CC BY
7
Перелистывая редкие издания и рукописи
[Ш
ыиссаи
Сэк
ам»
*
7. Сэкамнец Хуранга кайтырга чыгуы, юл ма^аралары
142. Ул Сэкам Галинец сузин ишетубэн, Бетерде Хуран сарый йул тотубэн.
143. Курэру кем берэку йулда катыйг барур, Ачбан, арыйбан, сусайубан барур.
144. Йитеб килди, Сэкам ул ирни куруб, Бер сэгать ул ирнец катында торуб.
145. Бу Сэкам эйди: кайу йирлик ирдуц, Ни эшкэ бу йирдэ сусабан тордыйц?
146. Ул эйур кем: белгил, эй, дэлил пэклеван, Щиканшак — шакым торур, йирим — Хуран.
147. Мине дар ул, йэшерб Мэккэгэ изди, Ул Сэкамни монча кичэ калдый тийур.
148. Ишеттем мин — Сэкам мвселман булмыш, Галидин узенгэ амандар куймыш.
149. Йэнэ кэм Сэкамга эймишлэр узин, Килурмез тимешлэр, ун квндэ кизин.
150. Гали берлэ килур ул кэмзэ пэклеван, Хараблыйк кыйлгайлар безни рэуван.
151. Катыйг эш ишетеб катырак барурмын, Щиканшак шакымга чарлаб эйтурмен.
152. Бу сузни сузлэди ул ир ацламайын, Бигакыл кешилэр сагынмаз кизин.
153. Кур эшин, казаныц нилэр булгусы, Тилдин ушал ир тапкыл улгусе.
154. Бу Сэкам ул сузни ишетти ирсэ, Кылыч берлэ ордый ул ирне кисэ.
155. Ултурди бу йирдэ ул ирни Сэкам, Шад булубэн барды бигамь.
8. Сэкамнец Хуранга кайтып ^иИаншаИ кызына вйлэнуе
156. Хуран эчрэ йегет кэм хуща, Курушдилэр эйэмен азакыйн хуща.
157. Бу Сэкам Делдулни звлфокар билэ, Куцлум шад булубэн севенеч кыйла.
158. Щиканшак звлфокар, Делдулни куруб, Агладый, Сэкамни кочдый кем торуб.
159. Катында ултурдый, эйур: эй, щуан, _ Ихсанэтэ килдуц дир дэлилэ пэклеван.
* Ахыры. Кереш мэкалэне Ьэм башын журналньщ уткан саннарыннан кара: Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2006. - № 2. - Б. 173-179; 2007. - № 1. - Б. 202-208.
160. Мин айганный килтурдуц мица, Уш имди бирэйен кызыймный сица.
161. Бетеруб килтурдиц бу айгайный эшем, Бирэйен сица нигярин тик кызыйм.
162. Щиканшак илгэ байурдый рэуван, Аш эчку-йыйгубэн кыйлыцлар микман.
163. Щвкудлэр туйлаш мэщлес кыйлдыйлар, Звлфокар, Делдулни барча курдилэр.
164. Йэнэ кэм килтурмеш Мэликнец гврзусин, Щиканшак бирур тиб Сэкамга кызыйн.
165. Олуг туй кыйлдыйлар олу-кечи, Калмадый Хуранда иркэк-теши
166. Твп-твгэл йыгдый чирикин камуг, Калмадый Хуранда йэнэ тирсэ муг.
167. Звлфокар, Делдулгэ нэзар кыйлдыйлар, Туйлаш Сэкамга кызный бирдилэр.
Хуранда Сэкам алып кайткан Гали коралларын тамаша иту
168. Туйла твкэтди щвкудлэр ашыйн, Куруб тацладыйлар Мэликнец гврзусин.
169. Утыз мец чирикдэ бер ир булмадый, Звлфокарны кынындыйн чыкара алмадый.
170. Йэнэ бер ир чыкмадый Делдулгэ менэ, Катыйга килубэн йвгэнин ора.
171. Мэликнец гврзусин тацландый кургэн, Ул гврзуниц агрый йвз йитмеш батман.
172. Щвкудлэр куруб булдый хэйран, Тац-гащэбкэ калдыйлар кэру щуан.
9. Галинец Сэкам артыннан мэлик белэн Хуранга тес узгэртеп барганы
173. Йэнэ уш ишетец Галинец эшин, Хуран таба барубэн сэфэр кыйлмыйшыйн.
174. Бу мэлик эйур: эй, шири Хода Бул щаным сица кыйлайын уш фида.
175. Кайда син барсац шак намдар, Сица мин булайн чакэр сэляхдар.
176. Гали, эй, атлан — мэлик чин бугун, Биргэй носрэт уганым бу квн.
177. Хуран табардан сэфэр кыйлдыйлар, Икэку атланыйб йулга кердилэр.
178. Барурлар бу икисе нвкэр йук алайын, Тигдилэр шэкэргэ ун квндэ кизин.
179. Курдилэр — бер йирдэ торур потханэ, Шэкэрнец катыйга килдилэр йэнэ.
180. Бер кортка аш-утмэк килтурмеш торур, Йэнэ кэм потка табынмыш торур.
181. Гали эйди: кортка, йитурмеш йулыйн, Мвселман бул имди, монафикъ лэгыйнь.
182. Ул кортга Галинец сузун алмадый, Ьэр ничэ суз эйди — кабул кыйлмадый.
183. Мэликнец бу сузгэ ачыгы килеб, Кылычыйн чыкардый илкендэн алыйб.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
184. Ул мэлак тyшypдu кортка башыйн, Икэку yлтypyб шдыймар ашыйн.
185. Гaлu эйдu мэл^кэ: uшеткэйcен, Бу йyлдaн cuh, 6y йyлдaн мш керэйен.
10. Мaликпец бaлагa тарганы haM Галинец яца бер хaйлaсе
(Бу урында бер бит ^итми, анда Мэлик Галидэн аерылгач бер бэлагэ тара Ьэм
аньщ янына килэ. — M. Э.)
186. Гaлu эйдu: hu булдый йэнэ? Hu uшкэ торубэн чаварсыз йэнэ?
187. Ул мэлак эйдур кем, uшеткел Гaлu, Kuлмешлэр тотыб мте алгалый.
188. Aйыpылыб cuHduH кплурдэ узум, Щuhaншah кызыйна твшдu кузум.
189. Бер мэлгун лэгыйнь эйтур анларныц ара, Куцелсез йамандур йвж кара.
190. Кшеб мшем башымга ордый, Такый м^е сугубэн катыймда тордый.
191. Какубэн шбэрдум аны бу заман, Aтындaн й^ылыб ул бupдu щан.
192. Сузум бу, uшем uшеткел Гaлu, Aныц вчун шлмешлэр м^е алгалый.
193. Гaлu эйдu: uшеткел, йэ пэЫеван, Нэ эшкэ кылдыц моны шаШ щuhaH?
194. Эйтмэдумм^ы сща мuh жHhap, жHhap, Кешегэ т^урмэгел, hэpгuз эсмар.
11. Мaлик «шаЬ> белaн Гали «HeKap»Heg ЖнИапшаИка кунакка барганы
195. Гaлu эйдu: шл uмдu, олуг haлэ, Щuhaншah катыйна бу upлэр белэ.
196. Щuhaншah катыйна керсэцез мэгэр, Cuh шah улуц, мuh сща улайын чакэр.
197. Икэку суз^е сузлэштшэр, Щuhaншah катыйна штеб кердшэр.
198. Щuhaншah буларный куруб курыкты, Бер алтундыйн тэхет аца урун куйды.
199. Гaлu анда мэл^кэ uшapэт кылдый, Mэлuк тэхет узрэ шчеб ултурдый.
200. Гaлuшup артка сэляхдар булуб, Торур upдu бакыйб, нвкэр т^ булыб.
201. Шahuншah буларны курубэн эйур: Нвкэрун тэхеткэ ултурсун, тшур.
202. Щаваб эйдu сузгэ рэуван, Сузумне uшеткел, эй бу заман.
203. Кайу трдэ бойурсам мuh торурга, Aныц upm йук монда ултурурга.
204. Б^ ултурурмын, айэ, шэhpuйap, Колымныц ултурурга нэ upm бар.
205. Сезнец т^ upэнлэр кайда торгай мэгэр, Сезнец um нэ шрдэдур б^гел хэбэр.
206. Mэлuк эйур, uшет айэ шэhpuйap, Гарэб uлмэpендэ безум т^ upэнлэр.
«КЫИССАИ СЭКАМ»
207. Йэнэ эйде: атым ирур Шэкрийар, Нвкэрум атый ирур Ширзаман.
208. Тамаша вчундур бу йиргэ килдим, Гарэб иле илумдур, эй шакым.
209. Ишетдук бу йаналыг гащэб хэйер, Сэкам килтурмеш дирлэр Делдул, звлфокар.
210. Аны ишетеб нвкэрум билэ, Кургэле килмешмен, килтургил калэ.
211. Щиканшак эйди: Сэкам щуан, Мвбарыз ирур, гайэт дэлил пэклеван.
212. Мэккэгэ бу йирдин йалгуз барыйб, Галине ултуруб сэляхайын алыйб.
213. Щиканшак ничук бу сузи эйди, Мэлик квлуб, Галигэ йвз эвурди.
214. Шакныц бер инак вэзири бар ирди, Барубэн Щиканшакы катына керди.
215. Ойтур кем: шак, бу икэку кеби, Курмэдум кич булар тик адэми.
216. Щиканшак эйтур: эй, вэзирум сица, Сузум бар йакыйн кил, колак тот бэца.
217. Имди бэнем куркынычым колдыйн торур, Бикендэн анчэ курыкмазмын тийур.
218. Нагяк йвзун баксам кэр заман, Тэнемдин щаным чыкар тик булдый щан.
219. Сузлэди бу сузни вэзир берлэ хан, Куркычындан килтурди свфрэ нан.
12. ^иЬаншаЬ сараенда кунаклар белэн очрашу
220. Бу свфрэ ичендэ килтурди тэгам, Бойурйан казый эйди йимэгэ кэм
221. Ики илкин озатуб кулны салды, Свфрэдэне йарин бури тиди.
222. Бер батман бер йагы чыкадыйр эйди, Щиканныц йимэкин тацлар иди.
223. Барча тэгамин йвккэ твйди мэликзар, Галинец катында торур зар.
224. Щиканшак эйтур айэ пэклеван, Нвкэрицэ ирмэсму кэр йан.
225. Щиканшага мэлик эйур билэ гайан: Нвкэрум-мэлик, узум — ач калдым байан.
226. Тэгамец килтургел, бар ирсэ калэ, Уш имди йикайман нвкэрум бийлэ.
227. Щиканшак чарлайуб щар эйур: Тэгамлэр бар ирсэ, килтургил, тийур.
228. Хэббаз йэнэ чук килтурди аш, Мэлик эйди нвкэр калдый йэнэ ач.
229. Мэлик эйди: ишет, айэ, шэкрийар, Минем нвкэрум торур ач (вэ) зар.
230. Щиканшак эйди, нвкэруцму (ашы) Ичендэ камры бардур йиймэйдур ашый.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
13. ^HhaHmahHbiQ килган кyнаклаpына Сакам алып кайткан кopаллаpны
кYpcэтYе
231. Йэнэ эйди мэлик: эй шоШ щ^йн, Kuлmypгuл Делдул, звлфoкapны pэyвaн.
232. Щuhaншah беp шч upни изди, Звлфoкap беpлэ Делдулне кumеpгел muдu.
233. Бapдый ул кеши Кaнбapгa aйyp: Щuhaншah, Делдул, звлфoкapны кuлmyp m^yp.
234. Щuhaншah кamыйнa кuлебдyp мuhмaн, Икэу квmypлэp дэлил nэhлевaн.
235. Бу cyзне uшеmеб Кaнбэp cевендu, Mэгэp Гши килджэ, нэ бyлгaй muдu.
236. Делдyлне эйэ дими, звлфoкapны йлыйб, Щuhaншah кamыйнa кеpдu ул килеб.
237. Бу cэгamь Кaнбэp Гмине кypдu, Бошыны шкдый килубэн mopдый.
238. Гши ул дэм Кaнбapгa uшapэm кыйлдый, Гши бу дэм Делдyлне чыкapгыйл muдu.
239. Ул дэм чыкapдый дyндu йвзyн, Ka^ap aцлaдый Гшинец uшapэm cyзyн.
240. Cüüpüp upди Делдyл Гмине кypyб, A^yp upди кamы cuüüc^ op)S.
241. Йэнэ бу cэгamь бу Сэшм щуон, Aлыйб килди гвpзuне ул nэhлевaн.
242. Щuhaншah эйmyp кем: эй, Сэшм cuцa, Сузум 6üp эйmэйем, йо^кышн кил бэцa.
243. Щuhaншah эйyp: эй, Сэшм щуон, Mэккэгэ ййлгуз бapгaн шн nэhлевaн.
244. Бу мэлик mэxеm yзpэ yлmypyб mopyp, Килубэн нвкэpu maбyгыйн ^lü^yp...
245. Бу Сэшм эйyp кем: aйэ, шэhpuйap, Бyлap mик hэйбэmлy щuhaндa кем 6üp?
246. Бу cyзне cyзлэшдu Сэшм беpлэ xaн, Ta^rn эйди мэлик, — эй шahu щuhaн. 247a. Mвбapыйз бик 6üp upcэ, кuлcyн m^yp, Звлфoкapны кынындыйн чыкapcyн m^yp. 247б. Щuhaншah эйди кем: uшеmкел Ka^ap, Aлыйб кил мuцa кем, шн звлфoкap.
248. Бу Ka^ap звлфoкapный оцо б^ди, Ул мэлгунь бaкyбэн оны aлдый.
249. Беp кывэm кыйлубэн ул мэлгунь кучун, Звлфoкapный кынындыйн чыкapмaк вчун.
250. Huчэ mapmдый upcэ hэpгuз бyлмaдый, Звлфoкapый кынындыйн чыкapa aлмaдый.
251. Mэлuк ул cэгamь Го.лигэ бaкдый, Kyлкycy килубэн кузине шкдый.
252. Mэлuк эйди: белец, aйэ, шэhpuйap, Б^гул, чыкapcyн оны ymny нвкэp.
253. Щuhaншah эйyp: кем cuнец бу чaкэp, Чыкapca чыкapyp amrn ma^i бу мэгэp.
«КЫИССАИ СЭКАМ»
14. ^иЬаншаЬ кешелэренец Сэкам алып килгэн Гали коралларын тота
белмэулэре
254. Чыкарса бирэймен телем мал укуш, Сансыз кол кэм бирурмен алтун-квмеш.
255. Бу мэлик торубэн Галигэ эйур: Звлфокарецни кынындыйн чыкаргыйл, тийур.
256. Звлфокарни тотты сабындыйн рэуван, Тартубэн чыкардый аны ул заман.
257. Башыйндыйн чэверди звлфокарни йэнэ, 0ч кат кемешди тотубэн кынына.
258. Щиканшак бу эшкэ булубэн хэйран, Башыйн иргабан эйур, эйэ, пэклеван.
259. Ихсанэт сабак шак, шаки дэлил, Син бары мэлик дик булмадыц хэщил.
260. Йэнэ эйди мэлик: айэ, шэкрийар, Делдулгэ менгэле бер ирни чыкар.
261. Щиканшак ачыйг килубэн эйур: Барыйбэн Шэмэкне килтуруц тийур.
262. Барыйбэн Шэмэкне алыйб килдилэр, Щиканшак катыйга кериб тордыйлар.
263. Бу щвкуд килубэн Щиканшак таба, Уцында торубан бу ирлэррэуван.
264. Эйур кем: айэ, шакым менэйен моный, Бер чаулан кыйлубан курэйен аный.
265. Эгэр булса Делдул, арысландыйн чэлэк, Менэйен тэрэнгэ, эй шакым, мэлэк.
266. Куруц ул щвкуднец олуг сузлэгэн, Бу Делдул башыйга оран йвгэн.
267. Айакыйн кутэриб менэрдэ лэгыйнь, Сикерди бу Делдул, белецлэр йакыйн.
268. Иш кыйлды анда ул Шэмэкгэ Делдул, Тугман тик булдый бу сэгатьдэ ул.
269. Щиканшак бу ишкэ булуб кайгулук, Йыйгылыйб килди барча кечик кэм олук.
270. Йэнэ бер щвкуд кубубэн эйди рэуван, Йир убубэн эйур кем: эй, шаки щикан!
271. Дэстур бир мица Делдулгэ менгэле, Ни булдый рэуван эйлэгэй эле.
272. Бер мэлгунь кубубэн килди йакыйн, Ишеткел, ни кыйлдый бу Делдул хакыйн.
273. Бу щвкуд тотубэн менэрдэ аный, Щэкэннэмгэ барды щвкуднец щаный.
274. Йэнэ бер щвкуд-исерук эйур, Щиканшак катыйга килубэн торур:
275. Дэстур бирэй, шакым син имди мица, Эгэр арыслан ирсэ, менэйен аца.
276. Щиканшак эйур кем: ул бу сузим ацлагыйл,
277. Син исерук торырсын, сузим тыцлагыл.
278. Исерук кешилэр тапугыны ни белур, Исергэн кешилэр арыслан булур.
279. Щиканшак щвкудни таба белмэди,
280. Ничэ суз эйтсэ, кабул кыйлмадый.
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
281. Бу щвhyд Делдулне тотубэн эйур, С^ерубэн менэйен моны тшур.
282. Бу Делдул дэ оруб лэгыйньнu басыб, Щвhyд yлдu, бардый щuhaндыйн чыкыйб.
283. Yлтеpдu ул трдэ Делдул аный, Щэhэннэмгэ бардый щвhyднец (hэм^) щаный.
284. Кштурурлэр бу эшне куруб рэуван Эйтурлэр: ат upмэс бу, нэ h:nhaH.
285. Ун upHu yлтypдu анда ул, ИлаШ бшакд^ ул Mвxэммэд рэсул.
286. Ул эшнu курубэн такый ушбу шah, Башы кавый кыйлубэн кыйлды эй (ah).
15. Галинец кораллар белaн эш итуен курштуе
287. Бу мэл^ Гал^э uшapэт кыйлур, Бу raMu Сэкамга бакыйбан торур.
288. Йэнэ эйдu мэлuк: айэ, шэhpuйap, Дэстур б^гш, менсун мшем сэляхдар.
289. Дэстур 6up мща, — ттер делдулне менеб, ПэЫеван нвкэрец сэляхдuh кыйлыб.
290. Щuhaншah эйур: кем бу нвкэр? Эгэр менсэ моный, такый бу менэр.
291. Такый монча Делдулнец уза сща, Телuм мал, телэцлэр б^эйен аца.
292. Бу мэл^ Гал^э uшapэт кыйлубэн эйур, Делдул уза, рэуван моны шлеб штур.
293. Кубубэн кuлдu хэйдэр y^u, Бакыйбан танды бу Делдул куш.
294. Бу Двлдул таба улдым Гал^е куруб, Бу мэйдан эчендэ чауланлар кыйлыб.
295. ^теб мондый белуц улдым ул шup, гарэб Бу шф^лэр барый кыйлдыйлар гащэб.
296. Бу чаулан кыйлбан ушам пэЫеван, Щвhyдлэp гакыйлдыйн кuтдu ул заман.
297. Щuhaншah эйур бакыйбан: гащэб up торур, Щвhyдлэp курубэн тамаша кыйлур.
298. Бу мэл^ эйур кем: айэ, шэhpuйap, ПэЫеваныц бар upсэ, орушсын булар.
299. Muнем бер сэляхдарыйм улсэ, йук зыйан С^ец бер нвкэрец улсэ, тотма сэмар.
300. Бу Щuhaншah бу шжн анда ужнэ, Aчыйг шлеб кан койулдый кузuнэ.
301. Ч^^кэ дтер Щuhaншah бакыйбан эйур: Кем булгай сезнец дш мвбадuh? — тшур.
302. Бар upдu щвhyдлэpнец up бер щуан, Хуран эчендэ upдu уж пэЫеван.
303. Кубубэн кuлдu шаШыц катыйга y^u, ШаШыц уцында торуб эйдu суж.
16. Мa^леснец бозылуы haM бaхaс кубу
304. Дuдu: дэстур б^гел шаШ щ^ан, Кем эйтмеш, нэ булмый, айэ, пэЫеван.
«КЫИССАИ СЭКАМ»
305. Шака бирди бу кяфер килеб, Йэнэ алмасдыйн бер кылыч алыйб.
306. Мэйданга чыксун курэйен аны, Сэкамныц утуцда тукэр каны.
307. Гали берлэн керди мэйданга бу щвкуд ара, Галигэ кылыч белмэди йэнэ щвкуд ора.
308. Ничэ хэмлэ кылдый щвкуд булмадый, Кылычыйн Галигэ ора алмадый.
309. Булмадый кылычыйн кыныйга салыб, Билендэн элинэ кэмэнди алыйб.
310. Кэмэндине Галигэ килтуруб, Гали хэмлэ кылмаз иди тик торуб.
311. Бу щвкуд хэмлэ кылдый алтмыш катла, Гяк кинмэди кылычыйн ташлай тота.
312. Хащил булдый булгай кызардый йвзи, Галигэ бакубэн тилмерди кузи.
313. Такый анда кизин бу шире хэйдэр, Делдулгэ мениб, тотыйб звлфокар.
314. Бер гиз хэмлэ кылыб ордый аны, Щэкэннэмгэ шул сэгать бардый щаны.
315. Щиканшак эйди кем: нэ кылдуц щуан, Эй, дигай ... дэлил пэклеван.
316. Имди кем мэликнец бу чакэр, Ултурди нэ тик мвбарыйзлар тийур.
317. Мин аныц учун алайун тийур, Аны тотубэн зинданга салайун тийур.
318. Бу сузгэ мэликнец ачыгы килиб, Сэкамнец гврзусин кулдан алыйб.
319. Эйди: эй, Сэкам, сузум бар сица, Ишеткел, эйтэйум колак тот бэца.
320. Атлагыл имди кэла дар заман, Катлангыл бу йулду хуш пэклеван.
321. Ирэнлэр квне ушпу квндур, Безгэ биргучи уганым носрэт торур.
17. ^иЬаншаЬ белэн Сэкамныц аралары бозылышы
322. Бу Сэкам эйди: эй, шаки щикан, Фида улсун сица уш щанымрэуван.
323. Щиканшак моны ишетеб ацладый, Шэкэргэ керди, капугыйн багладый.
324. Йэнэ чарлаб эйди: эй, Сэкам щуан, Тэхшиду уш кыйлдуц мица пэклеван.
325. Галинец башыйн килтургел тидум, Сез мвселман булмышсыз белмэдум.
326. Син мица бу квн йахшы кылмышсэн, Кызум биргэн тапугыйн утэмешсэн.
327. Хуран ичрэ сине ирэнлэр ара, Тотубэн кылдургаймын мец парэ.
328. Бу сузгэ Сэкамнец уфкэсе килди, Куцлинэ нэ шэй килсэ, кыйлур ирдуц.
329. Эйде: вакыт йитушди калэ, Син оруш кыйл булар билэ.
170:
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
18. Жиhаншаhныц Гали белaн бергa бер сугышы haM аныц кулыннан
haлакaте
330. Щuhaншah буларныц сузун тыцладый, Чыкубэн мэйданга йакыйн кuлдu.
331. Mэйдaн трэ чыкыб эйдu кем: йа, raMu, Кшдум сща шл оруш кыйлгалый.
332. Muh белдум, ум Сэкам хэйлэ кылмышын, Тереклэйу шне куйуб шл-мешен.
333. Эй, Сэкам, ымсыну шн кылдуц мща, Кызум б^гэн тапугыйн утэдуц мща.
334. Йэнэ эйдu: raMu, сузум бар сща, Йалгуз чыкубэн оруш кыйлсана.
335. raMu эйдu: андаг булсун эй лэгыйнь, Ум сыйфатлыг haдa эр-мврсэлuh.
336. Йэнэ атымдыр raMu эл^ортаза, Догачым upyp Mвхэммэд Mocтaфa.
337. Эй, лэгыйнь хэмлэ кыйлгыл шн борун, Сезнеке эйу сща бу квн.
338. Бер хэмлэ кылды ум арыслан raMu, Щэhэннэм твб^э щвhyднuц щаный.
339. Кылыч берлэ аны ордый бер кучун, Yтyб тргэ кеpдu кылыч очыйн.
340. Щuhaншah yлдu, гуренэ булдый Хуран, Хараб булдый щвмлэ шэhэp хан вэ ман.
19. Галинец Жи11а11ша11 яклыларны ^ицуе haM Хуранны мвселман иле итуе
341. Кем^ец башыны шамшадга ордый, Барый канга булануб тргэ твшдu.
342. Кем^ец башыны кэс-кэс кыйлубдур, Барусыныц дамагыйн мэст кыйлубдур.
343. Кп hэp берuh эшuh кыйлганда хэйдэр, Км. hэp дэм эйтур upдu «Amahy экбэр».
344. Mэлuк hэм вэзupлэpu калдый хэйран, Кызыйб бuлмэдu yлгэннu чындан.
345. Суйэшн бердэй кыйлыб булдый хэбэрдар, Кырыйлган жекэ твшдu, булдый эфкяр.
346. Соруц дuдu, — кем бу дту — пэpuмy? Куземезш баглан, эйа, щадг^му?
347. Халайыкный кырыйб тэмам uтэдyp, Барыймызныц башымызга тшэдур.
348. Соралыц кем, — бу кемдур? — безгэ эйтсун, Илемез белсун, вэ сонгыйга штсун.
349. Д^е: шаШ йегет, кандш шлубсен? Бahaдupлapны кырдуц дuдu гэрсен.
350. raMu Двлдулене чарлаб алдый ф^л-халь, Кшеб тэгъзыйм бшэн ултурдый ф^л-халь. 351а. Дuдu хак йулыйда талu6 талэб upурмен, Талэб дэ барчадuh гамu6 upурмен.
351б. Чу там^ль^а мuh гамu6 upурмен, raMu u6не Эбуталu6 upурмен. 352. Эгэр йвз мец бahaдupлap хэраб кыйлса, Кырармын барчасыйн кш кяфер улса.
«КЫИССАИ СЭКАМ»
353. Гали атлыйг хода арысланыдырмын, Мвселман бэндэнец щаныдырмын.
354. Ирур пэйгамбэр Эхмэд мохтар, Аныц ицэсидур солтан Саттар.
355. Лэкабем илтифаты Аллак Галидур, Кылычым звлфокар хэйдэридур.
356. Ирур щефтем минем хатын кыйэмэт, Атый Фатыймадур, дингэ рэхэт.
357. Бэгырь парэм Хэсэн ул бивафадур, Хвсэйен дэшт шэкид гэр белэдур.
358. Бу квн миндин баруцызга щэфадур, Кылычым барча кяфирни чападур.
359. Кайынатам Мвхэммэд мостафадур, Минем атым Гали эл-мортазадур.
360. Бу суздин билдилэр кем, Галидур, Ишетелгэн ушал ирниц иридур.
361. Диди ул бер заманныц фигале, Ки армансыз берар ушыб калале.
362. Гали эйди, — хуш, андаг кыйлыцызлар, Йигылыйб барча биэрман булуцызлар.
363. Гали кайтуб барыйб бер йиргэ твшди, Арасында чынан бер кичэ кичди.
364. Монади кыйлдый кяферлэргэ кай, кай, Галине ултурубмез дидуцез, — ай, ай.
365. Гали безнец билэн худиркэ икэн, Нвкэри, лэшкэри йуксэйкэ икэн.
366. Тийу йвз мец чирекни раст кыйлдый, Мэлик бакадирларыйн хасс кыйлдый.
367. Гали кэм тац намазыйн кыйлдый, Тулгасыйн алыйб башыйга куйдый.
368. Госсабэсин чормайубэн билигэ алуб, Ходаныц йадыйный куцлигэ салуб.
369. Мвбарыйзлэргэ бакир кайда килсун, Гали тэнкадур аца хэрабэ кыйлсун.
370. Щвкудлэр Галидин бу кэйбэти куруб, Мвселман булдыйлар барчасый килуб.
371. Мвселман булдыйлар хакыйкать куцел, «Тэцрим бер» тидилэр, йэнэ «Мвхэммэд рэсул».
372. Кач квн булар ичендэ торуб, Сэкамгэ Хуран илин белдуруб.
373. Ьэр менуб бардый Мэккэгэ сарый, Мэккэ иле чыкдыйлар, куруште барый.
374. Куруштилэр буларга йегет-карый, Шад булдый шэкэр или твгэл барый.
375. Рэсул кочтый йаранларун,
Аца фида кылдыйлар анлар щанларун.
376. Тоттым биту «Сэкам кыйсса»сыйн, Укыган онутмасун куцел госсасын.
376. Гали ирэнлэри щиканда куптылар, Хасе йаранлардан булуб уттелэр.
377. Барча щиканга тормаз, эй утэр, БуХуран сэгадэтлу ... вэ микэн.
172 :
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ И РУКОПИСИ
Агладый — елады.
Амандар — котылу.
Арыйбан — арып.
Ачбан — ачыгып.
Эвурди — бордый.
Эндиша — уй.
Эсмар — натида.
Эфкяр — яраланган.
БаЬир — ачык, гузал.
Бигамь — гамьсез.
Бикендан — бигеннан.
Булануб — болганып.
Гайан — ап-ачык.
Галиб — динуче, естен.
Дадгирму — сихерчеме.
Дар — кычкырып.
Дефтем — хатыным.
Илкендан — сабыннан.
Илкин — кулын.
Иркак-теши — ир — хатын-кыз.
Ирмасму — тугелме.
Ихсаната — ярдамчелекка.
Йимага — ашамага.
Йыгдый — дыйды.
Кавый — кечле.
Капугыйн — капкасын.
Кач кен — нича кен.
Каманди — билбау.
Кизин — сон.
Кортка — карчык.
Куркычындан — куркуыннан.
КяЬан — куруче.
Лакабем — кушаматым.
Лашкари — гаскаре.
Маст — исерек.
МиЪман — кунак.
Монади — кычкыручы, чакыручы.
Монафикъ — ике йезле.
Монча кича — монын кадар.
Мебадин — алмаштырыр.
Мебарыз — берга-бер чыгып сугышучы,
ван.
Мебарыйз — ялгыз, берга-бер чыгучы. Мебарыйзларга — батырларга.
СУЗЛЕК:
Муг — мадуси.
Нан — икмак.
Назар — карау.
Носрат — ярдам, дину.
Некар — сугышчы, хезматче.
Пара — кисак.
Потхана — мадусилар гыйбадатханасе.
Саляхайын — намусын.
Саляхдарыйм — намуслы, тезек ирем.
Севенди — сеенде.
Сорун — сора.
Сусайубан — сусап.
Талиб — шакерт.
Тапугыйн — херматин.
Танладыйлар — тан калдылар.
Тагам — икмак.
Тагъзыйм — хермат.
ТанЪадур — ялгыз.
Тахет узра — тахетта.
Тахшиду уш — шуны туплап.
Тигдилар — диттелар.
Тигурмагел — тима.
Тирса — христиан.
Туйла текатди — туй белан бетерди.
Уганым — Аллам.
Улганни чындан — тередан.
Уфкасе — упкасе.
Фида — корбан.
Хасс — билгеладе.
Хаббаз — пешекче.
Хайдар — арыслан.
Хадил — оятлы.
Хамла — Ьедум.
Ьада ар-мерсалин — илче.
Ьайбатлу — Ьайбат.
Ьаргиз — Ьарчак.
Чаварсыз — чабарсыз.
Чакар — белгечен.
Чакар саляхдар — турылыклы хезматче. Чирекни — сугышчыны. пакле- Чук — куп.
Шамшадга — Шам, Дамаск кылычына. Шири Хода — Ходанын арысланы, ягъни Гали.
вч кулъязма нигезенда тэнкыйди текстны тезуче, анлатмалар бируче археограф, филология фэннэре докторы Марсель Эхмэтщанов
РЕЗЮМЕ
Окончание средневекового поэтического произведения «Сказание о Сакаме». Литературоведам на сегодняшний день известны четыре рукописных списка сказания: Камкинс-кая, Мало-Кайбицкая, Больше-Менгерская и Усримская. Сюжетом для сказания служила история посылки наемного богатыря Сакама убить вождя мусульман богатыря Али и забрать его военные доспехи. За победу над Али царь неверных обещает Сакаму свою дочь.
В поэме намекается на политику московских князей, которые стали проводить коварную идею разрушения независимости татарских государств. Литературоведом М. И. Ахмет-зяновым на основе трех списков сказания составлен критический текст, объем которых составляет 377 двухстрочных бейтов.
«КЫЙССАИ СЭКАМ»
