CC BY
011.Гафуров Б.Г. Ленинизм, классы и классовая борьба в странах Востока - М., 1973.
12.Материалы Первой Всесоюзной конференции востоковедов в Ташкенте 4 - 11 июня 1957: Из-во АН Уз ССР. - Ташкент, 1958. С. 22.
УДК: 37.012.3 (575.2)(55)
Матназаров С.А., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан Камаева К.К., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан Матмусаева А.А., ОшМУнун окутуучусу, Кыргызстан
Матназаров С.А., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Камаева К.К., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан Матмусаева А.А., преподаватель ОшГУ, Кыргызстан
Кыргыз-Иран дипломатиялык мамилелери: абалы жана келечеги Кыргызско-иранских дипломатических отношений: состояние и перспективы The Kyrgyz-Iran diplomatic relations: at present and in future
Бул илимий макалада кыргыз-иран дипломатиялык кызматташтыктары, абалы жана келечек пландары талдоого алынган.
Ачкыч сездер: Кыргыз, Иран, дипломатия, мамиле, абал, келечек.
В данной статье речь идет о кыргызско-иранских дипломатических отношений.
Ключевые слова: Кыргыз, Иран, дипломатия, отношения, состояние, перспектива.
This article deals with Kyrgyz Iran diplomatic relations & their future plans and positions are touched in this article.
Key words: Kyrgyz, Iran, diplomacy, relations.
Кыргыз Республикасы ез алдынча эркиндик алып, эгемендYY мамлекет болгон мезгилден тарта дYЙне ЖYЗYHYH кептеген мамлекеттери менен дипломатиялык мамиле тYЗYYге жетише алды.
Айрыкча мусулман мамлекеттеринин катарынан эц алгачкылардан болуп Иран Ислам Республикасы Кыргызстан менен достук байлныштарды тYЗYYге даяр экендигин билдирип, 1991-жылы 21-декабрда Кыргыз Республикасынын кез карандысыздыгын тааныган. Мамлекеттер ортосундагы биринчи дипломатиялык мамиле 1992-жылы 10-майда эки тараптуу достук келишимдин негизинде ырасталган. [1]
Кыргызстан-Иран мамилелеринин 26 жылдык тарыхында эки елкенYн
президенттеринин, премьер-министрлеринин, спикерлеринин, министрлердин расмии жолугуушуларында 80ден ашык келишимдер [2] тYЗYЛYп кол коюлган. Ошол укуктук-нормативдYY документтердин негизинде мамлекеттер аралык соода-сатык жана маданий иш-чаралар иИгиликтYY ишке ашууда. Бул жылдары эки тараптын бири-бирине болгон ишеними, кез карандысыздыкка сый-урматы мамлекеттер аралык мамиленин ар тараптуу, кеп кырдуу есYШYне зор мYмкYнчYЛYктердY тYЗДY.
1979-жылы Ирандагы ислам революциясынын жециши менен мусулман мамлекеттеринин арасында биринчи жолу Иран Ислам Республикасынын тYЗYЛYШY Америка Кошмо Штатын, Европалык кээ бир елкелердYн жана Израилдин бийлик ээлеринин тынчын кетирYYДе. Батыш саясатчылары «Хизбулла», «Хамас», «Ислам жихады» сыяктуу палестиналык топторду Иран мамлекети каржылайт деген айыптарды коюп келYYДе. [3] Акыркы жылдары Америка Кошмо Штаты жана кээ бир батыш елкелерY Иран Ислам Республикасынын экономикалык енYГYШYне, айрыкча илимий-техникалык жетишкендиктерин, атомду колдонуу менен жацы багыттагы ядролук куралдарды даярдашууда деген жалаларды жабууда.
XXI кылымдын башында Ирандагы атом бомбасын ендYPYшке чыгарууга, ядролук жардыргычты танышуучу ракеталарды учурууга даярданууда деген шылтоо менен Америка Кошмо Штаты бYткYЛ дYИнелYк коомчулукту Иран Ислам Республикасына каршы коюуга кептеген аракеттерди жасоодо.
АКШ аскер жетекчилеринин бири, генерал лейтанант Томас Маканерин Ирандын тегерегиндеги ядролук куралдарды колдонууга даярданууда деген коркунучту алдын-ала токтотуу YЧYн Иранга каршы Сауд Арабиянын, Иорданиянын, Египеттин, Бириккен Араб Эмираттын, Кувейттин, Катардын, Туркиянын, Англия жана АКШнын аскердик кYчтерY бириккен уюм тYЗYп, аны АКШ жетектеесYн сунуштаган.[4] Бирок, тилекке каршы, бул елкелердYн ичинен кээ биреелерY Иран менен ез ара экономиклык, маданий мамилелери бар экендигин генерал Томас аягына чейин иликтеген эместиги байкалып турат.
Бул жагдай женYнде Улутту корго университинин (Тегеран) профессору Фариборз Махтариян: «... араб елкелерYHYн кепчYЛYГY батыштын саясатын унчукбастан колдошот, бирок аны ачык айтып билдиришбейт. Алардын арасында Иран менен чыныгы дос болуп, анын бYткYЛ коомчулукка адилеттYY тынчтык кааларын (ирандыктардын пикири боюунча) чын жYректен билдирYYге жарамсыз»[5]- деген пикирин айткан.
Ошондуктан Иран Ислам Республикасы езYне коцшулаш Борбор Азиядагы мамлекеттер, анын ичинен Кыргыз Республикасы менен дипломатиялык мамилени тYЗYYге кызыкдар. Эзгече эки мамлекеттин ортосундагы соода-сатык кызматташтыгы жана маданият байланыштары жылдан жылга енYГYY багытында.
Кыргыз Республикасы деле Иран Ислам Республикасы менен дипломатиялык мамилелерди чыцдоо багытында кептеген иш-чараларды жYргYЗYYДе. Анткени Иран мамлекети Кыргызстан YЧYн геосаясий жана географиялык жактан алып караганда дипломатиялык мамилелерди тYЗYYге кеYири шарттар бар.
Иран Кыргызстандын территориясына жайланышкан коцшулаш мамлекет болбогондуктан эки елкенYн ортосунда соода-сатык иштерин жYргYЗYYге жакшы мYмкYнчYЛYктер тYЗYЛген.
Экинчиден, Кыргыз Республикасы жана Иран Ислам Республикасы Экономикалык Кызматташуу Уюму жана Ислам Конференциясы Уюму менен
биргеликте иш альп баруусу даты эки мамлекеттин саясий, экономикалык жана маданий маселелерди чогуу 4e4YYre мYмкYндYк тYЗYYДе•
Кыргызстан-Иран мамилесинин тарыхын илимий жактан изилдее илимпоздор Тарабынан жYргYЗYЛYYДе• Байыркы Иран мамлекети менен Кыргызстандын жана кыргыздардын саясий, соода- сатык, маданий байланышТарынын тарыхы В.В.Бартольд, С.М.Абрамзон А.Н.Бернштам О.К.Караев, А.Мокеев, Ю.С.Худяков, Т.Чоротегин, Т.Машрапов, А.М.Кылычевдер [6] тарабынан фарсы (иран) тилинде жазылган кол жазмалардын, археологиялык казууларда табылган тарыхый буюмдардын негизинде илимий изилдееге алынган.
Кыргыз Республикасы жана Иран Ислам Республикасынын мамлекет жетекчилеринин китептери, же алар женYнде жазылган эмгектерде дагы эки елкенYн дипломатиялык кызматташтыгы тууралуу маалыматтарды кезиктирYYге болот. [7]
Кыргызстан-Иран мамилелеринин акыркы жылдардыгы тарыхы тууралуу илимпоздор К.Айдаркул, К.А.Токтомушев, С.Токтогонов, А.Жоробекова, Н.К.Момошева, М.С.Иманалиев, А.С.Ормушевдин [8] эмгектеринде кыскача баяндоолор, мисалдар айтылат.
Тарыхчылардын арасынан биринчилерден болуп С.Э.Бекибаев [9] эки мамлекеттин ортосундагы саясий, экономикалык жана маданий байланыштардын (1991-2005-жж.) тарыхын илимий изилдееге алып, кандидаттык диссертациясьн коргогон.
Автор белгилYY саясатчылардын, тарыхчылардын эмгектерине, екметтYк документтерге, англис, фарси тилинде жарыкка чыккан китептерге таянып Кыргыз Республикасы менен Иран Ислам Республикасынын эл аралык мамилелери женYнде иликтее жYргYЗген• Ошондой эле Иран мамлекетинин Борбор Азиядаты елкелер менен болгон мамилеси женYнде далилдYY пикирлерди айткан.
Ошондуктан, сиздерге сунушталган бул илимий макалада Кыргыз Республикасы менен Иран Ислам Республикасынын ортосундагы мамлекеттер аралык мамилелердин 26 жыл аралыгында есYп-енYГYYCY изилдееге алынган. Эки мамлекеттин саясий, экономикалык жана маданий байланыштарын Кыргыз Республикасынын Президентинин архивиндеги, Кыргыз Республикасынын Борбордук мамлекеттик архивиндеги, Улутту илимдер академиясынын, Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер, Кыргыз Республикасынын Билим берYY жана илим, Кыргыз Республикасынын маданият жана туризм, Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрликтеринин архивиндеги тарыхый документтер пайдаланылы.
Булардан сырткары эл аралык жана республикалык маалымат каражаттарынан кыскача кабарлар, билдирYYлер кээ бир маселелерди тактоого жардам берди. Айрыкча Иран Ислам Республикасынын Кыргызстандагы маданий екYлчYЛYГY тарабынан акыркы жылдары YЗГYлтYксYЗ чыгарылып келе жаткан «Адеп» журналына жарыяланган макалалардагы бул илимий макаланы жазууга кемек берди.
Кыргызстан-Иран мамилесинин 26 жылдык мааракесине арналып жазылган бул илимий изилдее эки елкенYн ортосундагы дипломатиялык, экономикалык жана маданий кызматташтыктын эц орчундуу мезгилдерин чатылдырууга аракеттер жасалды.
Колдонулган адабияттар:
[1] Кыргыз Республикасынын Президенттин архиви.
Ф.1.оп.1.д.1219.л.164
[2] Моради М. Уверенность, обдуманность, правильный выбор.// Слово Кыргызстана, 2010, 17-февраля.
[3] Славин С. Приговор без достаточных улик.// Азия и Африка сегодня, 2009, №6, с.21
[4] Славин С. Приговор без достаточных улик.// Азия и Африка сегодня, 2009, №6, с.21
[5] Тронов А. Иран, его арабскиесоседи и их отношения к ядерным амбициям ИРИ.// Азия и Африка сегодня. 2007, №1, с.32.
[6] Бартольд В.В. Кыргызы. Фрунзе, 1927; Абразон С.М. Киргизи и их этногенетические и историко-культурные связи. Л., 1971; Бернштам А.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызтана. Т.2. Бишкек, 1998; Караев 0. История караханидского каганата (Х нач. XIII вв.). Фрунзе, 1983; Мокеев А. Политическая и этническая история северо-восточный части Средней Азии в XVII первой половине XVIII вв. Автореферат канд.дисс.ист.наук. Ташкент, 1979; Худяков Ю.С. Иранские мотивы в средневековой теоретике Южной Сибирии. // Семанатика древних образов. Новосибирск, 1990; Чороев Т.К. Этнические ситуации в тюрких регионах Центральной Азии в середине VIII нач. XIII вв. (по арабским и персидским источникам). Канд.дисс.ист.наук. Ташкент, 1988; Машрапов Т.Т Значение персоязычных источников по истории Кыргызстана в 16-18 вв. Канд.дисс.ист.наук. Ташкент, 1989; Кылычев А.М. XIV-XV кылымдардага Тецир-Тоонун этносаясий тарахы (айрым фарси булактары боюнча). Канд.дисс.ист.наук. Бишкек, 1995.
[7] Акаев А.Дипломатия Шелкового пути. Бишкек 1998; его же Памятное десятилетие. Бишкек, 2001; его же Думая о будушем с оптимизмом. Размышление о внешней политике и мироустройстве. Москва, 2004; Бакиев К. Келечекке жол. Бишкек, 2007; Мохаммед Ахмажинеджад. Выступления глав государств и руковадителей делегаций государств наблюдателей ШОС на Бишкекском саммите. // Дипломатический Вестник. Спец. выпуск. Бишкек, 2007, с.38-39; Хаменеи С.А. Исламское пробуждение. // Слово Ирана. Тегеран, №5, 2011, с. 4-9; Иран Ислам Республикасынын Конституциясын тYЗYY. Alhoda international, Cultural, Artistic, 2011, c.95.
[8] Айдаркул Каана. Международные отношения кыргызов и Кыргызстана: история и современность. Бишкек, 2002; Токтомушев К.А. Внешняя политика независимого Кыргызстана. Бишкек, 2001; Токтогонов С. Тышкы саясат. Бишкек, 1998; Жоробекова А.Э., Момошева Н.К. Хроника внешнополитической деятельности Кыргызской Республики в 1991-2001 гг. Бишкек, 2002; Иманалиев М. Очерки о внешней политике Кыргызстана. Бишкек, 2002; его же Сборник статей о Центральной Азии. Бишкек, 2008; Ормушев А.С. Кыргызстан-Иран: реалии и перспективы. // Билим жана Тарбия, 2003, №2; анын Участие Ирана в экономическом развитии Кыргызской Республики. // Билим жана Тарбия, 2009, 1 (10); анын Иран элинин маданиятынын eнYГYШY. // Адеп, 2011, №5,6; анын Кыргыз-Иран дипломатиялык мамилелердин калыптанышы жана eнYГYШY. // Наука и новые технологии, 2011, №3, 159-161-б.
[9] Бекибаев С.Э. Кыргызско-Иранские отношения в процессе становления и развития суверенной Кыргызской Республики. (1991-2005 гг.). Диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Бишкек, 2007, с.170.
