CC BY
0УДК 82
Имомидин кызы Сыргайым
Фо(кя)1-21- тайпасы Кыргыз филология кафедрасы
Б. Сыдыков атындагы Кыргыз-Эзбек Эл аралык университети
(Ош, Кыргызстан)
Илимий жетекчиси: Жусуева С.К.
ф.и.к,
Б. Сыдыков атындагы Кыргыз-Эзбек Эл аралык университети
(Ош, Кыргызстан)
КЫРГЫЗ АДАБИЯТЫНДАГЫ АВТОБИОГРАФИЯЛЫК ЧЫГАРМАЛАРДЫН ГЕНЕЗИСИ
Аннотация: автобиографиялык чыгармада негизинен автор вЗYHYн квруп-билген окуяларды, башынан втквргвн турмушун, тагдырын эскерYY мYнвЗYндв жазылган чыгармалар болуп эсептелинет. Автобиографиялык же болбосо мемуардык жанрда баяндоочу автор вЗY болуп, вз тагдырындагы башынан втквргвн окуяларды, элестерди, жашоосунда оц жана терс элестер менен кввдвнYндв сакталган, инсандарды жана аларга болгон мамилесин, алардын авторго жасаган жакшылык ишин же болбосо кордугун, вЗYHYн ал-абалын, турмушундагы оош-кыйыш жолдорун вЗYHYн кврквм свз внвOY ар кандай методикалар менен, каармандарга ар кандай мYнвздвмв берYY аркылуу, жашоосундагы окуяларга баа берYY менен баяндап берет. Автобиографиялык жанрында жазылган адабият, документалдык адабияттын бир тYPY жана ошондой эле "сыр айтуу прозасынын" бир тYPY болуп эсептелинет. Жазуучу чыгарманы жазууда чындыкты так сактоосу, фактографиялык, баяндоонун хроникалдуугу, атайылап жасалган жоосунсуз ыкмалардан оолак болусу шарт.
Ачкыч свздвр: автобиографиялык жанр, баяндоо, автор, Yй бYлв, эл тагдыры.
Жазуучу ез оюн, ааламдын кооздугун керкем чагылдырууда ар кандай жанрларды, ар кандай формаларды, стилдик езгечелYктердY колдонуп келет. Кыргыз жазма адабияты калыптанып баштаган кYнден тарта коомдун ар тарабын камтып, адабият, тарых, маданият енYГYY этабына жараша жанрдык, идеялык жактан енYГYп-есYп келди. Адабиятыбызда автобиографиялык же мемуардык чыгармалар 20-кылымдын 50-60-жылдары пайда болуп, Кецеш бийлигинин келиши жана анын маданий ревалюциясынын пайдасы менен сабатсыздыгын жойгон элдик текме акындар биринин артынан бири ез башынан еткерген тагдырларын жазып, китеп кылып чыгарууга да жетишишти. [1.2004.] Ар кандай жанрдагы чыгарманын жаралуу тарыхы бар сыцары автобиографиялык жанрдагы чыгарманын жаралуу тарыхы автордун баскан жолуна, анын жазуу ишин баштоосуна байланыштуу. Автобиографиялык жанрдагы чыгармада автор езY баяндоочу болуп, чыгармада езYHYн емYPYнн, тагдырындагы ары тYЙшYктYY, ары мацыздуу турмушун, андагы баскан татаал жолун, жашоодогу максатын, къш карашын, жанындагы колдоп же кордоп жYрген инсандарды, аларга болгон мамилесин, алардын адамдык оц жана терс сапаттарын, ошол замандагы адамдардын бири-бирине кылган мамилесин, заманынын агымын, жараталышка болгон мамилесин, анын кубулушуна жана мыйзамына болгон ой толгоосун, CYЙYYCYн, адамдагы асыл сезим махабатын езYHYн керкем сез енерY менен эркин CYреттей алат. Жалпысынан алганда автобиографиялык жанрдагы чыгарма адам турмушун, тагдырын, езYHYн башыан еткен турмуш жолун, кекYрегYнде сакталган жаман жакшы кYндерYн, жакшы же жаман элестер менен сакталган етмYШYн эскерYY мYнезYндегY чыгарма. ДYЙнелYк адабиятта бул жанрга керYHYктYY негиз салуучулар катары Ж.Ж.Руссо менен А.И.Герцен эсептелинет. [5] Ар кайсы жанрда ез енерлерYн сынап, адабиятыбызга зор салым кошкон кыргыз жазуучуларыбыз бул жанрда да езYHYн мыкты экендигин далилдеп, автобиографиялык чыгармаларын жазышкан. Аларга мисал келтирсек: Аалы Токомбаев " Менин метрикам", Калык Акиевдин "Баскан жол", Алыкул Осмоновдун "Жазуучулук баяным" Мукай Элебаевдин " Узак жол" жана
башкалар. Автобиографиялык жанрдагы чыгармалар жазуучунун емYP баянын тYШYндYPY илимий стилге салыштырмалуу ыцгайлуу жанр деп да эсптесек болот. Себеби, чыгарманын сюжети женекей, композициялык курулушу боюнча жецил берилип, CYреттее жана баяндоо аркылуу жеткиликтYY маалымат алууга ыцгайлуу болуп жазылат.
Автобиографялык жанрдагы чыгармалардан мисалга кыргыз акындарынын, жазуучуларынын бири - Мукай Элебаевдин "Узак жол" чыгармасы. Бул романды автор 1934-жылдын январынан жазып баштап, 1935-жылдын 2-октябрында буткен жана ал 1936-жылы жарыяланган. Ушул басылышында автор бул чыгарман романдын биринчи китеби деп атайы эскерткен. " Узак жол" женYнде биринчилерден болуп басма женYнде пикир айткан Кубанычбек Маликов анын жанрдык жагына келгенде "езYHYн тYPY жагынан тарыхый емYр баян романга окшойт" - деп белгилеген. Романдын автобиографиялык чыгарма экенин кийинки изилдеечYлер да бир ооздон керсетYшет. Бирок анын жанры жагына келгенде бYГYнкY кYнге чейин эки ача пикирде жашап келет. Бир катар авторлор (К.Маликов, Б.Маленов) " Узак жолду" роман деп, айрымдар (К.Асаналиев, Б.Кримжанова, К.Иманалиев, К.Бобулов) повесть деп эсептешет. 10-класстар YЧYH жарыяланган кыргыз адабияты боюнча окуу китебинде да " Узак жол" повесть деп керсетYлет.. Баарыдан бир эле китептин баш жагында повесть, аяк жагында роман ( "Кырныз совет адабиятынын тарыхынын очеркинин" 53-54-беттерде повесть, 297-304-беттерде роман) делинип эсептелген учурлар кездешет. Чынында "Узак жолдо" романга да, повестке да туура келген касиеттер бар. (Бул жерде сез романдын биринчи гана китеби женYнде болуп жатат, пландаштырылган 2-белYMY жазылганда калетсиз "Узак жол" романы болмок. [2.2004. 188-б]
Роман 11 жашар башкы каарман езYHYн Yй бYлеесY женYнде кеп баштайт. Анда езYHYн айылында обочороок жайгашкан YЙY, энесин ажал менен алышып жатканын, эжесинин энесинин YCTYне YЙрYЛYп тYШYп жатканы, анын чыцырыгынан алыс да болсо элдердин угуп, чогулуп жатканы, энесинин елYMY менен башталат. Ошентип, алты чебYре жетим калдык. Эц улуубуз Алмакан
эжем, анан мен, менден кийин Беккул, анан Эшбай, андан кийин Ашымкан деген кыз. Эн кенжебиз - Бекдайыр. Баарыбыздын арабыз эки жаштан. Элер алдында да жана бир кыз тереп, аны багып ал деп бирееге берген.
Бул он айга жетпей елYп калды.
Энем деги койдой чубуртуп, кеп тереген адам: терт эркек, алты кыз болуп, баары онду тапкан. 3 кызын эрге берген. Ушулардан азыр YЙдегYбYЗ алтоо. [3.2020.4-б] Автор бир туугандары женYнде кеп кылат. Тагдырдын татаал тамашасы акыры 10 бир тууганды биринен бирин ажыратат. 1916-жылдагы YркYндегY керген кыйнчылыктар,ачкачылык жетимдерди аябай бири-бирин керYYге зар кылып тYбелYкке ажыратат. Таалайсыздардын тагдырына жазганы ошол жылы ете кыйын болот,келте оорусуна чалдыккан, ачарчылыкка туш келген жыл болот. Алар жетим калганда энесинин ордун басканы Бурмаке кемпир келет. Ал Элебестин зайыбы. Автор Бурмаке кемпирди он каарман, боорукер эне, кен пейил, жакшлыгын жашырбаган аял катары керсетет.. Балдар ооруганда жетимсиретпей баарына тен карап, алар ооруса жYрегY сыздап, балдар YЧYе гана аракет кылып жашап жYргендей CYреттейт. Мукай бир ай дегенде айыгат. Айыгаары менен таенеси алып кетет. Ушул убакта Алмаканьэжесинин айыга элегин айтып, эжесинин бир тууганынан бир отоло ажыра жаткандай капалуу сезYн эсине тутуп калат.
Таятасы чон бай экенин, бирок байдын да саран бай экендигин CYреттейт. Ал жактан козу кайтарып, жарытып да тамак жей албаганын, таенесинин, сарандыгын, катаалдыгын, небереси катары кYЙбегенYн Мукай таенесиникинен кетип бара жатканда бай болсо да жыртык кемсел бергени менен баяндайт.
Автор ошол мезгилдеги падышачылык саясатты да эскере кетет. Падыша кыргыздан солдат согултуп жатыптыр деген имиш угуп, кийи имиштин чындыгын билгенде жардылар айласыздан кетишет, байлыгына кепкен байлар балдарын алып калыш YЧYP жардыларга атын алмаштырып жиберип айласын табышат. 16-жылдагы YркYндYн кесепетин Мукай да тартат. Эл менен кошо Кытайга качат. 16-жылдагы татаал тагдыр аркылуу автор
кыргыз элинин YркYнде башынан кечирген азаптуу турмушун,трагедиялуу тагдыр тарыхын чагылдырып берген. ТYH карацгы. Тоонун аркыраган суугу бир кезде YШYтеЙYнн деди. ЭкеебYЗ тец тизебизди бYPYштYPYп, бири-бирибизге ыктай беребиз. Айлана жымжырт. Мемиреген коюу карацгы TYH алда кандай бир нерсеге тYШYне албай жаткандай бирдемени тыцшап тургандай болот. Батыш жакта бир сайда емYрден белек жаралгандай жаркылдап турган жалгыз от ченден бир ит Yрет. Алыс... Биздин мацдайыбызда тYнергег калыц карагайдын ичинде, ушул карацгы тYнге ылайыкталып буткендей, бир куштун ^р^лдегег коркунучтуу дабышы чыгат. [3.2020.190-б]
Жаратылышты, коюу тYндY CYрдYY баяндап жатканында, ошол учурда коркуу сезими бар экендиги, кандайдыр бир жамандыкты сезгендей болгонун сездерYнен даана байкасак болот. Балким жыргал турмушта жашап, оюн-кYлкY менен емYр CYргенде бул картинаны коркунуч бар экенин баяндабай, суктануу сезими, кенYл тынчтыгы, жаратылыштын кооздугу катары CYреттемок. Бирок чыгармада эч бYтпечYдей азаптарын CYреттеп керсеткег. Мукай Кытайга качып барып эле,жыргал жашоодо жашап калган эмес. Кытайдагы тYркYн жан кейитерлик окуялар, ачкачылык, байларга малайчылык, баягы эле амалдуу байлардын кылган кыцыр иштери, кыйын кезецде кылы кыйшайбастан сабырдуулук менен жашап, жаркын келечек келерин сезгендей жашаганын да CYреттейт. Ырас,романда 1916-жылдагы кетерYЛYштYн чыгыш себеби жана жYPYШY кецири берилбейт, падышалык Россиянын колонячыл аракеттери да даана CYреттелбейт. Урмамбет,Байболот сыяктуу адамдардын образы учкай гана берилген. Автор андай ала жерлерди, чала образдрды экинчи китебине жазмак болсо керек.[2.2004.188-б]
Эмгекчил, кец пейил, курт-кумурскага да жамандыгы жок оц каармандар катары Элебес, Бурмаке, Бейшемби, Байболот, Урмамбет сыяктуу каармандар кез алдыбызга келтиребиз. Ал эми терс каармандарды ашкерелеп жамандабай, алардын езYне гана таандык, ездерYHYн гана сапаты менен керсетет. Элдин кыйынчылыгын YCтеке-босток кылып, жардылардын айласын кетирип амал таап, алардын эсебинен жашап, кызматын кылдырып, акысын
бербей YCтемдYк кылган бай-манаптардын элесин Мамирмазин, Ыбыке, Василий, Чоёкол, Жиндикурмандар аркылуу берген.
" Узак жолдо" аты аталгандай эле тенчилик замандын, жаш да болсо кайраттуу баланын бактысы узактай баяндалат. Жазуучунун CYреттее кудуретинин кYчтYYЛYгY, жан дилинин берилгендиги, жай дYЙненY арбап алып, кыял кемесине салып алып,чыгармадагы каарман Мукай эмес мен сыяктанып, ооруса кошо ооруп, кыйналса кошо кыйналып, кайгырса кайгысына ортоктош болуп, кYЛсе кошо кYЛYп,бактысына кубанып, кайра эле шордуу турмуш кысымына кабылса кезYме жаш алып, кудум эле ошол турмушту ез башыман еткерYп жаткандай окуйсун. Мына ушунун баары жазуучунун чыгармасына болгон берилгендик, езYHYн турмушун оош-кыйышсыз керкем жана жеткиликтYY CYреттей алгандыганда. Чыгармада каармандардын ички абалы жогорку денгээлде керсетYЛген. Бир эле YЙ бYле менен бYTYн кыргыз элинин турмушун чагылдырып бере алган. Чыгарманын аяк жагында большевиктердин келишине байланыштуу CYреттелгег окуяларды ете кыска жана жалпы жазылып калганыдыгын " Кыйын кезендеги" ошол окуяларды анан ары улантууга жышаан бериптургандыгын керYп романдагы кээ бир мYЧYЛYштерге 1-китептин план-мYмкYнчYЛYГYне жараша мамиле кылуу зарылдыгы тууларын да атайы эскергенибиз он. [2.2004.189-б]
Ушинтип жаткан убакта тыштан сакалы барсайган бир орус кирди. Жанкы кырмандын ээси болсо керек. Кирип келип ар кайсы жерде бышактап ыйлап отурган катындардын себебине тYШYнгендей YHYЛYп калды эле,Сарбагыш -Биздики тууган . Ушул экее Кытайдан жее келди,- деди. Орус унчукпай башын чайкады. Эртеси мындан чыгып, Чон-Ташты карай жол тарттык. (Фрунзе, 1934-35-жылдар.)
Мына ушинтип Мукай Элебаевдин автобиографиялык чыгармасы "Узак жол" романы табышмактуу сездер,, максаттар, кYндер менен аяктайт. Балким автор 2- китебин да жазганда окурманга анын баскан жолу, ушул сездерден кийинки кYндерY, жетишкендиктери, адабияттагы ечпес аты кенири жана жеткиликтYY берилмек. Ошентсе да, бир эле автобиографиялык чыгармасы
менен кыргыз адабиятынын децгээлин дагы да кетерген. 30-жылдардагы адабиятыбызга олуттуу жацылык киргизгенин баарыбыз эле билебиз. "Узак жол" романы бат эле тарап, ете тез убакыттын ичинде орус тилине которулгандыгы маалым.
Мукай Элебаев башка жазуучулардан кеч сабаты ачылса да, башкалардай элдик фольклорго эле таянбай орус адабиятын кеп окуп, ошолордон YЛГY алып, дайыма изденYYHYн, аракеттенYYHYн YCTYнде болуп, башкалардан мыкты чыгармаларды жараткан. Элдик фольклорго таянбай жацыча чыгармаларын жазгандыгын 1930-жылдардан баштап жазылган чыгармаларынан байкайбыз. Эгер акын, жазуучу дагы да кебYреек емYр CYргенде балким кыргыз адабиятын дагы да мыкты чыгармалар менен байытып, адабиятыбызда не бир шедеврлер жаралмак.
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР:
1. Мамлекеттик тил жана энциклопедя борбору. Кыргыз адабиятЫ (энциклопедиялык окуу куралы).-Б.:2004, ISBN9967-4-11-9;
2. К. Артыкбаев, 20-кылымдагы кыргыз адабиятынын тарыхы 2004 ISBN 978-9976-15-452-2;
3. М. Элебаев Узак жол - романы 2020, ISBN 978-9967-480-48-3;
4. А. Муратов, К. Акматов, Кыргыз адабияты:емYр баяндар жана чыгармалар. 2. 2020, ISBN 978-9967-483-28-6;
5. Wikipedia. Автобиографиялык чыгарма. htts://ky.m.wiipedia.org
