18МРНТИ 02.11.91
Эл-Фараби шмшдеп фэлсафа мен дш арасындагы байланыс мэселесi
Нурсултан Б. Дуйсен1*, Эльмира Г. Итегулова2*
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык, yHMBepcMTeTi, Астана, К,аза^стан
*Автор для корреспонденции:
E-mail: nurs_db@mail.ru 1https://orcid.org/0000-0002-5092-3802 2https://orcid.org/0009-0003-4559-2994 DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-184-196
Ацдатпа. Аталмыш мацалада ортагасырдагы араб-мусылман мэдениеттц кврнектi вкш, фэл-сафаныц негiзiн цалаушы Эбу Насыр Эл-Фарабидщ дуниетанымындагы дт мен фэлсафаныц бгр-бiрiмен байланыс мэселеа царастырылды. Сондай-ац ойшылдъщ ежелгi антикалыц Платон, Аристотель сынды философтардыц элемнщ жаратылысы туралы жазылган ецбектерт мусылмандыц дуниетаным негiзтде, ислами табигатца жацындатцан iргелi iзденiстерi баяндалды. Ойшылдыц дтге цатысты квзцарасы мен пiкiрi жайлы мэселе бYгтгi кунге дейш элi толыгымен тст зерт-телмеген тацырып болып отыр. Мацаланы жазу барысында Эл-Фарабидщ дн мен фэлсафаныц бiрлiгт сипаттайтын дэлелдер берлдь Фараби взi фэлсафаныц вкш болгандыцтан днге рациона-листК тургыдан бага бердi. Ол дтдi дтшлдт белгыертен гврi философиялыц категориялар арцылы аныцтады. Эл-Фарабидщ трактаттары мен гылыми ттаптарыныц iшiндегi фэлсафа жэне джнщ бiрлестiгi мэселеа ец ауцымды р кYрмеуi тоцсан тYрлi зерттеу нысаны болып табылады. Фараби дн мен фэлсафаны зерттеу саласы, сондай-ац шыгу тегнен бастап аныцтайды. Дт дегенши уацыттыц тургыдан алганда фэлсафадан кешн пайда болган ойшылдыц ойынша. Эл-Фараби дннщ цажеттлтн туанумен цатар, онсыз да болмыстыц мумкн екешн алга тартты. Ягни, ол фи-лософияныц арцасында да, адам ацицат пен байлыцца жете алады дегендi мецзедi. Осы мацалада Фарабидщ теология шмЫщ сипаты, мэн жан-жацты царастырылды. Сондай-ац ойшылдыц пай-гамбарлыц, элемнщ пайда болуы, жаратылыс теориясы, Кудай (Алла) мэселеа мацаланыц зерттеу нысанына айналды.
Мацалада Фараби шмЫ зерттеушi шетелдК жэне отандыц галымдардыц ецбектр жYйелi турде талданды.
ТYЙiн сездер: фэлсафа; болмыс; субстанция; дн; цудай; пайгамбар; элем; ацыл; аян; циял.
Received 22 January 2023. Revised 25 January 2023. Accepted 31 January 2023. Available online 30 March 2023.
Для цитирования:
Дуйсен Н.Б., Итегулова Э.Г. Проблема связи между фалсафой и религией в учении аль-Фара-би // Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2023. - Т. 140. - №. 1. - С. DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-184-196
For citation:
Duisen N.B, Itegulova E.G The problem of the connection between falsafa and religion in the teachings of al-Farabi// Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2023. - Vol. 141. - №. 1. - С. DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2023-142-1-184-196
Клркпе
Христиандык багытта осы ^нге дейiн жеткен жэне окытылып жаткан философия мен казiргi уакытта отандык гылымда эсте еленбей калып отырган мусылмандык дYниетаным негiзiнде eмiрге келген фэлсафалык дэстYрде дшнщ алар орны эркайсысында езгеше сипатка ие. Дш мэселесiне келгенде философия мYлдем белек багыт устанды. Философия дiндi, тштен,кажетсшбед1. Дiн бiлiм катарына косылмады, гылымдьщ санага енбедi. 0йткеш философиялык ойлау жYЙесiнде Жаратылыс туралы сез бар, ал, Жаратушы туралы мYлдем айтылмайды. Оган кезiндегi маркстiк-лениндiк философиядагы атеист1к кезкарас айкын дэлел. Гылым мен философия дшге карсы деген тYсiнiк сол кезецдерде пайда болды. Ал, фэлсафа еюлдершщ дiндi жою ниеттерi жок болатын. 0йткенi, фэлсафа дшмен т1келей байланыста болды. «Исламдагы файласуфтардыц барлыгы такуа едi, жэне олар ездерш пайгамбардыц CYЙiктi перзенттерiмiз деп есептедД. Эрине, файласуфтардыц гылыми жэне фэлсафалык ойлары антикалык танымга жакын болды. Файласуфтарга рационалды пайым мен сешмд бiрлест1рген кYЙде eмiрде объективт! кезкарас калыптастыру кажет болды» (Армстронг, 2018: 244-245). Фэлсафашыларда Жаратушы абсолютп акикат болды. Фэлсафадагы Кудай туралы тусшкп агылшын галымы К.Армстронг былай сипаттайды: «Файласуфтар Курандагы Алла мен грек философтарыныц Кудайыныц 61р екенше кYмэнданбады. Олардыц ойынша, рационализм - дшнщ ец гажап формасы. Сондыктан олар Киелi Idтапта айтылган Кудай идеясынан да 6и1к идея калыптастырды. Олар Yшiн Кудайга мына дYниеде интеллектуалды категориядан тыс орын беру жэне дшд адам болмысынан тыс элемнен iздеу - дурыс шешiм болып кeрiнбейтiн. Олар д1н1н тек карадYрсiн hэм тар шецберден шыгаруга тырысты» (Армстронг, 2018: 179-180). Жогарыда келтiрiлген тэмалден угынарымыз сол, христиандык Киел1 КiтаптаFы Кудай мен ежелп грек философиясындагы Кудай бейнесшщ арасы жер мен кектей болып отыр.
0йткенi, кене грек философтарыныц Кудайы Киелi КiтаптаFы Кудайдан анагурлым айырмашылыкка ие болгандыгы белг1лi. Бул сeзiмiзге дэлелдi тагы да К.Армстронгтан табамыз: «Платон мен Аристотель есептейт1н жогаргы болмыс, ол уакыттан мYлдем тыскары жэне бул eмiрге эсте енбейдД. 0ткшш1 дYниенiц кYЙбец тiршiлiг1не араласпайтын, сондай-ак, адамзатка ез1н жария кылмаган. Галамды жаратушы емес, сэйкес1нше, арFыдYниеде адамды соттан етк1збеген. Галамныц бастауы да, ортасы мен соцы да болмаган, себеб1 элем сол Кудайдан басталган» (Армстронг, 2018: 180).
Зерттеу эдкнамасы
Эл-Фарабид1ц д1н жэне философия, теология, метафизика мэселелерше катысты ойлары бYгiнгi кYнге дей1н жYЙелi, жан-жакты тYрде зерттел1п болган жок. Отандык гылымда осы такырып тещрепнде ж1т1 зерттелген диссертациялык ецбектер тым тапшы болып отыр. Талдауга алынган птрлер мен тужырымдамалар философия гылымында накты тарихи жэне объективт! карастыру, логикалык талдау жэне б1р1кт1ру эд1стер1 мен тэс1лдер1 тургысынан зерттелдД. Макаланы жазу барысында такырыпка компаративиспк эд1стер де колданыска енд1. Эл-Фараби 1л1м1мен айналыскан алгашкы: М. Гилсон, Карра де Во, Р. Хаммонд сек1лд1 шетелдДк галымдармен коса кецест1к кезецдег1 ислам философиясына ерекше ден койган И. Игнатенко 1зден1стер1н жаткызуга болады. Отандык гылымда да фарабитанушылар катары сей1лген емес. Ойшылдыц тулгалык касиет1 мен фэлсафалык ецбектер1не зерттеу жYргiзiп келе жаткан А.Х. Машани, А.К. Кебесов, А.Х. Касымжанов, М.С. Бурабаев, Д. К1ш1беков, Ж. Алтаев сынды галымдарымыздыц зерттеулер1н айтуга болады.
Талк,ылау
Д1н мен фэлсафаныц аракатынасы мэселеа ортагасырлык мусылман ойшылдарыныц кернект1 ек1л1 Эл-Фарабид1ц
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 185
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
дуниетанымында, 1л1мшде айрыкша жYЙеленreн деуге болады. Эл- Фараби жалпы исламдык мэдениетте шоктыгы бшк гуламалардыц 6ipi. Христиандык философияныц eKwi, ¥лыбританиялык белгiлi дiнтанушы К.Армстронг фэлсафаныц негiзiн калаган Эл-Фараби деп есептейдД. Ол ез сeзiнде: «ТYрiк философы Эбу Насыр эл-Фараби философиялык рационализмге каб1лет1 жете бермейт1н бiлiмсiз шпш1л1ктщ киындыгын шешуге тырысты. Оны жеке-дара Фэлсафаныц курушысы рет1нде кабылдауга болады жэне мусылман идеализмiнiц тацгажайып эмбебаптыгын жария еткен де сол. Эл-Фараби К,айта ерлеу дэуiрiнiц тулгасы деуге лайык адам едi. Ол тек дэр1гер гана емес, сонымен катар,музыкант эрi мистик болды» (Армстронг, 2018: 250). Ралымныц сипаттамасына карап, Эл-Фарабидщ рационалистiк теорияныц eкiлi болгандыгын ацгарамыз. Олай дейтiнiмiз, ойшыл кeбiне езшщ фэлсафалык iлiмдерiн акыл-парасатпен Yйлестiруге тырысты деуiмiзге толык нег1з бар. Философияныц непзп максаты Акикатты тану дей келе, эл-Фараби сол Акикаттыц астарын угыну Yшiн гылым, 61л1м, терец ой, акыл кажет деп таныды.Ол eзiнiц элем, табигат, жаратылыс, эаресе, д1н, жаратушы сек1лдi дiни-фэлсафалык трактаттары аркылы Еуропа галымдарына Yлг1 бола 61лд1. Ойшылдыц eзiнiц iлiмiндег1 дYниетанымдык кeзкарасыныц кайнар булагы ежелг1 грекпк философияныц 1р1 eкiлдерi Платон мен Аристотельдщ ецбектерi болды. Эл-Фараби антикалык философиялык ой мен идеяларды мецгерш кана коймай, оны исламдык багытта, мусылмандык ДYниетаным нег1зiнде кайта тулеткен шебер тулга. Ол сондай-ак исламдык сешм жэне фэлсафалык ойды б1р-б1р1мен жакын байланыстыра б1лд1. «Тарихта Фараби сынды 1р1 карама-кайшылыкты тулга болмаганда, эл-Разали феномен1 де, одан кешнп Ибн-Рушдтыц сыни философиясы да тумаган болар ед1. Фарабид1ц тулгасы гасырлар мен кец1ст1ктерд1 камтыган улы дискуссияныц тууына нег1зг1 себеп болды. Ол логика аркылы метафизиканы тYсiндiрмекшi болган фэлсафаныц eкiлi. Сондай-ак, ол
мусылман фэлсафасына рационализмд1 б1р1нш1 болып енпзген тулга гана емес, ол аталмыш философиялык мектепт1, калам ыДмшен ажыратып, оныц нег1з1н салган гулама» (Mushin Mahdi,1963: 60-73).
Жогарыда атап еткендей, Эл-Фарабидщ ец кеп талкыга ие болган фэлсафалык идеялары, оныц дши-философиялык трактаттарында айшыкталган. Онда ол, дш мен фэлсафаны б1р-б1рше бтспру жэне олардыц езара кел1с1м ережелерш карастырады. Ойткеш «дш философияга арка суйеу кажет» - дейд (Ардакани, 2014: 32). Оныц теологиялык-филсофиялык 1л1м1 ортагасырлык мусылман элемшщ когамдык-саяси жэне рухани-тарихи ахуалыныц керсетк1ш1 бола б1лд1.
Дш дегешм1з Эл-Фарабидщ ойынша: «Кезкарастар жYЙеd мен к-эрекеттер -избег! жэне Алланыц адамзат баласына салып берген касиетт1 жолы. Дшнщ аркасында кекгреп ояу адамдардардыц баршасы да кездеген максаттарына жетуге мYмкiндiк алады. Баршасы деп отырганымыз -тайпалар мен калалар, ал кей жагдайларда, ол белг1л1 б1р халыкты немесе сан алуан халыктарды камтуы да гажап емес» (Рабитов, Курмангалиева, 2005: 47). Руламаныц бул сезшен байкайтынымыз, ол дДнд 1зг1л1к жэне кайырымдылык тургысынан бакытка жету жолындагы жэне Жаратканныц жарлыгын булжытпай орындауга итермелейтш ип амалдарды мецзеп турган тэр1зд1 Ойшылдыц птрше CYЙенетiн болсак, дш калалар мен сол каланы мекен кылатын кара халык, сондай кала кожайынын кемелдДкке бастайтын тэрбие куралы болып отыр. Оган дэлел рет1нде ойшылдыц тагы б1р мынадай тэмалше кулак турем1з: «Эгэрэки, ел билейт1н адам шынайы жаксылыктыц, тецдесс1з кайырымдылыктыц ек1л1 болса гана, оныц ел Yшiн жасаган ецбег1 де сан тYрлi 1зг1 ктермен толыспак. Осы секглд ип муратты амалга асырганда гана басшыныц ез1 тYгiл сол басшыныц езше багынушы халык та ушан-тещз бакытка кол жеткгзе алады, осыныц езш шынайы бакыттыц жем1с1 деп б1лгейсщ Сол себепт дДнд кайырымдылыктыц дм деп санауга кукылымыз» (Рабитов, Курмангалиева,
2005: 47). Бул жерде ойшыл дДндД тек касиет, кундылыктар тургысынан сипаттаган сыцайлы. Алайда ол дшдД акылмен де тус1нд1руге тырыскан.Сондай-ак дшнщ пайда болу тарихын карастырганда, оны адамныц ойлау каб^етшщ дамуымен сабактастырады. «Адам eмiрдщ мэш туралы ойлана бастады. 03iH кудДретаз сезшудщ нэтижесшде адам Кудайга, дiнге бет бурады. Эл-Фараби дшнщ кlажеттiлiгiн тус1нумен катар, онсыз да болмыстыц мумкш екенш алга тартты. Яши, ол философияньщ аркасында да, адам ак,ик,ат пен байлыкка жете алады дегендi мецзедД» (Момынкулов, 2009: 60-63).
Сонымен катар, ойшыл д1н мен фэлсафаныц б!р-б!р!мен болган уакыт сабактастыгы жeнiнде езшщ «Эрштер кгтабы» атты ецбепнде былай деп келедi: «Дш, негiзiнен адамзат акылын жаулап алганымен де уакыт жагынан алганда фэлсафадан кейiн пайда болган дуние. Дшнщ кeмег1мен халыкты окыта отырып, онда теориялык жэне практикалык заттарды колдануга тырысты, ягни бул фэлсафада оган сэйкес келетш эдiстермен элг1 заттарды, ягни мыналарды: сенiм немесе киялды немесе солардыц екеуiн бiрге зерттедi» (Нысанбаев, Курмангалиева, Сандыбаев, 2009: 361).
Эл-Фарабидщ дши кезкарастарыныц калыптасу мэселесш уш жакты карастыруга болады: Ыртшгден, оныц фэлсафасындагы Жаратушы (Аллаh) мэселесi. Эл-Фараби езшщ «Гылымдардыц шыгуы туралы» атты трактатында Жаратушы жайында: «Б^гейсщ, субстанциялар мен акциденциялардан баска жэне сол субстанциялар мен акциденцияларды жараткан мэцг1л1к жарылкаушыдан (Жаратушыдан) езге ештеменщ жок екенш Осыдан соц булардыц жаратушысы бар ма элде оны ешкандай жаратушысыз кезге елестету мумкш бе дегенд карастырамыз; Осыны зерттеу себептi Хак Тагаланы танимыз. Ол бар. Бул гылым ец жогаргы табигат гылымы - метафизика немесе кудiреттi гылым деп аталады. Гылым осымен тэмам» (Ес1м, 2004: 59-63). Демек, ол Жаратушыныц Б1р1нш1 себеп боларын айкындады жэне оныц жаратушылыгына
ешкандай ^д1к келт1рген жок. Сондай-ак, ол езшщ «Азаматтык саясат» деген трактатында келт1ргендей, акциденциялар мен денелерге себепшi болатын нег1з алты тYрге белiнедi. Олар туралы кыскаша: бiрiншi себеп (Алла^, екiншi себеп(бул жерде, екiншi себеп аспан денелерше себеп болуы мYмкiн, солардан кейiн солардыц субстанциялары туындайды), Yшiншi себеп (эрекетшiл акыл-парасат), тертiншi себеп (жан мэселесi), бесiншi себеп (форма жайында) жэне алтыншы себеп (материя). Осы себептердщ басында турган Бiрiншi дэрежедег1 себептiц (Аллаh) кеп болатындыгы эсте мYмкiн емес, ол жалгыз болады,калган дэрежедегiлердiц эрбiрiнде кепт1к бар, - дейдi эл-Фараби. Оныц ойынша Б1р1нш1 себепт1 Алла деп тану кажет. Ол Алла Екшш1 себеп пен Yшiншi себептег1 эрекетш!л акыл-парасаттыц емiрлерiне ец жакын себеп болмак (Нысанбаев, Курмангалиева, Сандыбаев, 2009: 379).
Эл-Фарабидщ «61р1нш1 себеп», «б1ршш1 козгаушы», «61р1нш1 тулга» туралы угымы Аристотельдiц 61р1нш1 себеп, 61р1нш1 козгаушы туралы угымдарынан мYлде белек. Ол жерде Аристотельдщ «61р1нш1 козгаушысы», «дуниет жаратушы» да емес, оны «ойлап шыгарушы» да емес. Бул-тек кана езiн-езi ойлайтын, 61р орыннан козгалмайтын дереказ козгаушы, бYкiл элемге еш катысы жок трансценденттiк акыл. Алла ай астындагы дYниеге тiкелей емес, жанама тYрде, аспандык акыл-парасаттар аркылы эсер етедi (Сандыбаев, 2020: 5). Эл-Фараби сондай-ак Б1р1нш1 Себепкердiц артьщшыльщтарын айрыкша атап еткен. Ол Алла туралы: «Ол - эркашан б1р1нш1. Оны егер белшбейд деп есептесек, онда оны сан яки баска да белшу турлер! тургысынан карастыруга болмайды жэне ол осы турасында да Бiреу болмак. Сол себептi элемдег1 езге де нэрседен езгешелетп туратын ез1нщ жеке-дара болмысыныц баскаша мэнге ие болуы да яки баска 61р нэрсе болуы да негайбыл. Сондыктан ол -езiнiц мэнiндег1 ерекше Себеп болып отыр» (Сандыбаев, 2020: 21). Будан уйгарым сол, ол Б1р1нш1 себепт1ц болмысы жалгыз. Егер де Б1р1нш1 себепт1ц болмысынан белек баска
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 187
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
6ip болмыс бар дейтш болсак, ол болмыс та будан азат, оган зэру емес езге бip болмыска айналуы керектш. Тиiсiнше, ол Бipiншi себептщ болмысынан тэуелсiз, сондай-ак e3i де сол децгейден табылатын бip нэрсе болуы кажет. Бipак бул жагдайда Оныц болмысы осы ею тец нэрсет бipiктipiп отырган болмыстан темен турган болар едi. Сонда оныц болмысы кемел болмыс болмайтын. Себебi, кемел нэрсе ешбip жагдайда eзiнiц мэтнен тыскары нэpсенiц бipi болуы мYмкiн емес.
Екiншiден, Эл-Фарабидщ дiни Шмшдеп пайгамбарлык, мэселесi. Эл-Фараби eзiнiц теологиялык iлiмiнде пайгамбарльщ мэселесiмен ерекше айналысты. Оган дэлел: «Расымен, кайсыбip пайгамбар болсын, ол эрине - философ; оныц кеpiсiнше болуы мYмкLн емес» дейтш улагатты сeзi. Ойшыл пайгамбар угымын теория дэpежесiне дейiн кетере 61лд1. Эл-Фаpабидiц пайгамбарльщ тYсiнiгi исламдагы пайгамбарльщпен кей мелшерде карама-кайшы тустары болды. Алайда одан толыгымен алшак кеттi десек те онымыз мардымсыз. Жалпы, пайгамбарльщ касиет,болмысыбелек,жаратылысыезгекемел жан иеа болатыны белгiлi. Пайгамбарлар ез кезещнде саяси, дiни, элеуметтiк тургыда кешбасшы бола бiлдi. Эл-Фараби осы бip мiндеттi амалга асыруга кажеттi келiсiмдеpге, кабiлет пен касиеттеpдi иеленген деп пайгамбарды гана мойындайды. Былайша айтканда, пайгамбар ез кезег1нде когамга аса кажетп тулга болмак. Сол когамныц тэл1м-тэрбиеа мен турмыстагы эдДлетплш мэселеа жэне зацдык жYЙесiн бакылауында устайтын адам. Онсыз когам 1ш1 дагдарыска ушырап, адамдары азгындыкка бой алдырады. Сол уакытта, сол когам мен адамзатты киыншылыктан аман алып калатын, оларга тура жол алтейтш тек пайгамбардыц eзi гана. «Ондай тек кайырымды калада гана болады»,-дейдi Эл-Фараби.Платонныц «Кемел когамды философтар баскаруы ти1с жэне карапайым кагидаларды сол когамга жеткЬе 61лу керек» дегенi бар. «Дэл осы тургыда, Эл-Фаpабидiц ойынша, Мухаммед пайгамбар да Платон ойлагандай мэцг1л1к акикатты карапайым тургындарга керкем тiлде жетмзе
б1лген м1нс1з кeсем болды. Мунан шыгатын корытынды: Ислам Платонныц идеал когам жYЙесiн т1рш1л1кте жYзеге асыруга эбден лайык. Бул идеяны толыккканды 1ске асыруга Исламныц ец лайык формасы рет1нде имам культ1мен танылган шиитт1кт1 айтуга болар едД» (Армстронг, 2018: 250). Жалпы Эл-Фараби e3 кезещнде парасатка ие адамдарды философтар жэне пайгамбарлар деп ек топка бeлдi. Осы бeлiнген топтардыц эркайсысы eз багыттары бойынша Жаратушы танымыныц непзше барады. Философтар рационалиспк сипатта акылмен, сэйкесшше пайгамбарлар кияли кYш аркылы акикатка жетедД. Осы туста Эл-Фараби пайгамбарлыкты философтардан б1р саты жогары кояды. Ойткет, оныц ойынша пайгамбар дегетщз eз болмысында тек акылмен гана байланып калмай, eзiндегi интуитивт таным-тYЙсiг1мен К,удаймен т1келей байланыс орната алатындыгы Yшiн де пайгамдарды бYкiл философтардан артык деп санады.Дегенмен, пайгамбардыц да, философтыц да максаты илэhи акикатка талпыну. Пайгамбар да, философ та б1р кайнар кeзден сусындайды жэне б1л1мдерш жогарга бастаудан алады. Пайгамбар философта жок касиеттермен ерекшеленедД. Пайгамбардыц адамдардыц барлыгына жеткгзуге тшстД хабары, орындайтын м1ндет1 бар. Мэселеге осы тургыдан карайтын болсак, пайгамбар танымда жэне б1л1мде философтан да жогары дэрежеде тур.Осылайша, Эл-Фарабидщ пайгамбардыц мэртебесш философтыц мэртебесшен тeмен деп сипаттауымен, оныц кудДретш кематпегенш айтуга болады (Момынкулов, 2009: 190). Бул ойды фэлсафаныц непзп eкiлдерiнiц б1р1 Ибн Сина да айгактайды. Ибн Сина бойынша: Адамдар илэhи акикатты толык тануга ой талкысымен емес, Елестетудщ аралык патшалыгы аркылы кол жеткгзедД. Б1здщ оныншы сферамызда орналаскан сощы Акыл - уаhидiц Касиетп Рухы. Осылайша пайгамбарлар себеп-салдарлык ой корытумен шектелетш практикалык акылдан да жогары туратын сфералык Акыл сек1лд1 К^удайды елестете алуга каб1летп интуитивтг, бейнел1 танымнан нэр алады. Мухаммед пайгамбар
^ahn элеммен тап осылай т1келей тутасуды ец кемел сатыга кетерд (Армстронг, 2018: 262).
Жогарыда келтарген пайгамбарлардыц болмысына тэн кияли кушпен катар, уаhи, аян сынды угымдар да сол пайгамбардыц Жаратушыныц (Аллах) жарлыгын жалпак журтка жетк1зу ушш бер1лет1н касиеттер. Булар жен1нде Эл-Фараби ез1нщ «К,айырымды кала тургындарыныц кезкарастары», «Тус керуд1ц себеб1», «Аян туралы жэне перштет керу туралы» атты кгтаптар жел1с1нде толыгырак баяндайды.Сопылык практикамен айналыскан Эл-Фараби уахига табиги дуние деп карады. «Уаhи» угымы -грек философиясында жок «тэц1рш1л уахи». Сондыктан да, Эл-Фараби пайгамбарлар керсететш пайгамбарлыкка, уаhи мен гажайыптарга катысты турл1 тус1нд1рме беруге мэжбур болды (Алтаев, 2020: 93). Ал, кияли куш дегенн1ц ез1 ойшылдыц айтуына суйенсек, пайгамбарлардыц илэhи акикат пен уаhилаpFа жету амалы.К,иял куш1 угымы Эл-Фарабидщ б1ршама философиялык 1л1мдер1нде, оныц ш1нде осы пайгамбарлык теориясында ерекше дэр1птеген. Оныц ойынша, киялдау дегешщз акыл жэне ойлау жуйесше непз болады. Алайда, ол киял кушш акылмен б1рлест1ру кез1нде, сез1м мен киялдыц рационалист1к жэне теориялык б1л1мнщ бук1лш мумкш деп есептейд1. «Ол адамныц киял аркылы жогары элеммен катынаса алатынын жэне заттардыц акикатына жете алатынын алга тартады. Эл-Фараби пайгамбарлык кубылысты рационалист1к нег1здерге суйенген алгашкы мусылман философ болды деген корытындыга келем1з. Ол эаресе, осы пайгамбарлык теориясында, философияныц д1нмен т1л табыса алатынын барлык гылым еюлдерше дэлелдед1» (Philosophy of Science, 2002: 17).
Yшiншiден, Эл-Фарабидщ элем, дYние болмысы туралы кезк,арастары мэселесь Эл-Фараби ез iлiмiндe элeмнiц уакыттык тургыдан бурынгы жэне мэн тургысынан кешннен пайда болгандыгын ecкepдi.
Ойшыл дуниенщ мэцгiлiгi, сондай-ак мэцгi eмecтiгi турасындагы устанымдардыц кей кезде бipiншiciнe аса мэн берш, eкiншiciнeн бас
тарткан болатын. Сонымен катар, Эл-Фараби сол элемнщ мэцплш жайлы идеяларды насихаттаушы Платон жэне Аристотельд1ц болмыс жешнде жазылган ецбектер1не птр калдыруы жэне оларды б1т1ст1ру аркылы фэлсафаныц ислами сетмнщ кагидаларына карсы келмейт1нд1г1н алга тартты. «Эл-Фарабидщ Аристотель мен Платонныц философияларын кел1ст1руге итермелеген баска б1р себеб1 - исламдык дYниетанымFа кайшы келет1н Аристотель филсософиясыныц кейб1р тустарын Платонныц филсофиялык 1л1м1мен «жумсартуFа» тырысу. Фараби Yшiн Платон мен Аристотель Fасырлар ете келе адами ойлау ретандеп философия мен дши непзге ие идеялар рет1ндег1 даналыктыц арасындаFы Yзiлген байланысты кайта калпына келт1руге тырысты, ол осылайша наFыз философияныц тэщрш1л (кудайи) даналыкка кайшы келмейтшдшн керсетп» (Али Булач, 2006: 155).
БYгiнгi тацда Фараби 1л1мш зерттеуш1лер осыны есепке ала отырып, ойшылдыц элемнщ б1рден пайда болмаFандыFын, дYниенiц жаратылысы уакыт шецбер1нде болатынды^ын да кабылдаFанын м1ндет деп б1лед1.Эл-Фараби мен одан да езге Ибн-Сина, Ибн-Рушд сеюлд файласуфтардыц жаратылыс пен болмыс туралы жэне сол жаратылыстаFы Жаратушы да болатын ер1к мэселеа сынды ец непзп теологиялык-философиялык мэселелердщ нактылы жауабын таба алмауы калыпты жайт. Ол файласуфтардыц барлы^ы да ездер1нщ фэлсафалык кезкарастарын Куранмен астастыруFа ерекше кещл белдД. Араб-мусылман файласуфтарыныц бул кадамы, олардыц фэлсафалык кундылыктар катарына баска леп, яFни жаца Кудай туралы тYсiнiкт1 калыптастырды. Осыдан кешн, фэлсафа Fалымдарыныц шшде кудай ол тек бастапкы жэне козFалысуа келт1руш1 себеп емес, ол <^аламды Жаратушы себеп» деп айтыла бастады.
Эл-Фарабидщ дYниенiц болмысы туралы ойлары, оныц философиясын жан-жакты камтуды мецзейдД. Себеб1, Fаламныц болмысы туралы мэселе б1р жаFынан болмыс жэне мэн арасындаFы катынастарды камтыса, екшш1
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 189
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
жагынанболмысжэне козгалыстыц, кещспктщ жэне уакыттыц эркайсысымен арадагы байланыстарды карастыратын философиялык мэселе болып табылады. Сондай-ак, аталмыш мэселе метафизикалык жэне физикалык болмыстарга катысты болуымен коса мYмкiн жэне кажетп болмыстармен де байланысты екеш анык. Осылайша Эл-Фараби мен Ибн Сина уакыт пен козгалыстыц да эуелден бар екенш растады (Эбу Насер Эл-Фарабидеп философияныц б1рлш, 2022: 143).
Мутакаллим багытын устанушылар жоктан бар болу теориясын кабылдагандыктан, Эл-Фарабидщ галамныц ежелг1 екендш хакында айткан ойына олар мардымды жауап ката алмагандары белпл! Ибн-Рушд осы мэселенщ аясында пайда болган птрталастарда Фарабидщ птрш дурыс деп кабылдады. Ол да элемнщ мэцп екендшн eз бетшше дэлелдеуге тырысып бакты. Сонымен катар, элемнщ ежелг1 екенше жэне Алла^ыц бар екендшне дэлел б1лдДруш1 файласуфтарга eз идеяларымен де колдау ^рсет.
Эл-Фараби гарышты, адамды, оныц акыл-ойын камтитын жэне адам eмiрiне кажетп шындыкка жол ашатын элемнщ синтетикалык бейнесш жасауга тырысты. Осы жагдайды ескере отырып, б1з оныц дYниетанымын талдауды оныц галамныц курылымы туралы жалпы тужырымдамасымен байланысты непзг1 нег1зп принциптерд гарсетуден бастаймыз. Ислам дДш тургысынан б1ршш1 ретт1 жаратылыс-Ием1з Кудай, Алла. Эл-Фараби Кудайдыц антропоморфтык бейнесш алдыщы тер1ске шыгарудыц басында тур, ол оны кез-келген жеке сэттершен айырады. Оныц непзг1 козгалткыш, нег1зп себеп, непзп болмыс ретщде Кудайы бар. Эл-Фарабидщ бYкiл иерархиясы кундылык кeзкарасыныц рухымен сипатталады. КемелдДктщ жогары, жогары дэрежелерш тек бастапкы болмыска жаткызуга болады-немесе И.Мадкур бейнел1 тYрде айткандай, ол бэсекелеспктен тыс.
Багалау б1л1кт1лш («табшаты бойынша кайсысы жаксы») жэне иерархия платондык «Тимейге» жэне элемнщ курылымына аристотельдДк кeзкараска келш т1реледД. Олардыц непз1нде элемнщ геоцентрл1к
бейнеа калыптасады жэне шогырланады: ортасында козгалмайтын Жер, оныц айналасында сег1з сфера айналады. Птолемей непз1нде эл-Фараби тогызыншы, Жулдызсыз сфераны косады, ол оны козгалмайтын жулдыздар сферасыныц Yстiне кояды. Аристотельде бастапкы козгалткыштыц мэцп козгалатын сфералармен байланысы туралы толык тYсiнiк жок. Кейде бул салаларда стационарлык козгалткыштардыц болуына мYмкiндiк бередД. Бул аспан денелер1нщ eз жаны бар деген идеяга сэйкес келедД. Б1рак аспан денелершщ козгалысыныц кeрiнiсi б1рл1кт1 жогалтады, eйткенi б1ршш1 козгалткышка косымша сфералардыц акыл-ойы мен жаны 55-ке жетед (Кныш, 2011: 460501).
Эл-Фараби сфераларыныц козгалысыныц ^рдел1 жэне кYрделi аристотельдДк бейнеа айтарлыктай жещлдеттлш, акыл-ой санын азайтады жэне эр децгейдеп акыл мен жанныц багыныштылыгын накты аныктайды. Жандар, былайша айтканда, т1келей эсер етед, бул тшсп саланы козгалыска келттрудщ жумыс механизм^ ал акыл-жандар eз ^штерш алатын энергия кeздерi. Аристотельден айырмашылыгы, б1з мунда эр акылдыц eз саласына катысты автономиясын кeремiз. Козгалыс мотив1 - бул умтылыс, жанныц акылга деген CYЙiспеншiлiгi, ал тeменгiсi жогарыга тартылады, б1рак кершнше емес. Кудай eз жаратылыстарынан жогары, сондыктан оларга деген CYЙiспеншiлiктi сезше алмайды.
Б1ршш1 болмыс жалпы барлык т1рш1л1к иелершщ болуыныц нег1зп себеб1 болып табылады. Оныц кемш1л1ктер1 жок; одан баска барлык т1рш1л1к иелершщ кем дегенде б1р кемш1лш немесе б1рнеше кемш1л1ктер1 бар. Б1ршш1 болмыска келет1н болсак, ол барлык осы кемш1л1ктерден босатылады, eйткенi оныц бар болуы болмыстагы барлык нэрселерден бурын жэне одан артык ештеце жок жэне одан бурын ештеце болмайды. Сонымен б1рге оныц eмiр CYPуi 1зг1л1кт1 жэне eте жогары децгейде. Ол eзiн-eзi камтамасыз етедД жэне ештецеге муктаж емес, eзiнiц мэнш б1луде акылды, онда шындык, eмiр
жэне болмыс бар. КалFаныныц бэр1 осыдан туындайды. Б1ршш1 Болмыс жэне бул болмыс неден пайда болады... Б1ршш1 болмыстыц болуы, былайша айтканда, болмыстыц баска заттардыц болмысына ауысуы, ал калFаныныц бэр1 ез болмысынан туындайды» Ол баска ешнэрсе Yшiн жок жэне оныц болмысыныц максаты болудан баска ештеце жок, ейткет бул жаFдайда оныц ем1р CYPуiнiц сырткы себеб1 болады жэне ол енд непзп себеп болмайды... Керкшше, Б1ршш1 болмыстыц ез1 бар, ал баска -пршЫк иелер1 онда бар, сондыктан оныц субстанциясына, оныц болмысына алтеме жасайды». Оз1нщ мэтне сэйкес, ол ешк1мтц делдалдыFын кажет етпестен ездшнен ем1р CYредi. Бул оныц болмысыныц басымды^ы. Б1ршш1 болмысты себептер турFысынан карастыра отырып, б1з оныц мацызды мэнш тYсiнемiз. Озш-ез1 тану аркылы бул акыл оныц болмысы болмыстан белшбейтш тулFа екенш мойындайды. Озш-ез1 тану эрекет кептштщ пайда болуына экелед.
Эл-Фараби эманация уFымын араб-мусылман философиясына енпзд. Ойшыл Fаламды Кудайдыц «б1ршш1 каFидасынан» экзистенциалды потенциалдардыц Yздiксiз теплу1тц немесе эманациясыныц нэтижеа ретшде карастырады. Б1ршш1 принциптен шыккан б1ршш1 акыл езш жэне оныц Жаратушысын ойластырып, тани бастайды. Нэтижеанде бул акыл ем1р CYрет1н аспан сферасы Fана емес, сонымен б1рге Yшiншi болмыс, яFни екшш1 акыл, сондай-ак оныц болуыныц аспан сферасыныц «денеа мен жаны» бар. Дэл осындай процесс эманацияныц келеа кезецдер1нде жYредi: ек1нш1 акылдан Yшiншi (сонымен катар оныц тарш^к ету ортасы) пайда болады, содан кешн тертшш1 жэне т.б. ЖоFары интеллектуалдар мен сфералар олардыц астында орналаскандарды баскарады, осылайша Fарыштык эманацияныц оныншы сатысын алатын теменг1, ай асты сферасына дешн баFыну иерархиясын курайды...(Блэк: 2008, 65-81).
Эл-Фарабидщ космологиялык теориясы Fаламды концентрл1 сфералар тYрiнде
усынады: б1ршш1ден, жерден ец алыс орналаскан б1ршш1 акыл сферасы, содан кешн б1ршш1 аспан сферасы, содан кешн KOЗFалмайтын жулдыздар сферасы, содан кешн Сатурн, Юпитер, ^н, Венера, Меркурий сфералары жэне соцында ай... непзшен ай асты сферасын мекендейтш адамзат баласы бар оны баскаратын жоFары акылFа кетер1лу мYмкiндiг1. Бул Yшiн логикалык ойлау каб^етшен жоFары адамFа деректерд дурыс пайдалану кажет.
СоцFы жYргiзiлген зерттеулер эл-Фарабидщ Аристотельдц метафизикасын баяндауында эманацияныц неоплатоникалык метафизикасы туралы айтудан мукият аулак екенш керсетп. Осы ескертулерд ескере отырып, Эл-Фарабидщ ез1 эманациялык космологияны неоплатонизм Yшiн орталык деп санады, дегенмен ол аристотельдк емес екенш мойындады. Б1р сезбен айтканда, эманация олкылыктыц орнын толтыру Yшiн кабылданды, дейд Эл-Фараби, ол аристотельдк метафизиканыц теология мен кудайлык Fылымдарды камтитын белшнщ толык болмауына байланысты калды, онда Кудай мен табиFи болмыс арасындаFы себеп-салдарлык байланыстар туралы айтылады. Осы турFыдан алFанда, эл-Фарабидщ эманация теориялары оныц метафизиканыц табиFаты мен шеп туралы исламдык философиялык птрталаска, сондай-ак оныц натурфилософиямен байланысына коскан Yлесiнiц ажырамас белш болып табылады. Эл-Фарабидщ осы саланыц кешнп дамуына эсер1 Авиценнаныц ем1рбаянынан белпл1 эпизодпен расталады, онда соцFысы Аристотельдц «метафизикасын» 40 рет окы^анын, б1рак оныц маFынасын тусше алмаFанын айтады. Оныц шатасуы эл-Фарабидщ «Аристотельдщ метафизикасыныц максаттары туралы» шыFармасыныц Yлг1сiн кездейсок тапканнан кешн Fана сешлд. Авиценна эл-Фарабидщ ете кыска трактаты оныц киындыктарын калай шешкенш накты тусщдрмесе де, АвиценнаFа Эл-Фарабидщ Аристотельдц «метафизикасыныц»
теологиялык г^1лыммен немесе кудайлык г^1лыммен байланысы туралы ескертулер1 эсер еткеш анык (эл->ильм эл-илахи).
Шынында да, эл-Фарабидщ трактаты Аристотельдщ «метафизикасы» кeбiнесе «кудайлык гылым» реттнде сипатталганымен, ол жеке кудайлык субстанцияларды емес, болмысты, оныц принциптер1 мен касиеттерш зерттеуге арналган деген ескертумен ашылады. Содан кешн Эл-Фараби метафизика угымын болмыстыц жалпы касиеттерш бар ретщде зерттейтш эмбебап гылым рет1нде сипаттайды. Ол теологияныц шынымен де осы гылымныц бeлiгi екенш, б1рак оныц бастапкы пэт ретгнде емес, тек «Кудай абсолютп болмыс принциш» (эл-вуджуд эл-мутлак) шамасында екенш растайды. Осылайша, Эл-Фараби Аристотельдщ «метафизикасын» бурышы кате тусшдДру деп санаган нэрсеш тузете отырып, илаhи гылым шынымен де метафизиканыц мацызды бeлiгi деп тужырымдап, Аристотель мэтшшщ аз гана бeлiгi - б1р к1тап - осы такырыпка арналганын мойындады. Сондыктан болар, Эл-Фараби eзiнiц «Аристотель философиясыныц» соцында Фальсаф Аристуталиске «б1зде метафизикалык гылым жок» деп мэл1мдедД. Алайда, Эл-Фараби белг1л1 неоплатоникалык метафизиканыц непзг1 1л1м1-эманация теориясы-кудайлык болмыстарга жэне олардыц ай астындагы элеммен себеп-салдарлык байланыстарына назар аударады. Дэл осы 1л1м эл-Фарабидщ «Эл-Мадин эл-Фадил» жэне «элсияс эл-мадания» (саяси режим), сондай-ак олардыц метафизикалык бeлiктерiнде «Мабади эл-мауджудат» (болмыс принциптер1) деп аталатын ец мацызды ек жеке шыгармасыныц метафизикалык непздерш камтамасыз етедД.
Бул ецбектерде эл-Фараби колдаган эманация теориясы ек т1рекке нег1зделген -Птоломейдщ геоцентрл1к космологиясы жэне Кудайдыц метафизикасы. Эманация шецберш космология белплейдД. Эманация механикасы галамныц Кудайдан шыкканын тYсiндiрет1н теория ретщде эртYрлi дерек^здерге непзделген. Оз1нщ непзг1 алгышарттарында ол Аристотельден тYбегейлi кетуд б1лдДредД, ол Yшiн Кудай барлык баска субъекплердщ (вуджуд) eмiр CYPуiнiц накты себеб1 емес, тек элемдеп козгалыстыц непзп себеб1 болды.
Дегенмен, Эл-Фараби Кудайы кeптеген аристотельдДк касиеттерге ие: ол б1ртутас, материалдык емес, мэцг1л1к жэне кажет болган жагдайда эрекет етед1 Ец бастысы, Эл-Фараби Кудайды интеллект ретшде сипаттайды, оныц непзг1 кызмет1 eзiн-eзi тану болып табылады, бул аристотельдДк 1с-эрекет философиясыныц тужырымдамасын «ойлау ойлауы» рет1нде кайталайды (nôesis noçseos). Эл-Фараби схемасында интеллектуалды Кудайдыц кызмет Кудайдыц галамныц жаратушысы ретщдег1 рeлiн аныктайды. Осы eзiн-eзi ойлаудыц нэтижеанде Кудайдан екшш1 интеллектке толып кету немесе эманация (фаид) пайда болады. Бул екшш1 интеллект, Кудай сиякты, eзiн-eзi ойлаумен сипатталады; дегенмен, буган коса, ол Кудайдыц eзi туралы да ойлануы керек. Кудай туралы ойлау аркылы ол Yшiншi интеллект тудырады; eзiн - eзi ойлау аркылы ол eзiне сэйкес келет1н аспан сферасын-б1ршш1 аспанды тудырады. Содан кешн эл-Фараби космологиядагы жэне оган сэйкес келетш эр сала Yшiн эманацияныц осы ек элемента моделш кайталайды, осылайша Кудайдан баска он акыл алады. Эл-Фарабидщ белсендД интеллектпен аякталатын эманацияныц неоплатоникалык метафизикасын кабылдауы Аристотель философиясын Стагирит шыгармаларыныц eздерi руксат еткеннен гeрi жYЙелi контекстке коюга мYмкiндiк беред1 Аристотель Yшiн натурфилософия психологияны зерттеуд камтиды; демек, б1р субъект - белсенд интеллект - физиканыц жогаргы шег1н жэне метафизиканыц тeменгi шепн б1лдДредД. Осылайша, эманация эл-Фарабиге метафизиканыц теологиялык жэне онтологиялык элементтер1 арасындагы алшактыкты толтырып кана коймай, Аристотельдщ eзi жасырын тYрде б1лдДретш теориялык физика мен метафизика арасындагы байланысты аныктауга мYмкiндiк беред1.
К,орытынды
Эл-Фарабидщ араб-мусылман
гылымындагы ец шоктыгы бшк ойшыл екендшне ешкандай да талас болмауы
кажет. Эл-Фарабидщ езшщ трактаттары мен Fылыми ктгаптарыныц шшдеп фэлсафа жэне дшнщ бiрлест1гi мэселеа ец аукымды эр1 кYрмеуi токсан тYрлi зерттеу нысаны болып табылады.Фараби дш мен фэлсафаны зерттеу саласы, сондай-ак шыру тег1нен бастап аныктайды. Ойшылдыц ойынша, дш дегешм1з уакыттык турFыдан алFанда фэлсафадан кешн пайда болFан. Дш аркылы коFамды тэрбиеде устау кезшде кешске салу, иландыру сек1лд1 эмпирикалык тэалдер колданылды. Фараби дш турасындаFы тYсiнiктi фэлсафаныц зерттеу саласыныц курамдас б1р белш дед1 Оныц ойынша, кажет болса Куранмен философтар айналысу керек деп уЙFарды. «Эл-Фарабидщ сезше сенсек, дшнен бурын философия пайда болFан. Ойткеш адам дш пайда болмай-ак ойлану касиетше ие. Ал ойлану - адамныц ец непзп жэне кYрделi касиет1 болып табылады. Эл-Фараби дДнде шектеу бар дейдД, ал философияда шекара болмауы тшс. Кез-келген философияны игере алуы мYмкiн. Алайда, дДнд мусылман кауымына жататындар Fана пайымдауы мYмкiн. Элемдег1 ^лл1 зат атаулыны тану Yрдiсi философия аркылы жYзеге асатын болса, ал сетмге непзделген ол тек дш Fана» (Сейтахметова, 1998: 46).
Эл-Фараби ез Ымдершде дшд рационалиспк турFыдан тYсiндiруге тырысты. Ойшыл философияныц дшмен
байланыстылыFын аныктауда алдымен дшнщ KOFамдаFы орнын айкындауды усынды. Фараби дщд кияли кYшке непзделген десе, философия акыл, б1л1мнщ аркасында Fаламды, Кудайды тануFа умтылатынын айтты. «Тек тацдаулы Idсiлер Fана дшнщ киялFа нег1зделген эр1 шынайы мэнш тусше алады дейд ойшыл. Илэhи акикатка жету Yшiн Fылым мен б1л1м жэне акылдыц кажетплшн мецзедД. Халык бер1лген аянды дши ережелерд назарFа ала отырып кабылдайды. Ал, теологтар мен философия ек1лдер1 болмыс мэнш аныктауды непзге алады. Ол екеу де жалпы элемд тану мен оны игеру жолында колданылатын б1р курал немесе тэал болып табылады» (Момынкулов, 2009: 10). Фараби д1ндег1 ец непзг1 уFым сешм екенш ерекше ескерд. Дш ол Жаратушы^а жэне оныц жаратушылыFына мойынсунуды б1лдрд сонымен катар кандай да б1р дэлелд кажетсшбед. Дшнщ шыFу тарихын зерттегенде Фараби оны адам баласыныц ойлану касиетамен уштастырды. Ол калай? Адам баласы ез санасында ем1р мен ем1рдщ мэт туралы тс^аныска тYCтi. Сол аркылы адам ез1нщ каукарсыздыFын б1лш, КудаЙFа, яти, дш жолына тYCтi. Сэйкесшше, ойшыл дшаз де болмыстыц болaтындыFын дэлелдеуге тырысты. Былай айтканда, Фарабидц тк1р1 адам баласы фэлсафаныц септшмен илэhи акикатка жэне жаркын бакытка кенелед дегенге саяды.
Эдебиеттер Ti3iMi
«Элемдш философиялык мура». Жиырма томдык. 4-том. «эл-Фараби мен Ибн Сина философиясы» / кураст.: Т.Габитов, F. Курмангалиева. - Алматы: Жазушы, 2005. - 568 б.
Али Булач. Ислам ой-тюршдеп аян мен парасат арасындагы дш-философиялык байланыс. - Жаца академияньщ басылымдары. - Стамбул, 2006. - 155 б.
Алтаев Ж. Эл-Фараби - Шыгыстыц улы ойшылы. Аль-Фараби - великий мыслитель Востока. - Алматы: «Сардар»баспа уш, 2020. - 400 б.
Армстронг К. Иуадизм, христиандык пен исламдагы 4000 жылдык iзденiс: Кудайтану баяны. - Алматы: ¥лттык аударма бюросы. Когамдык коры, 2018. - 432 б.
Эбу Насер Эл-Фарабидеп философияныц бiрлiгi. Пэюстандык ислам форумы. [Электрон. ресурс] -2008. - URL: www.muslimphilosophy.com (каралган куш: 21.02.2023).
Эл-Фараби Эбу Насер. Бакытка жету (ауд. Мушин Махди). Орта гасырлык саяси философия. Ред. Ральф Лернер жэне Мушин Махди. - Нью-Йорк: Корнелл ЮП., 1963. - 60-73 б.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 1(142)/2023 193
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
Эл-Фараби. Тацдамалы трактаттары / Кураст.: Э. Нысанбаев, F. Курмангалиева, Ж. Сандыбаев. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. - 656 б.
Блэк Д. Ал-Фараби. Minbar. Islamic Studies. [Электрон. ресурс] - 2008. - URL: https://www.minbar.su/ jour/article/viewFile/38/38 (каралган KyHi: 21.02.2023).
Еам F. Фалсафа тарихы: Окулык - хрестоматия. - Алматы: Раритет, 2004. - 304 б.
Кныш А.Д. Ортагасырльщ исламдагы идеялар KYресi: теология жэне философия.// Ишрак: Ислам философиясыныц жылнамасы. -2011.- № 2. - С. 719.
Момынкулов ж.Б. Эл-Фараби дуниетанымындагы дшнщ алатын орны: Филос.г.к. дэрежес1н алу Yшiн дайындалган диссертацияныц авторефераты: 27.03.2009. - Алматы: 2009. - 33 б.
Пэндердi исламдандыруга катысты Куран тургысынан гылым философиясы. Халыкаралык ислам ой-лары институты. - Херндон: 2002. - 17 б.
Ризо Довари Ардакани. Фараби - основоположник исламской философии. - Москва: 2014. -32c.
Сандыбаев Ж. Азаматтык саясат / Араб плшен аударган жэне TYсiнiктеме берген филос.г.к. Ж. Сандыбаев. - Алматы: Казак университет^ 2020. - 92 б.
Сейтахметова Н.Л. Эл-Фараби философия мен дшнщ аракатынасы туралы. Казiргi заман: птрлер элемi // Философиялык альманах. -1998.- № 2. - C.46
Нурсултан Б. Дуйсен, Эльмира Г. Итегулова
Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Астана, Казахстан
Проблема связи между фалсафой и религией в учении аль-Фараби
Аннотация. В данной статье рассмотрен вопрос взаимосвязи религии и фалсафы в мировоззрении Абу Насра аль-Фараби, видного представителя арабо-мусульманской культуры Средневековья, основателя фалсафы.Также были изложены фундаментальные поиски мыслителя, которые привели к приближению ислама к природе, основанному на мусульманском мировоззрении, к произведениям философов античности Платона, Аристотеля о сотворении мира. Вопрос о видении и мнении мыслителя по отношению к религии до сих пор остается недостаточно проработанной темой. В ходе написания статьи были представлены доказательства, описывающие единство Аль-Фараби с религией и фалсафой. Сам Фараби, будучи представителем фальсафы, дал рационалистическую оценку религии. Он отождествлял религию с философскими категориями, а не с религиозными чертами. Среди своих трактатов и научных книг Аль-Фараби, проблема объединения фалсафы и религии является одной из самых масштабных и разнообразных.Фараби также определяет область изучения религии и философии от ее истоков. Ре-лигияпо мнению мыслителявозникла после философии. Помимо понимания необходимости религии, Аль-Фараби утверждал, что существование возможно и без нее. То есть он подразумевал, что даже благодаря философии человек может достичь истины и богатства. В данной статье подробно рассмотрен характер, сущность богословского учения Фараби.Также предметом исследования статьи стала проблема пророчества, происхождения мира, теории творения, Бога (Аллаха) в работах мыслителя. В статье систематически анализировались труды зарубежных и отечественных ученых-исследователей учения Фараби.
Ключевые слова: Фальсафа; бытие; субстанция; религия; Бог; Пророк; мир; разум; аян; сила воображение.
Nursultan B. Duisen, Elmira G.Itegulova
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
The problem of the connection between falsafa and religion in al-Farabi teachings
Abstract. This article discusses the relationship between religion and falsafa in the worldview of Abu Nasr al-Farabi, a prominent representative of the Arab-Muslim culture of the Middle Ages, the founder of Falsafa. The fundamental searches of the thinker were also outlined, which led to the approximation of Islam to nature
based on the Muslim worldview, to the works of the philosophers of antiquity Plato, Aristotle about the creation of the world. The question of the thinker's vision and opinion in relation to religion still remains an unfinished topic. During the writing of the article, evidence was presented describing the unity of Al-Farabi with religion and Falsafa. Farabi himself, being a representative of Falsafa, gave a rationalistic assessment of religion. He identified religion with philosophical categories, not with religious traits. Among his treatises and scientific books by Al-Farabi, the problem of combining falsafa and religion is one of the most ambitious and diverse. Farabi also defines religion and falsafa, starting from their origin. Religion is, according to the thinker who arose after falsafa in time. In addition to understanding the necessity of religion, Al-Farabi argued that existence is possible without it. That is, he meant that even through philosophy, a person can achieve truth and wealth. This article examines in detail the nature and essence of Farabi's theological teaching.Also the subject of the research of the article was the problem of the thinker of prophecy, the origin of the world, the theory of creation, God (Allah). The article systematically analyzed the works of foreign and domestic scientists-researchers of the teachings of Farabi.
Keywords: Falsafa; being; substance; religion; God; Prophet; peace; reason; ayan; power imagination.
References
«Alemdik filosofialyk mura». Zhiyrma tomdyk. 4-tom. Al-Farabi men Ibn Sina Filosofiasy [«World Philosophical Heritage». Twenty volumes. Volume 4. «Philosophy of al-Farabi and Ibn Sina»]. (Almaty,Zhazushy, 2005, 568 p.) [in Kazakh].
Ali Bulach Islam dushunjesinde din-felsefe wahiy-akyl ilishkisi. - Yeni Academy of yayynlary [Religious-philosophical connection between revelation and reason in Islamic thought. - Publications of the New Academy] (Istanbul, 2006, 155 p.) [in Turkish].
Altaev Zh. Al-Farabi - Shygystyn uly oishyly. Al-Farabi - veliki myslitel Vostoka [Al-Farabi is a great thinker of the East. Al-Farabi is a great thinker of the East]. (Almaty, «Sardar» baspa uii, 2020. 400 p.) [in Kazakh, in Russian].
Armstrong K. Iudaizm, hristiandyk pen islamdagy 4000 zhyldyk izdenis: Kudaitanu baiany [A 4,000-Year Quest in Judaism, Christianity, and Islam: A Narrative of God]. (Almaty,Ulttyk audarma byurosy. Kogamdyk kory, 2018, 432 p.) [in Kazakh].
Abu Naser Al-Farabidegi filosofijanyn birligi. Pakistandyk islam forumy. Available at: www. muslimphilosophy.com [in English] (accessed: 21.02.2023).
Al-Farabi Abu Naser. The Attainment of Happiness (trans.Mushin Mahdi). Medival Political Philosophy. Ed. Ralph Lerner and Mushin Mahdi [Al-Farabi Abu Nasser. Achieving happiness (audio: Mushin Mahdi). Medieval political philosophy. Ed. Ralph Lerner and Mushin Mahdi] (NY, Cornell UP, 1963, 60-73 p.) [in English].
Al-Farabi. Tandamaly traktattary / Kurast.: A. Nysanbaev, G. Kurmangalieva, J. Sandybaev [Al-Farabi. Selected treatises / Compilation: A. Nysanbaev, G. Kurmangalieva, Zh. Sandybaev]. (Almaty, «Arys» baspasy, 2009, 656 p.) [in Kazakh].
Black D. Al-Farabi. Minbar. Islamic Studies [Al-Farabi. Minbar. Islamic Studies] 2008. Available at: https:// www.minbar.su/jour/article/viewFile/38/38 [in English] (accessed: 21.02.2023).
Esim G. Falsafa tarihy: Okulyk - hrestomatia [History of Philosophy: Textbook - anthology]. (Almaty, Raritet, 2004, 304 p.) [in Kazakh].
Knysh A.D. Ortarasyrly^ islamdary idejalar kYresi: teologija zhane filosofija. Ishrak: Islam filosofijasyny^ zhylnamasy [The struggle of ideas in Medieval Islam: theology and Philosophy. Ishrak: Yearbook of Islamic Philosophy]. (Moscow, 2011, No.2, 460-501 p.) [in English].
Momynkulov Zh.B. Al-Farabi dunietanymyndagy dinnin alatyn orny: Filos.g.k. darejesin alu ushin daiyndalgan disertasianyn avtoreferaty [The place of religion in Al-Farabi's worldview: Philos. dissertation prepared for obtaining a degree]: 27.03.2009. (Almaty, 2009, 33 p.) [in Kazakh].
Panderdi islamdandyrura ^atysty Kyran tyrrysynan rylym filosofijasy. Haly^araly^ islam ojlary instituty [Philosophy of Sciense from the Quranic Perspective in Toward Islamisation of Disciplines. International Institute of Islamic Thought]. (Herndon, 2002, 17 p.) [in English].
Rizo Dovari Ardakani. Farabi - osnovopolozhnik islamskoj filosofii [Farabi is the founder of Islamic philosophy]. (Moscow, 2014, 32 p.) [in Russian].
Sandybaev Zh. Azamattyk saiasat / Arab tilinen audargan jane tusinikteme bergen filos.g.k. Zh. Sandybaev [Civil politics / Translated from Arabic and commented by Ph.D. J. Sandybaev]. (Almaty, Kazak universiteti, 2020, 92 p.) [in Kazakh].
Seitakhmetova N.L. Al-Farabi on the relationship of philosophy and religion. Modernity: the world of opinions [Al-Farabi on the relationship between philosophy and religion. Modernity: a world of opinions] (Philosophical Almanac, 1998. No. 2, 46 p.) [in Kazakh].
Авторлар туралы мэлiмет:
Дуйсен Нурсултан Бацтиярулы - «Философия жэне эдеп» мамандыгыныц 1-курс докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет, Астана, Казакстан.
Итегулова Эльмира Ганибековна - Философия кафедрасыныц окытушысы, гуманитарлык гылымдар магистр^ Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университета, Астана, Казакстан.
Duysen Nursultan Baktiyaruly - 1st-year doctoral student in the specialty «Philosophy and Ethics», L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
Itegulova Elmira Ganibekovna - lecturer of the Department of Philosophy, Master of Humanities, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
