CC BY
0УДК.940.5:958:327.7
Омурова, Ж. О., т.и.к., Ж. Баласагын атындагы Кыргыз Улуттук Университетинин доценти, Кыргызстан
ОмуроваЖ.О., к.и.н., доцент КНУ им. Ж. Баласагына, Кыргызстан
Кытайдын Борбордук Азияга багытталган «гармониялуу дуйне теориясы» жана
"бир алкактын бир жолу" саясаты Политика КНР «теории гармоничного мира» и "один пояс один путь", направленная в Центральную Азию.
The China's policy of " theory of harmonious world " and "one-way one way",
directed to the Central Asia.
Макалада азыркы мезгилдеги Борбордук Азия влквлврYндв Кытайдын «гармониялуу дYйнв теориясы» жана "бир алкактын бир жолу" саясатты жана анын иш аракети тууралуу каралган. Ошону менен катар акыркы он жылдыктарда Кытай Элдик республикасынын тышкы саясатындагы олуттуу взгврYYлвр, КЭРдин тынчтыкты жана достукту CYйгвн мамлекет катары дYйнвлYк коомчулукта таанылууга багыт алгандыгы, ар кандай форматтагы эл аралык кызматташтык YЧYн ар тараптан ачык жана айкын экендиги маалымдалган. Ушундай байланышта ШКУдагы КЭРдин катышуусу толук девгээлде влквнYн тышкы саясый приоритетине туура келет.
ТYйYндYY свздвр: Борбордук Азия, Кытай, ШКУ, гармониялуу дYйнв теориясы, бир алкактын бир жол.
В статье рассматривается политика Китая «теории гармоничного мира» и «один пояс один путь» в странах Центральной Азии, и ее трансформации в современных условиях. В основе внешней политики КНР, претерпевшей суYественные изменения за последние десятилетия, обозначился курс на повышение международного престижа КНР как страны дружественной и миролюбивой, а также на открытость КНР для различных форматов международного сотрудничества. В этом контексте участие КНР в ШОС в полной мере соответствует внешнеполитическим приоритетам страны.
Ключевые слова: Центральная Азия, Китай, ШОС, теория гармоничного мира, один пояс один путь.
The article considers the China's policy of " theory of harmonious world " and "oneway one way" in the countries of Central Asia, and its transformation in modern conditions. At the heart of China's foreign policy, which has undergone significant changes in recent decades, the course has been set to enhance the international prestige of China as a friendly and a peace-loving country, as well as the openness of the PRC for various formats of international cooperation. In this context, the participation of the CPR in the SCO fully
corresponds to the foreign policy priorities of the country.
Keywords: Central Asia, China, SCO, the theory of harmonious ofpeace, one way one way.
Акыркы он жылдыктарда Кытай Элдик республикасынын тышкы саясий негизи олуттуу e3repYYre туш болууда. КЭР 63yh тынчтыкты жана достукту CY^eH мамлекет катары дYЙнeлYк коомчулукта абройун кeтeрYYгe багыт алгандыгы байкалууда. Ар кандай форматтагы эл аралык кызматташтык Y4YH ар тараптан ачык жана айкын экендиги айтылууда. Демек, Борбордук Азиядагы Кытайдын тышкы саястыны багыттуу ишке ашырууда Шанкай кызматташтык уюмун (ШКУ) кызмат кылып келет. Кытай ШКУну негиздегендердин бири, уюм алкагындагы ишмердYYЛYктe кытай жетекчилиги Борбордук Азия мамлекеттерин жана Россия Федерациясын эe маанилYY стратегиялык eнeктeшY катары карап келет. КЭРдин тышкы саясий байланышын ШКУ аркылуу ишке ашырууга толук деeгээлде катышуусу eлкeнYн саясый приоритетине туура келет.
Келечектеги 50 жыл ичинде eзYHYн модернизациялык кайра курулушун камсыздоо YЧYн Кытай тeмeнкYлeрдY пландаштырууда:
• Кытай eзYHYн узак мeeнeттYY диалогдун жана уланмалуу кYч-аракеттердин жардамы менен тынч бириктирYY жараяндын майнаптуулугун артырууну каалайт (Тайван территориясын Кытай менен бириктирYY жeнYндe айтылууда);
• КЭРдин эгемендYYЛYГYн жана аймактык бYTYндYГYн камсыздоо;
• БYткYЛ дYЙнeдe тынчтыкка, кызматташтыкка eнYГYYгe кeмeктeшYY;
• «Гармониялуу» азияны жана «гармониялуу» дYЙнeнY TYЗYYHYH YCTYнeн ырааттуу иштee[1].
«Гармониялуу дYЙнe теориясы» кытайлык идеологияда КЭРдин жетекчилеринин XXI кылымдын башындагы кeрYHYктYY теориялык жетишкендиктеринин бири катары мYнeздeлeт. Ал биринчи жолу 2005-жылдын сентябрында КЭРдин Генералдык катчысы Ху Цзианьтаонун БУУнун TYЗYЛYYCYHYH 60 жылдыгына карата жыйналышта чыгып CYЙлeeсYHYн жYPYШYндe угузулган[2]. Гармониялуу дYЙнe жeнYндe анын баяндамасы эки бeлYктeн турган. Биринчисинде, теориянын манызы менен мазмуну жана аны ишке ашыруу боюнча чаралар тYШYндYPYЛгeн, ал эми экинчисинде, Кытай ошол жараянда ойной турган роль жeнYндe айтылган.
Кытайлык салттын «гармониялуу» баалуулуктарын, КЭРнын азыркы максаттарын жана eлкeнYн тышкы саясатын бирдикте байланыштыруу аракети Ху Цзиньтаонун 2006-жылдын апрелиндеги Йель университетинде CYЙлeгeн сeзYндe угулган. Ал кытайлык цивилизация дайыма социалдык гармонияга, биримдикке жана eз ара жардамга чоe маани берген, эми болсо Кытай гармониялуу коомду курууга киришYYДe деп жарыялаган. Мында баса белгиленгендей КЭРнын жетекчиси, "кытайлык цивилизация дайыма коeшулары менен жакшы мамилелерге кeeYЛ бeлгeн, бардык eлкeлeр бири бири менен гармонияда жашоосуна умтулган. Биздин кYндeрдe Кытай тынчтык, eнeктeштYктY eнYктYPYY YЧYн чыгат, eз ара пайданын кызыкчылыгындагы ачыктык стратегиясын карманат, «башка цивилизациялардын жетишкендиктерин кызматташтык аркылуу тынчтыкка жана eнYГYYгe жетYY YЧYн колдонууга умтулат, гармониялуу ДYЙнeнY, узак бейкапар мамилелерди жана
жалпынын бардарчылык жашоосунун гулдеесун курууда ез ролун умтулат»[2].
Ошентип, Ху Цзиньтаонун башкы идеясына ылайык, гармониялуу дуйне теориясы, эл аралык мамилелердин бардык катышуучуларынын баарынын бардарчылыгына, гулдеесуне жетишуу учун «жалпы баарынын коопсуздугун» камсыздоо боюнча биргелешкен иш-аракеттерин болжойт. «Жалпы баарынын коопсуздугу»[3] деп ез ара ишенимге жана диалог аркалуу енектештукке негизделген бардык катышуучулар учун бирдей коопсуздук даражасын камсыздоо тутуму болжонорун тушундуруу талап кылынат. Мындай тутум БУУнун майнаптуу кеземелунун астында тузуле алмак. Пекинде «жалпы баарынын гулдеесуне» жетишуу учун туруктуу енугууге етууну жузеге ашыруу, дуйнелук каржылык тутумду, сооданы жана энергоресурстар базарын планетанын тагдыры учун жоопкерчилик глобалдык сезиминин негизинде ыраатташтыруу, дуйненун маданий жана цивилизациялык кеп турдуулугун колдоо, эл аралык мамилелердин таза атаандаштыгын, демократизациясын колдоо зарыл деп болжошот.
Гармониялуу дуйне женунде теориянын рухунда енугуп, Кытай «езунун жеке мисалы менен, БУУнун принциптерин катаал сактап, эл аралык иштерге активдуу катышууга, эл аралык милдеттенмелерди аткарууга, жаеы, адилеттуу, акыл-эстуу дуйнелук тартипти орнотууга кемектешууге аракеттене турган болот»[4].
Ху Цзиньтаонун «гармониялуу дуйне теориясы» ез убагында КЭРдин ички жана тышкы енугуусунде эе позитивдуу идеялардын жыйындысы гана болбостон, коешу мамлекеттер менен кызматташуусунда майнаптуу ийгиликтерге жетишкендиги менен айгенеленген.
Ал эми Ху Цзиньтаонун концепциясын улай Кытайдын кийинки жетекчиси Си Цзиньпин «Бир алактын бир жолу» концепциясы 2013 жылы сентябрь - октябрь айларында Казахстан жана Индонезияга жасаган расмий жолдомосунда биринчи жолу жарыяланган[5]. Ушуга чейин 2012 жылы Си Цзиньпин демилгеси менен «кытайдын арзусу же ой чабыты » («китайской мечты») идеологиялык концепциясы иштелип чыккан. Ушул идеологиянын негизи Кытайдын тышкы дуйнеге кытайлардын ой мудеесун жайылтууга белсенген «бир алактын бир жолу» концепциясын ишке ашыруу мумкунчулугу зор экендиги белгиленген. «Бир алактын бир жолу» - эки долбоордун негизин ичине камтыган: биринчиси, «Жибек жолунун экономикалык алкагы» экинчиси, «XXI кылымдагы Мухиттик Жибек жол». Бул эки долбоор Евразиялык мамлекеттердин интеграциялык енугуусуне багытталган. «Жибек жолунун экономикалык алкагы» уч трансевразиялык экономикалык коридорлордун тузулушун камсыздайт:
1) Тундук тарабы КЭРдин Борбордук Азия, Россия жана Европа елкелеру менен байланышын камсыздоого иш аракеттери.
2) Борбордук тарабы КЭРдин Борбордук, Батыш Азия, Персия булуеу жана Жер Ортолук дееизинин аймактары менен жакындашуусу.
3) Туштук жагы, Кытайдын Туштук-Чыгыш, Туштук Азия жана Инд мухити аймактары менен байланышын камсыздоосу каралган.
Ал эми «XXI кылымдагы Мухиттик Жибек жол» долбоору эки мухиттик жолдордун тузулушун езуне камтыйт:
1) Кытайдан Туштук Кытай дееизи аркылуу Туштук - Тынчокеан регионуна чыгуусу.
2) Кытайдан ТYштYк Кытай дееизи аркылуу Инд мухити менен Европага чыгуусу каралган[6].
Жогорудагы концепцияны ишке ашыруу максаттында 2013-жылы КЭРдин терагасы Си Цзиньпин жана премьер-министри Ли Кэцян ТYштYк Азия жана Борбордук Азия республикаларына барган расмий жолугушууларында жарыя салгандыгы белгилYY[7]. Кытайдын ой чабытындагы эки долбоордун бири-бири менен байланышынын кытайлык изилдеечY Сунь Цюандын "Жибек жолу жана Кытайдын ой чабыты" аттуу эмгегинде толук анализ берген[8].
Сунь Цюан «Жибек жолунун калыбына келтирYY кытай элинин кайра жаралуусу менен байланыштуу анткени, ал "кытайдын арзуусу" концепциясынын негизги ядросун тYЗген. 2000 жыл мурун Жибек жолу 7 мие. км. узундук аралыкта (анын ичинен 4 мие. км. Кытайдын территориясында) Борбордук жана ТYштYк Азия, Африка, Европа елкелерYHYн ортосунда экономикалык жана маданий карым катнаштын болушуна салымын кошкон. Ошентип Жибек жолу - бул Кытайдын кYчтYY, туруктуу енYГYп жаткандыгы менен дYЙнелYк аренада маанилYY ролду ойногондугунун белгиси. Ошондуктан Жибек жолун калыбына келтирYY - бул кытай улутунун кайра жаралуусунун бир белYГY, мындан кытай ой мYдеесYHY негизи"[9] деп жазган.
Арийне, КЭРдин Борбордук Азиядагы максаттары менен кызыкчылыктарын жана ШКУ алкагындагы кызматташтыктан кYTYYлерYн сыпаттоо YЧYн Кытай бул елкелердYн социалдык-экономикалык енYГYYCYне максималдуу кемектеше турган тышкы саясатты жYргYзе тургандыгын так TYШYHYYCY керек. Мындан Кытай коешуларынын арасында социалдык-экономикалык енYГYYHYн ар TYPДYY деегээли жана TYPДYY саясий режимдери бар мамлекеттер болгондугун билYYCY зарыл. Ушундан улам кээ бир кытайлык окумуштуулары керек десе «КЭРнын континенттик жана дееиз чек араларынын дээрлик ар бир багытында же кYчтYY елке, же туруксуз елке, же Кытайга дараметщуу душман елке бар» деп ырасташат[10].
Туруксуз чек аралык региондор Кытайдын езYне терс таасир кыларын, ал эми тынч жана достук маанайдагы коешулар Кытайдын чек аралык аймактары жана жалпысынан елкенYн саясий климаты YЧYн пайдалуу экенин тарых керсетет. Кытай азыркы тапта елкеде модернизацияны жYзеге ашыруу YЧYн узак меенетщуу тынч чейре тYЗYYге аракеттенет. КЭРнын коешулук саясаты Yч негизги принципти ырастайт - «дос коешу, бай коешу жана тынч коешу». Ошондуктан КЭРнын борборазиялык багыттагы тышкы саясатынын эе маанилYY артыкчылыктарынын бири Кытайдын тYндYк-батыш чек арасында жагымдуу чейре тYЗYYге багытталган чаралар комплексин ишке ашыруу болуп саналат.
Кийинки бир нече кылым ичинде чек аранын бул тилкеси, дайыма чек аралык чатактар менен кагылышуулардын очогу болуп келген. ШКУнун башаты болгон «Шанхай бешилтигинин» ^н тартибине коюлган биринчи маселеде Борбордук Азия мамлекеттери менен чектешкен аймактарды чечYY фактысы, Кытай YЧYн зарыл болгон ое тажрыйбага ээ болуусу, Кытай менен Индия ортосундагы чек ара кейгеЙYн чечYYге жол берYYДе. Жогорудагыдай жагдайдын езY ШКУну Борбордук Азиядагы туруктуулук менен коопсуздуктун таянычына айлантып жаткандыгын жана анын актуалдуулугун сактоого жол берет. ШКУнун негизделиши менен кытайлык СУАРда чет елкелYк таасирди, чет элдик мамлекеттик эмес уюмдардын, экстремисттик уюмдар тарабынан кысымды азыраак баштан кечирип калды десек болот.
Экинчиден, Кытай ШКУну eзYHYн eндYPYштYк фабрикасынын кYYлдeгeн механизмдери даярдаган продукцияны сатып eткeрYYHYн жаеы базарларына муктаж, ошондуктан ШКУда соода-экономикалык кызматташтыкты eнYктYPYY YЧYн жарамдуу рычаг катары колдоно алат.
YчYнчYдeн, Кытайга коeшу мамлекеттердин достук маанайда болуусу eтe зарыл. Мында маданий-тилдик тоскоолдорду жоюуда, бардык мYнeздeмeлeрY боюнча ушунчалык бeтeн конфуцийчилик цивилизациянын жатыркоосун жеeYYДe, «сары коркунуч» жeнYндe кооптонууларды таркатууда мYмкYн болуп калат. Шанхай уюму бул маселе боюнча КЭРдин коeшу мамлекеттер менен гуманитардык бирге аракеттешYYCYHYн бекем негизи катары турат.
Кытайдын Батышы Евразиялык континенттин ички райондорунда жайгашып, кeптeгeн маданияттардын жуурулушуу жана eз ара eтYШYY орду болуп саналат. Борбордук Азияда тутанып турган улуттук, диний чатактар Кытайга да тике таасир этет. Бул райондорго кошумча чакырык америкалык жана европалык гуманитардык кийлигишYYДeн улам келип чыгууда. Демек, ШКУнун алкагындагы гуманитардык кызматташтык уюмдун eнYГYYCYHYн жалпы стратегиясынын ажырагыс элементи болуп калууга тийиш. Кийинки мезгилде биз гуманитардык бирге аракеттешYY улам так контурларга ээ болуп баратканын байкап жатабыз. Гуманитардык мYнeздeгY программалар улам барган сайын деталдашкан, адистешкен, практикалык иштерге мелженген болуп баратат. Антсе да, азыркы тапта, Борбордук Азияда жана Кытайдын батыш региондору билим берYY, илим жана маданият аймагында негизинен АКШга жана Батыш Европага багыт алганын кeрсe болот. Коeшу Россия жана Борбордук Азия менен мамилелер бул сектордо eтe алсыз да, бул аймактарда араб дYЙнeсYHYн eлкeлeрY, ТYркия, Корея, Сингапур менен алакаларга маанилYY экендигин баса белгилешYYДe. Ошондуктан бул багыт «жаeы жибек жолунун» негизинде маданий-цивилизациялык жалпылыкты тYЗYY YЧYн биргелешкен кYч-аракеттерди, кыйла тыгыз байланыштарды талап кылат[ 11].
Жыйынтыктап айтканда, белгилYY бир ийгиликтерге карабай, Шанхай кызматташтык уюму - бул алиге чейин абдан жаш уюм экенин аeдоо зарыл. Бул демек, ал туруктуу eркYндeeгe жана бышып жетилYYгe муктаж экенин туюнтат. Уюмдун eзYн аныктоо маселеси жетишерлик курч турат.
Кытайдын лидерлеринин астыга койгон «гармониялуу ДYЙнe теориясы» жана "бир алкактагы бир жол", Кытайга коeшулаш eлкeлeрдe eзYHYн тYPДYY пландагы катышуусун таeуулабай жана жетишерлик майнаптуу кеeейтYYгe жол берет. Кытай «ШКУдагы кытайлык тYЗYY YЧYн» план ченемдYY чыeдоодо, мында, eзYHYн Борбордук Азиядагы кыйла алсыз коeшуларында eз максаттарына карата кездешкен шектенYYлeрдY таркатууга аракеттенип, «агрессиялуу максаттарсыз жаeы супердержава» имиджин алдыга тYртYYДe. Кытайлык тарап, Борбордук Евразия мейкиндигиндеги кeйгeйлeр менен карама-каршылыктарды чечYY YЧYн улуттуктан жогору турган механизмди TYЗYYHYH демилгечилеринин бири болгондуктан, Шанхай уюмунун eнYГYYCYнe жана eркYндeeсYнe кызыкдар.
Адабияттар:
1. Серебрякова Н. В. Шанхайская организация сотрудничества: проблемы политической интеграции в Центральной Азии. М., 2010. С. 87
2. Ху Цзиньтаонун чыгып CYЙлeeсYн караeыз, 15.09.2005, Нью-Йорк, hrrp://politics.people. com/cn/GB/1024/3699888.html
3. Li Minlun. Zhongguo «xinanquanguan» yu shanhai hezuo zuzhi yanjiu (Китайская «новая концепция безопасности» и исследования ШОС), Renmin chubanshe (Народное издательство), Пекин, 2007, с.40
4. Сун Сейфен. Теория о гармоничном мире и исследования международных отношений// Jiaoyu kexue yanjiu (Научное......), 2007, №11
5. Си Цзиньпин: «Один пояс и один путь» откроет новые горизонты мечты) [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://politics.people.com.en/n/2014/0811/c1001-25439028.html
6. Кто и как сформирует Большую Евразию? [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://eurasianews.info/ru/node/11101
7. Новый Шелковый путь: старатегические интересы Росиии и Китая . // http://www.russiancouncil.ru/inner (20 декбаря 2013г.)
8. Скрипкарь М.В., Шамшурин Д.А. Инициатива «один пояс и один путь» и концепция «китайская мечта»: точки соприкосновения.
9. Шелковый путь и Китайская мечта. [Электронный ресурс]. - Режим доступа: https://book.douban.com/review/7627011/
10. Wang Gengwu. China and Southeast Asia/Edit/by David Shambaugh «Power shift-China and Asia s dynamism». Californial University of California Press Berkerey/ 2006.P.198
11. Pan Guang. Ershiyi shiji de diyige xinxing quyu hezuo zuzhi: dui shanhai hezuo zuzhi de zonghe yanjiu (Первая региональная организация сотрудничества «нового типа» в 21 веке. Комплексный подход к анализу Шанхайской организации сотрудничества), Пекин: Изд-во Партийной школы ЦК КПК, 2006. С. 153-163
УДК:94(575,2):94(574)
Сапаралиев Д.Б., т.и.к., К. Карасаев атындагы БГУнун профессору, Кыргызстан
Сапаралиев Д.Б., к.и.н., профессор БГУ им. К. Карасаева, Кыргызстан
ОБ ОТРАЖЕНИИ КЫРГЫЗСКО-КАЗАХСКИХ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ XVII-XVIII ВВ. В НАУЧНЫХ ТРУДАХ ЧОКАНА ВАЛИХАНОВА
XVII-XVIII - КЫЛЫМДАРДАГЫ КЫРГЫЗ - КАЗАК МАМИЛЕЛЕРДИН ЧОКАН ВАЛИХАНОВДУН ЭМГЕКТЕРИНДЕ ЧАГЫЛДЫРЫЛЫШЫ
же^Нде
THE REFLECTION OF THE KYRGYZ-KAZAKH RELATIONS IN XVII-XVIII CENTURIES IN THE SCIENTIFIC WORKS OF CHOKAN VALIKHANOV
