CC BY
7ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№2/2023, 18-26
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2023 2 3
КЫРГЫЗ-ТАЖИК ЧЕК АРА КОНФЛИКТТЕРИ: УЧУРДАГЫ АБАЛЫ ЖАНА КЕЛЕЧЕГИ (БАТКЕН ОБЛУСУНА БОЛГОН ИЛИМИЙ ЭКСПЕДИЦИЯНЫН
ЖЫЙЫНТЫГЫНЫН МИСАЛЫНДА)
КЫРГЫЗСКО-ТАДЖИКСКИЙ ПОГРАНИЧНЫЙ КОНФЛИКТ: ТЕКУЩЕЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ (НА ПРИМЕРЕ РЕЗУЛЬТАТОВ НАУЧНОЙ ЭКСПЕДИЦИИ В
БАТКЕНСКУЮ ОБЛАСТЬ)
KYRGYZ-TAJIK BORDER CONFLICT: CURRENT STATE AND PROSPECTS (ON THE EXAMPLE OF THE RESULTS OF A SCIENTIFIC EXPEDITION TO THE BATKEN REGION)
Бетенеев Жолдошбек Советбекович
Ботоноев Жолдошбек Советбекович Botonoev Zholdoshbek Sovetbekovich
т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.и.н., доцент, Ошский государственный университет candidate of historical sciences, associate professor, Osh State University
Эркебаев Элес Мизанович
Эркебаев Элес Мизанович Erkebaev Eles Mizanovich
ф.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.ф.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor, Osh State University
Гимазитдинов Ильдус Рашитович
Гимазитдинов Ильдус Рашитович Gimazitdinov Ildus Rashitovich
с.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.п.н., доцент, Ошский государственный университет _Candidate of Political Sciences, Associate Professor, Osh State University_
Носиров Шерзодбек Исматуллаевич
Носиров Шерзодбек Исматуллаевич Nosirov Sherzodbek Ismatullaevich
Улук окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Старший преподаватель, Ошский государственный университет Senior lecturer, Osh State University
Матназаров Султанбек Абдикаримович
Матназаров Султанбек Абдикаримович Matnazarov Sultanbek Abdikarimovich
Окутуучу, Ош мамлекеттик университети
Преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
КЫРГЫЗ-ТАЖИК ЧЕК АРА КОНФЛИКТТЕРИ: УЧУРДАГЫ АБАЛЫ ЖАНА КЕЛЕЧЕГИ (БАТКЕН ОБЛУСУНА БОЛГОН ИЛИМИЙ ЭКСПЕДИЦИЯНЫН
ЖЫЙЫНТЫГЫНЫН МИСАЛЫНДА)
Аннотация
Бул илимий макалада 2022-жылдын 10-11-февраль кYндврY Баткен облусунун Тажикстан Республикасы менен чектешкен аймактарындагы чекара конфликттеринин келип чыгышынын себептерин аныктоо максатында Ош мамлекеттик университетинин Чыгыш таануу илим-изилдвв институту менен Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын ТYштYк бвлYMYHYн гуманитардык жана аймактык изилдввлвр институтунун тарыхый-маданий мурастар бвлYMYHYн илимий кызматкерлери, студенттер жана магистранттардан турган жалпы 15 адамдандан тYЗYлгвн илимий экспедициянын ишинин жыйынтыгы анализге алынып, илимий макала катары берилди.
Ачкыч свздвр: Кыргызстан, Тажикстан, чек ара, анклав, эксклав, демаркация, делимитация, конфликт.
КЫРГЫЗСКО-ТАДЖИКСКИЙ ПОГРАНИЧНЫЙ
КОНФЛИКТ: ТЕКУЩЕЕ СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ (НА ПРИМЕРЕ РЕЗУЛЬТАТОВ НА УЧНОЙ ЭКСПЕДИЦИИ В БА ТКЕНСКУЮ ОБЛАСТЬ)
Аннотация
Данная статья является итогом исследовательского анализа и обобщения результатов научной экспедиции, организованной научно -исследовательским Институтом Востоковедения при ОшГУ и Институтом гуманитарных наук и регионоведения при ЮО НАН КР, организованной 10-11 февраля 2022 года. Целью экспедиции выступало исследование причин и обстоятельств приграничных конфликтов в сопредельных приграничных районах Баткенской области КР и Республики Таджикистан.
KYRGYZ-TAJIKBORDER CONFLICT: CURRENT STATE AND PROSPECTS (ON THE EXAMPLE OF THE RESULTS OF A SCIENTIFIC EXPEDITION TO THE BATKEN REGION)
Abstract
This article is the result of a research analysis and generalization of the results of a scientific expedition organized by the Research Institute of Oriental Studies at State University and the Department of Historical and Cultural Heritage of the Institute of Humanities and Regional Studies of the southern branch of the National Academy of Sciences of the Kyrgyz Republic, organized on February 10-11, 2022. The purpose of the expedition was to study the causes and circumstances of border conflicts in the adjacent border areas of the Batken region of the Kyrgyz Republic and the Republic of Tajikistan.
Ключевые слова: Кыргызстан, Таджикистан, граница, анклав, эксклав, демаркация, делимитация, конфликт..
Keywords: Kyrgyzstan, Tajikistan, border, enclave, exclave, demarcation, delimitation, conflict..
Киришуу
2022-жылдын 10-11-февраль кYндeрY Баткен облусунун Тажикстан Республикасы менен чектешкен аймактарындагы чекара конфликттеринин келип чыгышынын себептерин аныктоо максатында Ош мамлекеттик университетинин Чыгыш таануу илим-изилдее институту менен Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын ТYштYк бeлYMYHYн гуманитардык жана аймактык изилдеелер институтунун тарыхый-маданий мурастар бeлYMYHYн илимий кызматкерлери, студенттер жана магистранттардан турган жалпы 15 адамдандан тYЗYлгeн илимий экспедициялык топ Баткен облусунун Ак-Сай, Кек-Таш, Капчыгай, Ак-Татыр, Орто-Боз, Самаркандек, Согмент айылдарында жана Баткен шаарында болушуп, жергиликтYY тургундардан 20 суроодон турган анонимдYY анкеталарды алышып, видео интервьюларды жасашып, жергиликтYY жашоочулардын чыныгы жашоосу менен жеринен таанышып, чекара конфликттерин алдын-алуу, конфликттерди чечYYHYн жолдору боюнча сунуш-пикирлерин угуп келдик.
Социалдык сурамжылоого катышкан респонденттердин жаш курактары 13 жаштагы мектеп окуучуларынан баштап, 75 жаштагы карыларга чейин жетти.
Ош мамлекеттик университетинин Чыгыш таануу илим-изилдее институту тарабынан демилгеленип, уюштурулган илимий экспедициянын жыйынтыгы менен 2022-жылдын 28-апрелде "Фергана eрeeнYндeгY чекара конфликттери: учурдагы абалы жана келечеги" - деген темада Эл аралык илимий-практикалык конференция офлайн жана онлайн форматында eтYп, кошуна Казакстан, Эзбекстан жана Тажикстан Республикаларынан дагы чекара конфликттери боюнча илимий изилдeeлeрдY жYргYЗYп келишкен окумуштуулар атайын баяндамалар менен катышышты.
Эл аралык конференцияга кошуна елкелерден сырткары Кыргызстандын бардык аймактарындагы жогорку окуу жайларынан окумуштуулар eздeрYHYн илимий баяндамалары менен катышышып, жалпы 100ге жакын баяндамалар жасалып, конференциянын жыйынтыгында атайын резолюция кабыл алынып, Кыргыз 0кмeтYHYн тиешелYY кызматтарына жeнeтYЛYY менен Чыгыш таануу институтунун "Чыгыш таануунун маселелери" илимий журналынан жарык кeрYYгe сунушталды.
Илимий экспедицияда жергиликтYY тургундардан алынган анонимдYY анкетанын биринчи суроосу респонденттин анкетаны толтурган KYHY, айы жылы, экинчи суроосу Баткен облусунун кайсы району экени суралса, ал эми YЧYнчY суроосунан баштап конкреттYY суроолорго орун берилген.
Анкетанын YЧYнчY суроосу "Сиздин оюцуз боюнча чекарадагы конфликттер эмне себептен чыгып жатат?" - деп аталып, ага жалпы сурамжылоого катышкан респонденттин токсону (90) чекара маселесинин такталбагандыгынан, он алтысы (16) чекара зымдарынын жоктугунан, он экиси (12) Тажикстан тарабынан провакация болгондугунан десе бир (1) респондент Кыргызстан тарабынан провакция болгондуктан чекара конфликттери чыгып жатат деп жооп беришкен.
Анкетанын тeртYнчY суроосу "Сиз жашаган чекара айылындагы Кыргыз 0кмeтY тYЗгeн шартка канааттанасызбы" - деген суроого респонденттердин отуз жетиси (37) ооба, толук канааттанам, отузу (30) жок канааттанбайм, кырк сегизи (48) анчалык канааттанбайм деп жооп беришкен.
Ал эми бешинчи суроо "Сиз жашаган чекара айылында балдарьщыздын билим алуусу YЧYн тYЗYЛгeн шарт сизди канааттандырабы?" - деген суроого респонденттердин жетимиши
(70) ооба канааттандырат, он сегизи (18) жок канааттандырбайт, отуз твртY (34) анчалык деле канааттандырбайт деп жооп беришкен.
Сурамжылоонун алтынчы суроосу "Сиз жашаган чекара айылында дарылануу YчYн тYЗYлгвн шарт сизди канааттандырабы?" - деген суроого респонденттердин кырк алтысы (46) ооба канааттандырат десе, отуз беши (35) жок канааттандырбайт, отуз сегизи (38) анчалык канааттандырбайт деп жооп беришкен.
Жетинчи суроо "Сиз жашаган чекара айылында таза суу маселеси чечилгенби?" - деп аталып, ага респонденттердин кырк жетиси (47) ооб, толук чечилген десе, отуз YЧY (33) жок чечилген эмес, отуз сегизи (38) жарым-жартылай чечилгендиктерин билдиришкен.
Ал эми "Сиз жашаган чекара айылында Yй-жайын сатып, башка аймактарга квчYп кеткендер барбы?" - деп аталган сегизинчи суроого респонденттердин жетимиш экиси (72) ооба, бар. Бирок, андайлардын саны абдан аз десе, отуз экиси (32) ооба, бар. Бирок, андайлардын саны абдан квп, он беши (15) жок. Баары ушул жерде эле жашашат деп жооп беришкен.
Анкетанын тогузунчу (9) суроосу "Сиз вЗYЦYЗДYн айылда канчалык децгээлде коопсуз жашайм деп эсептейсиз?" - деп аталып, ага жалпы сурамжылоого катышкан респонденттердин кырк бири (41) толук коопсуз жашайм, эч кандай коркунуч жок деп жооп беришсе, элYY YЧY (53) абдан кооптуу, коркунучта жашайм десе, ал эми жыйырма тогузу (29) вЗYм жашаган айылдан башка жерге квчYп кетYYHY пландап жатам деп жооп беришкен.
Сурамжылоодогу онунчу суроо "Сиз вЗYЦYЗДYн жашаган айыльщыздын келечегин кандай элестетесиз?" - деп талып, ага респонденттердин жетимиш YЧY (73) келечеги кец, жакшы элестетем десе, жыйырма беши (25) келечеги жок, жакшы элестете албай, он сегизи (18) айылда жашоо YЧYн шарт жок, башка жакка квчYYHY пландап жатам деп жооп беришкен.
"Сиз жашаган айылыцызда кайсы телеканалдар кврсвтвт?" - деген он биринчи суроого токсон бир (91) адам Кыргызстандын бардык телеканалдары кврсвтвт, жыйырма алтысы (26) КТРК менен ЭлТРди гана кврвбYЗ, бир (1) адам Эзбекстан менен Тажикстандын телеканалдарын кврвбYЗ десе, бир (1) адам Кыргызстандын телеканалдарын кврв албайбыз деп жооп берген.
Анкетада кврсвтYлгвн "Смз жашаган айылыцызда интернет барбы, ылдамдыгы кандай?" - деген он экинчи суроого респонденттердин сексен твртY бар, абдан жакшы иштейт десе, алтоо (6) жок, жыйырма сегизи (28) бар, бирок абдан начар иштейт деген баасын беришкен.
"Сиз жашаган айылда контрабанда менен алектенгендер барбы?" - деген он YЧYнчY суроого респонденттердин жыйрмасы (20) ооба, бар. Абдан квп десе, жыйырма беши (25) жок, контрабанда менен эч ким алектенбейт, алтымыш алтысы (66) билбейм, кабарым жок деген жоопторун беришкен.
Сурамжылоонун он твртYнчY суроосу "Сиз жашаган айылда буша чейин Тажикстанга жана Эзбекстанга мыйзамсыз тYPДв товарларды киргизип, ал жактан бизше алып чыгып жYргвндвр болгонбу?" - деген суроого отуз бир (31) адам ооба, болгон. Андайлардын саны абдан квп болчу десе, он адам (10) жок, андайлар буга чейин болгон эмес, азыр деле жок, элYY Yч (53) адам билбейм, кабарым жок, жыйырма Yч (23) адам анча-мынча бирин-серин болгон деп жооп беришкен.
"Сиз Кыргызстан менен Тажикстандын ортосунда чекарада конфликт чыккан учурда кыргыз чекарачылары мени коргой алат деген ишеничициз канчалык децгээлде?" - деген анкетадагы он бешинчи суроого элYY (50) адам абдан жогору, бизди чекарачыларыбыз бизди
толук коргой алат десе, тогуз (9) адам тап-такыр ишеничим жок, бизди коргой албайт, элYY тогуз (59) адам билбейм, канчалык децгээлде коргой алаарын деп жооп беришкен.
Анкетадагы он алтынчы "Сиз ушул кYнгe чейин Тажикстан менен болгон чекара конфликттеринде жабыр тарттыэызбы?" - деген суроого респонденттердин алтоо (6) ооба, абдан жабыр тарттым. Жакындарымдан айрылдым. Yй-жайым eрттeндY десе, сегизи (8) жок, бир дагы жолу жабыр тартканым жок, кырк (40) адам ооба, моралдык-психологиялык жактан жабыр тарттым деп жооп беришкен.
Социалдык иликтeeнYн он жетинчи суроосу "Тажикстан менен чекара маселелерин чечYYДe кээ бир талаштуу болгон жерлерди алмашуу жолу менен чечYYгe сиздин пикирициз кандай?" - деп аталып, ага респонденттердин он сегизи алмашуу жолу менен чечYYгe мен макулмун десе, элYY YЧY (53) алмашуу жолу менен чечYYгe мен тап-такыр каршымын, элYYCY (50) элдин пикирин эске алуу аркылуу, алмашуу менен чечкенге макулмун деп жооп беришкен.
"Тажикстан менен чекара конфликттерин алдын-алууда жана чечYYДe жергиликтYY бийликтин ишмердYYЛYГYнe кандай баа бересиз?" - деген он сегизинчи суроого, респонденттердин кыркы (40) жогору баа берем, абдан жакшы иштеп жатышат десе, алтымыш сегизи (68) тeмeн баа берем, эч кандай иш жок, конфликт чыккандан кийин иштешет деген бааларын беришкен.
Анкетанын он тогузунчу суроосу "Тажикстан менен чекаралаш айылдарда жашагандарды кыргыз ЭкмeтY канткенде алар башка аймактарга кeчYп кетпейт деп ойлойсуз?" - деп аталып, ага сурамжылоого катышкандардын токсон YЧY (93) чекара маселесин толук чечкенде десе, он сегизи (18) чекара маселеси чечилбей эле, бирок 0кмeт жашоо YЧYн толук шарт тYЗсe эч ким эч жакка кeчYп кетпейт эле деген пикирин билдиришкен.
Ал эми анонимдYY анкетанын акыркы жыйырманчы суроосу "Кыргыз-тажик чекара маселеси жакынкы бир-эки жылда толук чечилет деп ойлойсузбу же тап-такыр чечилбейби?" - деп аталып, ага сурамжылоого катышкан жалпы респонденттердин алтымыш тогузу (69) бир-эки жылда чечилет деп ойлойм деген позицияларын билдиришсе, кырк беш (45) респондент чекара конфликттеринин чечилишине кeзYм жетпейт деп баа беришкен.
0ЗYЦYЗДeргe маалым болгондой мына ушул анкетадан алынган жоопторго карап эле Баткен облусунун Баткен районунун чекара айылдарындагы калктын социалдык-экономикалык жана саясий абалы кандай экендигин, коопсуздук маселеси кандай курч экендигин, жергиликтYY тургундардын чекара конфликттерин кыска мeeнeттe чечип, тынч, коопсуз жашоого болгон YMYттeрY чоц экендигин кeрYYгe болот.
Бул сурамжылоого Баткен районунун Ак-Сай айылынан жалпы элYY тогуз (59) адам катышса, алардын жыйырма экиси (22) он Yч (13) жаштагы, он бири (11) он тeрт (14) жаштагы, ону (10) он беш (15) жаштагы, алтоо (6) 16 жаштагы, алтоо (6) он жети (17) жаштагы мектеп окуучулары болсо, бирee жыйырма Yч (23), бирee отуз Yч (33), бирee (1) кырк эки (42), бирee (1) элYY тогуз (59) жаштагы тургундар болду.
Тилекке каршы Ак-Сай айылынын тургундарынын кeпчYЛYГY социалдык сурамжылоого катышуудан кескин тYPдe баш тартышты. Алардын мындай баш тартууларын eздeрYHYн аттарын атагылары келбеген жергиликтYY тургундар жергиликтYY бийлик eкYЛдeрYHYн, eзгeчe кYч структураларынын eкYЛдeрYHYн суракка алуулары, кимдер менен CYЙлeштYЦ, эмне деп маалымат бердиц? деген сыяктуу суроолору кeп болот деп жооп берYYДeн баш тартышкан.
Мисалы Ак-Татыр айылынан дагы жалпы сурамжылоого элYY тогуз (59) адам катышса, анын ичинен он беш (15) жаштагы Yч (3), он алты (16) жаштагы бир (1), он жети жаштагы (17)
бир, он тогуз (19) жаштагы бир (1), жыйырма тврт (24) жаштагы бир (1), жыйырма жети (27) жаштагы бир (1), жыйырма тогуз (29) жаштагы бир (1), отуз жаштагы (30) Yч (3), отуз эки (32) жаштагы тврт (4), отуз Yч (33) жаштагы бир (1), отуз тврт (34) жаштагы бир (1), отуз беш (35) жаштагы бир (1), отуз жети (37) жаштагы Yч (3), отуз сегиз (38) жаштагы бир (1), кырк (40) жаштагы тврт (4), кырк бир (41) жаштагы бир (1), кырк эки (42) жаштагы эки (2), кырк Yч (43) жаштагы бир (1), кырк беш (45) жаштагы Yч (3), кырк сегиз (48) жаштагы тогуз (9), элYY (50) жаштагы бир (1), элYY бир (51) жаштагы эки (2), элYY беш (55) жаштагы эки (2), элYY алты (56) жаштагы бир (1), алтымыш тврт (64) жаштагы алты (6), алтымыш беш (65) жаштагы бир (1), алтымыш сегиз (68) жаштагы эки (2), жетимиш беш (75) жаштагы бир (1) адам болгон.
Мындан сырткары, социалдык иликтввгв Квк-Таш, Самаркандек, Капчыгай, Свгмент айылдарынын жана Баткен шаарынын тургундары дагы катышышып, вз пикирлерин билдиришкен.
Социалдык иликтввлврдY жYргYЗYYДв респонденттердин жаш курактары, улуту, жынысы дагы абдан чоц мааниге ээ экендиги баарыцыздарга маалым.
Жогорудагы цифралардан эле сиздер вз алдыцыздарча дагы тыянак чыгарсацыздар болот.
Жыйынтыктап айтканда Фергана врввнYндвгY чекара маселелери бYГYнкY кYндвгY эц актуалдуу маселеге айланганы, аны токтоосуз тYPДв чечYY учур талабы экени Кыргызстандын эле эмес, Тажикстан жана Эзбекстан Республикаларынын жарандарынын жана Экмвт вкYлдврYHYн дагы пикиринен билYYгв болот.
Фергана врввнYндвгY чекара конфликттеринин келип чыгышын жана аларды чечYYHYн жолдорун илимий жактан изилдвв YЧYн дагы да квптвгвн илимий экспедицияларды уюштуруу зарыл деп эсептейбиз.
Колдонулган адабияттар
1. Аламанов С.К. Краткая история и опыт решения пограничных проблем Кыргызстана. - Бишкек, 2005.
2. Алексей Гуня, Ян Кёлер, Кристоф Цюрхер. Эмпирические исследования локальных конфликтов. Часть 1. Введение в методологию и методы полевых исследований. Москва-Берлин 2008.
3. Вся Азия. Географический справочник. -М., 2003. С. 147.
4. Жумабаев Б. Памир Улуу державалардын ортосундагы геосаясий ^рвш. -Бишкек, 2009.
5. http://www.azattyk.kg/content/kyrgyzstan_tadjikistan. Чек араны кимдер, кандайча аныкташкан? Жарыяланган учуру: 05.11.2010
6. http://www.azattyk.kg/content/kyrgyzstan_tadjikistan. Кыргыз-Тажик чек арасын тактоо кыйын жана узак. Жарыяланган учуру: 17.11.2011
7. Илимий экспедициянын материалдары. 10-11-февраль, 2022-жыл, Баткен.
8. Кулдышева, Г., & Мирзакаримов, Ф. (2023). Пограничная безопасность в системе национальной безопасности Кыргызской Республики. Вестник Ошского государственного университета. Право, 1(1), 86-96. https://doi.org/10.52754/16948661 2022 1 9. ББК: ОЛТЬРЛ.
9. Аликулов, Б.М. Кыргыз Республикасынын улуттук мыйзамдарына ылайык мамлекеттин аймагынын укуктук режими / Б. М. Аликулов // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Vol. 2, No. 3. - P. 272-278. - DOI 10.52754/16947452 2021 2 3 272. - EDN: AXSIXZ.
ТИРКЕМЕЛЕР: Таблица №1
Баткен облусуна болгон илимий экспедициянын жыйынтыгы / сандык керсеткучтер менен
№ «А» варианты «Б» варианты «В» варианты «Г» варианты
1
2
3 90 16 12 1
4 37 30 48 1
5 70 18 34 1
6 46 35 38 0
7 47 33 38 0
8 72 32 15 0
9 41 53 29 0
Баткен облусуна болгон илимий экспедициянын жыйынтыгы / сандык керсеткучтер менен
№ «А» варианты «Б» варианты «В» варианты «Г» варианты
10 73 25 18 0
11 91 26 1 1
12 84 6 28 0
13 20 25 66 0
14 31 10 53 23
15 50 9 59 0
16 6 8 40 0
17
18 53 50 1
Баткен облусуна болгон илимий экспедициянын жыйынтыгы / сандык керсеткучтер менен
№ «А» варианты «Б» варианты «В» варианты «Г» варианты
18 40 68 15 0
19 93 18 0 0
20 69 45 0 0
