловчи параметрлар билан боFлик (ута масъулиятлилик айби 0,62; сехрли ташвиш 0,77, инсон табиатини тушуниш 0,72), бу кимгадир ёки шахсга нисбатан масъулиятли хатти-харакатларнинг намоён булишини куриш билан изохланади. Бирор нарса - кейин, яъни. бошкаларга Fамхурлик килишда, маросимга риоя килиш усмир гандболчиларга масъулиятли ва жамият томонидан тасдикланган хатти-харакатлар сифатида куринади.

Масъулият спортги ижобий хис-туЙFулар тажрибаси ва масъулиятни уз зиммасига олиш кобилияти, уз-узини тартибга солиш параметрлари билан бир хил боFликликни курсатди: (зиддиятни тахлил килиш 0,90; 0,67 ва хатти-харакатларнинг мослашувчанлиги 0,57; 0,68), жавобгарликни уз зиммасига олиш ( 0,63; 0, 64) ва узоклашиш (0,81; 0,72), рационализация оркали психологик химоя (0,58; 0,56), оилада альтруистик хатти-харакатлар (0,72; 0,75). Бу шуни курсатадики, гандболчиларда масъулиятни уз зиммасига олиш

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

ижобий хис-туЙFулар ва вазиятдан чикиш истаги билан бирга келади, лекин айни пайтда бу мураккаб, жараёндир.

ХУЛОСА

Шундай килиб, ишлаб чикилган ва утказилган психологик тренинглар, бир томондан, экспериментал гурухда масъулиятли позицияни шакллантириш ва уни кабул килишдаги баъзи тусикларни олиб ташлаш учун кулай тенденцияни, шунингдек, узини узи кабул килиш, очиклик курсаткичларининг ошишини курсатади. максадларни белгилаш тизимидан фойдаланиш ва ихтиёрий харакатлардан фойдаланишни билиш. Бошка томондан, корреляциялар баркарор таъсирга эришиш учун этарли даражада таъсир курсатмайди, бу "уз-узини англаш" нинг шаклланишида, бекарор тартибга солишда ва усмирлик даврида мустакил хатти-харакатлар тажрибасининг этишмаслигида намоён булади. Шу сабабли, янада жиддий узгаришлар учун машFулотлар сони ва вактини купайтириш, шунингдек, спортчининг баркамол ривожланишини куллаб-кувватлаш учун психологнинг ишини спортчи шаклланишининг барча боскичларида куллаб-кувватлаш жараёнига киритиш керак. усмирлик давридаги шахсият.

REFERENCES

1. Gorskaya, G.B. (2008), Psychological support of long-term training of athletes. Textbook, Krasnodar.

2. Dementy, L.I. (2005), Responsibility as a resource of personality: monograph, Inform-Znanie, Moscow.

3. Dementieva, I.M. (2015), "Features of responsibility manifestation at the teenagers who are engaged in handball", Physical education, sport-science and practice, No. 3, pp. 71-76.

4. Olshansky, S.A. (2009), "Peculiar properties of formation of the subjective position of athletes in adolescence", Physical education, sport-science and practice, No. 1, pp. 21-26.

5. И.Т Арислонов.(2021) Мини футболда чидамлиликни намоен этишнинг узига хос хусусиятлари Academic Research in Educational Sciences, 2 (1), 681686.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-168-174

6. И.Т. Арисланов (2020) Тактическая подготовка квалифицированных спортсменов по мини-футболу на основе специальных упражнений: состояние, проблемы и перспективы ее решения Фан - спортга, 2020 (2), 17-20.

7. Рузикулов, Б. Б. (2020). Об особенностях проявления физической работоспособности при нагрузках различной направленности у футболистов подросткового возраста. 2020 йилда утказиладиган xxxii ёзги олимпия ва xvi паралимпия уйинларига спортчиларни тайёрлашнинг долзарб муаммолари, 530532.

8. Рузикулов, Р. (2019). О взаимосвязи между характером физической работоспособности при нагрузках различной направленности и категориями соматотипов у юных футболистов. жисмоний тарбия ва спорт назарияси ва услубиётини ривожлантиришнинг замонавий тенденциялари, (1), 339-343.

9. Рузикулов, Б. (2021). 12-16 ёшдаги футболчиларнинг антропогенетик мезонлар ва жисмоний тайёргарлик курсаткичлари асосида функционал тайёргарликлари ва жисмоний ривожланганлик даражаларини бахолаш. НамДУ илмий ахборотномаси, (3), 547-552.

10. Рузикулов, Б. Б. (2021). Оценка уровня физического развития футболистов подросткового и юношеского возраста. Fan-sportga, (1), 73-75.

11. Рузикулов, Б. Б. (2019). Морфо-функциональные показатели как критерии для прогнозирования перспективности футболистов с учетом возраста и игрового амплуа. Фан - спортга, (3), 57-62.

12. Рузикулов, Б. (2019). Узлуксиз таълим тизимида жисмоний тарбия ва спорт самарадорлигини ошириш. Муаллим ва узлуксиз таълим, (2), 145 -149.

13. Рузикулов, Б. Б. (2020). Футболчиларнинг махсус чидамлилигини ривожлантиришнинг долзарб муаммолари. Academic Research in Educational Sciences, 1 (4), 260-265.

14. Рузикулов, Б. Б. (2020) Сравнительный анализ компонентного состава массы тела и функционального состояния футболистов различного игрового амплуа. Высшая школа: научные исследования. Материалы Межвузовского научного конгресса 2020, 111-117.

15. Рузикулов Б. Б.(2020) Физическое развитие и физическая работоспособность футболистов с учетом их игрового амплуа Актуальные вопросы науки и практики. Сборник научных трудов по материалам XXI Международной научно-практической конференции, 2020 года, г Анапа, 277282.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.