CC BY
4ыиссаи
Сэк
ам»
*
1. Хуран шаИы кызына Сэкамныц гашыйк булганы
1. Бар ирди бер падишак — Щиканшак аты, Узендэ куб ирди малы-мвлкэте.
2. Йэнэ куб ирди аныц иллэри, Хисаб кыйлгусыз ирди аныц малларый.
3. Аныц бер кызый бар ирди сыйфат кыйлгусыз, Йэнэ курки Тэцридин узгэгэ билгусез.
4. Хэрэмлэб, бизэнеб, йасануб ай тик кубыр, Каумир аца булдый гашыйк — бик, шак, вэзир.
5. Кем ирсэ телэди — аный бирмэди, Ничэ мал килтурди, аный алмадый.
6. Бар ирди ул вакытда куклук йегет, Атый Сэкам ирди эйтэйем ишет.
7. Нагяк Сэкам ул кызга гашыйк булдый, Йалавыч йибэрубэн кызны кылдый.
8. Йалавыч йибэрмешсэн кызыйм кылгалый, Кабул курдум мин сица кызыйм биргэли.
9. Вэлэкин щиканда син ул дэлил пэклеван, Бу йирдин баргыйл Мэккэгэ рэуван.
10. Биш нэрсэ эйэйин — алыйб килтур мица, Милкемнец йарумый, кызыйм кэм сица.
11. Син сорар булсац бу эшлэрни мица, Щавабыны эйтэйем, кил, мин сица.
12. Анча мин сордум кайу биш нэрсэ, Эйуб бир мица син щавабыйн кисэ.
13. Эувэл кем, ул Галинец кис башыйн, Икенчи звлфокар, вчунчи Канбар эшин.
14. Туртенчи Делдул намдар атыйн, Бишенчи пэклеван Мэликнец гврзесин.
15. Бу бишне бетуруб килтурсэц эшим, Бирурмен сица ул нигярицдин кызыйм.
16. Ул сэгать бу Сэкам щуан, Мэккэгэ атландый ушал пэклеван.
2. Сэкамнец Мэккэгэ килгэне Ьэм анда орышлары
17. Мэккэгэ тигди ул кач квндэн кизин, Кирэкмэздир мица Галидин изин.
18. Шэкэргэ керди ул чаулан илэ, Гали кайдадур — тиб, айгыл калэ.
19. Курэйем мин имди Галинец эшин, Хуран мэликкэ илтэйен башыйн.
* М. Эхмэт^ановныц «Кыйссаи Сэкам» дастаны турындагы махсус мэкалэсе журналньщ уткан санында басыл-ган иде (Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2006. - № 2. - Б. 173-179).
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
20. Гали вчун килдум бу йиргэ узум, Мэйданга чыксун эйэйем сузум.
21. Галигэ барыйбэн хэбэр кыйлдыйлар, Сэкамнец килмешин камугъ белдилэр.
22. Галинец катында ун йарый бар ирди, Уларныц олугы — ул Халид ирди.
23. Халид кубдый, эйтур, дэстур бир мица, Башыйн тэрик кисэн килэйен сица.
24. Халид бардый, керди мэйданга ишет, Ач арыслан мингизлик курэр бер йегет.
25. Тац торубэн Халид мэйданга керди, Атыц кем? — тиб чарлаб ул Халид сордый.
26. Щаваб бирди Сэкам Халидга рэуван, Мин Сэкам торурмын, дэлил пэклеван.
27. Хуран йирликмен, минем Сэкам атым, Щиканда чыкмыш минем кывэтем.
28. Гали вчун килдум бу йиргэ узум, Галиму торурсын? — эйэйем сузум.
29. Гали ирмэзмен, узум Галинец колый, Ирурмен Галинец айакы йулый.
30. Атым Халид ирур, атам атый Вэлид, Галини нидэрсен, айа шом пелид?
31. Сэкам эйтур Халидга — йа, ир ни? —тидиц, Узуцни улумгэ онутубму килдиц.
32. Ойдур, килдуц имди тукуш кыйлгай, Бер-беринэ хэмлэ кыйлдыйлар, кылыч оргай.
33. Йулбарыс, арыслан тик орыш кыйлдыйлар, Бу икэку керибэн тукуш кыйлдыйлар.
34. Кылыч хэмлэ кичди буларныц ара, Орыш эчрэ булдый кылычлар парэ.
35. Ходайындыйн килди кур казаныйц эшин, Сэкам кисти, кургил Халидныц башыйн.
36. Кылыч берлэ ордый Халидни бу Сэкам рэуван, Шэкид булдый кургил Халид пэклеван.
37. Кач сэгать кичди, Халид килмэди, Галинец куцли кэм карар кыйлмадый.
38. Кичэ калдый Халид, кургил, нэ булдый, Ак, дэрига, ул пэклеван шэкидму булдый?
39. Гали белди, улди Халид, килмэди, Галинец куцли кэм карар кыйлмадый.
40. Куздин акыйбэн кыйлмадый йэши, Терек килмэз ирмеш щвкудлэр берлэ кеши.
41. Кем булгай эли йаран лэгыйн пелид, Тере булдый ул Халид, йа шэкид.
42. Квтдилэр мохтар Халид килмэди, Гали кэм аны куруб хэбэрли калмадый.
43. Эйдилэр анлар: бу ничук булдый, Халид тик микри йегет шэкид булдый?
44. Буларда берси мэлик аздыр, Аныц бер нвкэри бар ирди — Миктэр.
45. Мин барыйб курэйен, эй, Шир намдар, Халиднец учен алайын сад-кэзар.
«КЫИССАИ СЭКАМ»
46. Миктэр бардый мэйданга тэриктэ ишет, Ач арыслан мингизлик курэр бер йегет.
47. Ул дэм Миктэр курди аный, ачыйг килди, Катыйг нэгърэ оруб мэйданга керди.
48. Мокабил булуб оруш кыйлдыйлар, Ущукмеш арыслан тик тукушдыйлар.
49. Укуш хэмлэ кичди буларныц ара, Оруш эчрэ булдый кылычлар парэ.
50. Нагяк килуб кылыч ордый бу Сэкам щуан, Йэнэ кылыч берлэ иди бу Миктэрдин щуан.
51. Кач сэгать кичди, курди, Миктэр килмэди Галинец куцли кэм такый карар кыйлмадый.
52. Гали эйди: эй, йаранлар ни эшлэр булдый, Халид тик Миктэр кэм шэкидму булдый?
53. Галинец катында ун йарый бар ирди, Сэкамга бери бардый, бери килмэди.
54. Андаг эхэд ирди ирэнлэрнец иркяри Такый ул ултурди ун ирниц барый.
55. Гали узи калдый ул мэлик билэ, Икэку бер-берсигэ кицэшлэр кыйла.
3. Гали белэн мэликнец кицэш итеше
56. Кубуб мэлик Галигэ эйтур: дэстур бир мица, Башыйн тэрик кисэбэн килэйен сица.
57. Баруб курэйен мин кем ирмеш аный, Барыйб алайын мин сахабэ каный.
58. Мэйданга керибэн тукуш кыйлайын, Ул ун ирнец учун мин алайын.
59. Гали эйди: син тик торгыйл мэлик пэклеван, Бер сэгать сабыр кыл, эй, шаки щикан.
60. Гали эйтди: сабыр кыл мэлик пэклеван, Мица лайык булгай тукуш кыйлган.
4. Галинец Сэкам белэн керэше
61. Анда кем мин чыксам тукуш кыйлгай, Сица да йук имди оруш кыйлгай.
62. Гали чарлаб эйтур: айэ Канбар калэ! Алыб кил Делдулни звлфокар билэ.
63. Алыб килди Канбар Делдул, звлфокар, Галишир атындый тэкъдиргэ бакар.
64. Чун йврур ирди мэйданга кериб, Чарлаб сузни эйди, Сэкамни куруб.
65. Гали эйтур: кем син, айэ, пэклеван, Кайдан килдуц, айгыл уш имди сэн?
66. Ойтте кем: айтгыл айэ шири белэ Бу ун ир сахабэни кыйлдуц хащилэ?
67. Ач арыслан мингизлик курэрмен сини, Рэхимсез тукмешсен ирэнлэр кани.
68. Ул Сэкам бу сузни ишетти рэуван, Галигэ бирди куб щавабыйн рэуван.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
69. Ойтту кем: мин уламын бу, Сэкам атым, Щиканда чыкмыш минем кывэтим.
70. Гали вчун килеб торурмын бу йиргэ узим, Гали ирсэц эйэйин, сща, будур сузум:
71. Хуран йирликмен, йэнэ Сэкамдур атым, Мэккэне бозгалы килдум, эй, шакым.
72. Уш, имди мица бер сузуцне эйт, Кирэк ирсэ щаныц — сэламэт кайт.
73. Галинец бу сузгэ ачыкы килеб, Делдулни сврубэн йакыйн ук килеб.
74. Эйдур кем: эй, монафикъ лэгыйнь, Мин ул мин, саг-сэламэтмен.
75. Мин ул мин, щакиллэр илин бозгучы, Мин фэсыйк, лэгыйннец щаныйн взгуче.
76. Галишир атыйм — ул звлфокар, Тэцрим бер, рэсулем Мвхэммэд мохтар.
77. Ул Сэкам бу сузни твгэл ишетеб, Орышмакга тилэди кылычыйн алыб.
78. Сэкам Галигэ кылычыйн орубэн, Гали тотдый элинэ калкан алубэн
79. Кылычыйн Галигэ уз табан баса, Гали тотдый калканный ул ордый киса.
80. Ики парэ кыйлдый калканный Сэкам, Буныц тик кывэтлыйг ирмеш мэхкэм.
81. Булмадый кылычыйн кынкый салыйб, Билдин кэмэнданый игинэ алыйб.
82. Ташладый кэмэнданы Галишир уза, Галинец билинэ чоргашды туша.
83. Бер кывэт кыйлубэн тарта алмадый, Галини атыйндыйн йыка алмадый.
84. Галине узиндин артукрак куруб,
Бер сэгать йакыйн ул тэгащщебкэ калыйб.
85. Булмадый кылычыйн кыныйга салыйб, Тотынды Галигэ гврзусени алыйб.
86. Бу Сэкам взэйен тиб кутэрди кулын, Гали тотдый аныц йитубэн элин.
87. Кутэруб бер кырык аршын кавага аттый, Йэнэ кэм твшермэди элигэ тотдый.
88. Эйур: бул мвселман, син имди куни, Белдуцму, эй, Сэкам, син имди мини?
5. Сэкамнец мвселман булуы Ьэм Галигэ серен свйлэве
89. Хакыйкать мвселман булгыйл куйайын, Хащэтец нэ ирсэ рэуван мэн кыйлайын.
90. Бу Сэкам мвселман булубэн рэуван, Галидэн узигэ кылубэн аман.
91. Мвселман булубэн хакыйкать кургил, Тэцрем бер, тиди ул, бэнем Мвхэммэд рэсул.
92. Ишеткел, эй, мвэмин, колак тот сизэ, Ирэнлэр эчендэ тотмады кинэ.
«КЫЙССАИ СЭКАМ» -—-
93. Оммэтидур итубэн Галинец ишин, Бу Сэкам берлэ гыйззэт кыйлмышын.
94. Ирэнлэр ишин ирэнлэр белур, Бигакыйл кешелэр кинэ куб кыйлур.
95. Кинэдэр кешени Мвхэммэд миктар, Эйтди кем, тэмугъныц эчендэ кыйнар.
96. Ой мвэмин, бэс имди кинэ тотмагыйл, Бу кыйссаный ишетеб андаг ацлагыйл.
97. Гакыллылар бу эшни севенэйубэн эйур, Йазыкга кеши пошаман булур.
98. Илтубэн кургузди рэсулнец йвзун, Бу Гали тотубэн Сэкамнец кулун.
99. Сад кэзаран дэрди бэхти шад кыйлдыйлар Сыйпа Шак Гали, — тиб барча улдыйлар.
100. Йэнэ торуб свфрэ килтуруб, Аш-утмэк билэ кэм уцындаку дийуб.
101. Гали эйди: сузум бар сица, эй Сэкам, Тоз-утмэк хакый вчун гарзыц айгылрэуван.
102. Телэгецни ирсэ бирэйен сица, Хащэтецни ирсэ айгыл мица.
103. Кем бу Сэкам эйди: ишеткел, Гали, Килдум ирди мин Мэккэ бозгалый.
104. Йэнэ бер шэкэрдэ бар ирди бер Солтан, Чириги утыз мец ирди, йиридур Хуран.
105. Щиканшак табыла чыкмыш атый, Хэзинэси укуш ул мал-мвлкэти.
106. Аныц бер кызый бар сыйфат кыйлгусыз, Щэмале, кямале хуш, куреклу йвз.
107. Тилэдум ушал кызны интизар булуб, Йалавычлар эйдийэн телэдим кулуб.
108. Йалавыч элиндин маллар издум укуш, Телим килмэгэ йибэрдум алтун-квмуш.
109. Щиканшак йалавыч сузин ишетеб, Катына алдырды мине, вндэди эйтеб.
110. Ойди кем: Сэкам, сузум бар сица, Ишеткел сузумни, колак тот мица.
111. Син ирурсен бу Хуранда пэклеван, Бу йирдин Мэккэгэ баргыйлрэуван!
112. Биш нэрсэ эйтэйем, алыб кил мица, Милкемнец йарымы кэм кызум сица.
113. Мин эйдум, мин кайу эш нэрсэ, Ойур тидум мин, щавабыйн кисэ.
114. Мин эйдум, бу биш нидер йэнэ, Ойту биргел, тыцла бу дэм йаца.
115. Оувэл эйди, Галинец кис башыйн, Икенчи звлфокар, вчунчи Канбар ишин.
116. Туртунчи эшдур Делдул намдар атыйн, Бишенчи эшдур Мэликнец гврзусин.
117. Щиканшак агыйзыйндыйн бу сузни ишетеб, Мэккэгэ килдум тэмами квн-твн ийтеб.
118. Бу биш эшни свруб килтурсэц эшим, Бирурмен сица никяриц тик кызыйм.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
11Я. Aлгалы килэн — двлдyл, звлфoкар, Галишир элиндэ бyлдyм гврuфmар.
120. Эйyр, кем, 6у бишни нumэк кыйлгаймын, бу эшниц хэйлэ^н кемдин белгэймен.
121. Бу Сэкам эйди эшкярэ cyзuн, Булуб хэcmэ куцли, йэшэрmuб кузин.
122. Галишир бу cyзнu uшеmдu иреэ, Фикергэ барыйбан, кыйлубан эндишэ.
б. ^линец Сэ^мне юaтyы
123. Гали эйди: Сэкам, кайгырма мoца, Фаригъ mom куцелни бу эшдин cuца.
124. Йэнэ эйди: бу эшкэ мин хэйлэ кыйлгаймын, Бу эшнец хэйлэ^н мин ук белгэймен.
125. Йэнэ эйди Гали: эй, Канбар, килгел hалэ, Aлыйб кил Делдулни звлфoкар белэ.
126. Йэнэ алыйб килди Канбар звлфoкар, Ишеmкел нэ кыйлдый шире щэббар. 12J. Ул Канбар Делдулни звлфoкар билэ, Сэкамга mабшyрyб алыйб кumдu hалэ. 12S. Aлыйб бирди Mэлuкнец гврзу^н, Эйди Сэкамга — cyзuн hэм арзу^н:
12Я. Илкимни багла muйер, эй, Сэкам щуан, Башыймный кжеб, мoный алыйб баррэуван.
130. Aлыйб бар башымны, шакыца биргил, Tелэгец ни uрcэ, мoрадга йumкuл.
131. A^b^, Галини кыйлдыйм мец парэ, Башыный кuлmyрдyм, белиц эшкярэ.
132. Илкимни багла muйер, мoны уш кылыч, Xocyмлыйк кыйлмагаймын йэрин анда hm.
133. Бу Сэкам бу cyзнu mвгэл uшеmyб, Tагащщебкэ калдый йаман хэйран булуб.
134. Илкин mашлабэн, айакыйна mвшyб, Шаhuншаh Гали йэнэкун укуб.
135. Ихcанэm шаШнша^1 барыц ир кеши, Сэнец дик myгмаган щумард кеши.
136. Йэнэ щумард кешилэр малыйный бирур, Качан булгай кем дин щанын бирур.
137. Гали эйди: бар, гидай Сэкам щуан, Бу башный uлmеб йumкер кил рэуван. 1ЗS. Куз momгыйл безни ун квндэ кизин, Щuhаншаh шаШыц бирэйем дадыйн.
1ЗЯ. Йэнэ эйди чарлаб: эй, Канбар, намдар, Aлыйб бар буйлэ cuн Делдул, звлфoкар.
140. hэр нэ эш эйmcэ Сэкам, эшин эшлэ, Aныц кем, cyзендuн чыкмагыйл (Ьич mэ).
141. Сэкамга mабшyрдый звлфoкар, гврзу^н, Ун квндэ куз momгыйл muдu гизин*.
* «Kb^ccami^) дeвaмы журтлньщ киласе carniTOa бacылaчaк.
«КЫЙССАИ СЭКАМ»
СУЗЛЕК:
Айгыл — айт.
Акыйбан — агып.
Алубан — алып.
Анча — ничек.
Ачыйг килди — ачуы килде.
Эйайин — айтамен.
Элина — кулына.
Эхад — ялгыз.
Эшкяра — ачык.
Багла — байла.
Бигакыйл — акылсыз.
Гарзыц — утенечец.
Герифтар — тоткын.
Дадыйн — гаделлеген.
Дарига — укенеч.
Дастур — рехсат.
ДаЬиллар — наданнар.
Жуан — яшь.
Изин — рехсат.
Икаку— икесе.
Илкимни — кулларымны.
Илкин ташлабан — кулларын ташлап.
Иранлар — яшаучелар, яшь
Йанакун — яцагын.
Казаныйц — язмышыц.
Кайу — кайсы.
Камугъ — барчасы.
Каумир — ирлар кавеме.
Кач — бернича.
Керибан — кереп.
Кизин — соц.
Кинадар — эчкерле.
Кубыр — йерер.
Куклук — яшь.
Маккага — Макка шаЬарена.
Махкам — таза, нык.
Мингизлик — тиц. МиЪри — дус. Мокабил — кара-каршы. Мохтар — ирекле. НагяЬ — уйламаганда. Намдар — исемле. Нагъра оруб — каты укереп. Нигярицдин — хыялыцдагы. Некари — сугышчысы. Оргай — сугып.
Пара — сынды, кисаклар булды.
ПаЪлеван — батыр.
Равуан — тиз кит.
Сад-Ьазар — каты итеп.
Сордум — сорадым.
Сефра — табын.
Тагаддебка — исе китеп.
Тарик — аерып.
Тарикта — ялгыз.
Терек — исан.
Тигди — дитте.
Тукуш— сугыш.
Ушал — шул.
Удукмеш — учле.
Укуш — куп.
Фаригъ — буш.
Фасыйк — пычрак.
Хадила — изге юл белан.
Хамла — Ьедум.
Хосумлыйк — дошманлык.
Чарлаб — каты кычкырып.
Чаулан ила — шаулап.
Чириги — гаскаре.
Шир намдар — арыслан исемле.
Шире даббар — кечле арыслан.
Шири — арыслан кеби.
вч кулъязма нигезенда тэнкыйди текст-ны тезуче, ацлатмалар бируче археограф, филология фэннэре докторы Марсель Эхмэтщанов
РЕЗЮМЕ
Среди неизученных памятников татарской литературы средних веков известно поэтическое произведение «Сказание о Сакаме». Литературоведам на сегодняшний день известны четыре рукописных списка сказания: Камкинский, Мало-Кайбицкий, Больше-Менгерс-кий и Усримский. Сюжетом для сказания служила история посылки наемного богатыря Сакама убить вождя мусульман богатыря Али и забрать его военные доспехи. За победу над Али царь неверных обещает Сакаму свою дочь.
В поэме намекается на политику московских князей, которые стали проводить коварную идею разрушения независимости татарских государств. Литературоведом М. И. Ахмет-зяновым на основе трех списков сказания, объем которых составляет 377 двухстрочных бейтов, составлен критический текст.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
