CC BY
8ЭОЖ 631.452
KYPIIII АЛ КАБЫ ТОПЫРАКТАРЫНДАГЫ ТОТЬЩКАН ЖЭНЕ ТОТЬЩСЫЗДАНГАН TEMIP ТУРЛЕРШЩ МАУСЫМДЬЩ ЭЗГЕРУ1
А. Отаров, Г.А. Муканова, Дуйсеков
О. О. Останов атындагы топырацтану жэне агрохгшиялъщ гылыми зерттеу институты, 050060, Алматы цаласы, Академцалашъщ,azimbai@bk.ru
Макал ада топыракты алдын ала суга бастыру технологиясы кезшдеп Kypiin алкдбындагы телпрдщ маусымдьщ 03repyi талдау журпзщц. Теьйрдщ тотыкдан жэне тотьщсызданган турлершщ 63repyi Kypini кешетш атызга отыргызатын кезец еткенге дешн, топыракта Kypim кешеттщ есуше Kepi эсер ететш темен валентп TeMip Typi мелшершщ кетершмейтшдт аньщталды.
К1Р1СПЕ
Kypim алкабы топырактарында TeMip косылыстары микробиологияльщ процес-терд1 камтамасыз ететш оттегшщ непзп 6ip K63Í болып табылады. Тем1рдщ уш валентп туршщ ею валентп турше дешн тотьщсыз-дану процесшде оттегшщ топырак микро-агзалардыц прпшпгше жумсалуы тотывдан тем1р курамындагы оттегшщ 60-80 пайы-зын курайды. Apara уакыт салып узак уакыт суга бастырылып туратын Kypim топырак-тарында уздшлз журш туратын тотыгу-тотьщсыздану процесшщ аркасында пайда болып отьфатын теьпрдщ тотыккан жэне тотьщсызданган lypnepi топырак кунарлы-лыгына жэне Kypini дакылыныц енш осуше айтарлыктай эсер етедь Топыракты узак уакыт суга бастырганда калыптасатын анаэ-робты жагдайдын; аркасында оныц кура-мында куюрт элементшщ жогаргы валентп туршщ тотыксыздануы аркылы топырак кунарльшьнына жэне Kypim еомдтнщ осуше Kepi эсер ететш куыртсутек тузшедо. Куюртсутектщ залалды эсершщ децгеш топырак курамындагы тотьщсызданган TeMip молшерше байланысты болып келедь Егер тем1рдщ тотьщсызданган Typi жеткшкп болса тотьщсызданган куюртсутектер оны-мен apeKerrecyi нэтижесшде суда ер1мейтш KyKipTri TeMip Ty3myi аркьшы залалсызда-нып отырады. Ал кунары томен, курамында органикалык заттары кем топырактарда куюртсутек мелшер1 аз болган жагдайда тем1рдщ тотьщсызданган туршщ 03i топырак кунарлылыгына Kepi эсер етш курпнтщ тамьфларына закым келпре бастайды [1-2]. Сондьщтан да Kypini алкабы топырактарын-дагы тем1рдщ тотыккан жэне тотьщсызданган турлершщ маусымдьщ динамикасын
зерттеп, олардыц топырак; кунарльшыгына жэне Kypim еамдЫне Kepi эсершщ шарьщ-тау мерз1мдерш аньщтау теориялык жэне практикальщ мацызы бар 03eicri мэселе-лердщ 6ipi болып табылады.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысаны Акдала Kypim агщабы-ныц apara уакыт салып суга бастырылып туратын топырактары. Зерттеу топырактану жэне егшншпк гылымдарыныц баршага белшй эд1стемелер1 бойыншажурпзщщ.
Далальщ-вегетацияльщ тэж1рибе жумыстары Балхаш ауданына карасты Lue озеншщ теменг1 агысында орналаскан Акдала суармалы алкабында журпзщщ. Жо-гарыда керсетшгендей, тотьщсызданган эле-менттердщ топырак; кунарлылыгына жэне Kypim оамдптне Kepi эсершщ шарьщтау мерз1мдерш аньщтау ушш тэжipибe кура-мына дэстурл1 Kypim егу технологиясымен 6ipre (KypimTi кургак атызга ceyin содан сон; суга бастыру) атызды Kypim егуге дешн суга бастыру нускасы косылды. Ягни, Акдала ал-кабында темендеп схема бойынша ею нускадан туратын далальщ - вегетацияльщ тэж1рибе жумыстары журпзшдк 1. Бакылау (Дэстурл1 технология). 2. Топыракты алдын ала суга бастырып туцым себу технологиясы.
Эр нусканыц кайталану саны уш рет. 3p6ip мелтектщ ауданы 50 м2. Суга бастыру Mep3ÍMÍHeH баска барлык Kypim ecip-уде колданылатын агрономиялык шара-лар - шаруашылык жагдайында колданы-лып жургендер. Топырактагы TeMip фор-малары Г.А. Соломин, Н.Г. Фесенко эд1стер1мен аныкталды [3].
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
Топырак; суга бастырылганнан кешн ондагы процестер курт езгередь Су басу сал-дарынан тотьщсыздану процестерше колай-лы жагдай туындайды. Топырак курамында orreri азайган сайын тотыксызданган эле-менттер децгешнщ мелшер1 жогарылай бас-тайды [4]. Эр турл1 косылыстардыц тотыгу-тотыксыздану трансформациялары 6ip уа-кытта журмещд, олар накты 6ip жуйелисге етед1. Ец 6ipnnni болып тотьщсызданатын нитрат тур1ндеп азот, олар топырацты суга батырганнан кешнп екшнп куш ак жогала-
ды. Содан кешн марганецтщ, сэл кешшрек тем1рдщ тотьщсызданган турлер1 пайда болып вегетация кезещнщ орта шешне карай олардыц концентрациясы езшщ жогаргы децгешне дешн кетершед1 [5- 7].
Biphnni суретте керсетшгендей тэж1ри-бе нускдсында тотыкдан тем1р децгеш топы-ракты суга бастырысымен б1ртшдеп кетершш оныц децгеш 94,3 мг/кг жеткен. Kypini Kenieri отыргызылганнан кешн ей аптадан соц мамыр айыныц соцына карай тотьщкан TeMip езшщ шарыктау шегше жетш 115,0 мг/кг мэщц керсетедь
180
150
- 120
90 -
60 -
30
- Fe3+ бацылауца
Fe3+ тэяарибеде
(N (N
Алдын ала суга Тук^лм ceyin суга
бастыру кез1 бастыру Ke3i
Кешет отыргызу Ke3i
1-сурет - Тотьщкан тем1рдщ маусымдык динамикасы
Тотьщкан телпрдщ децгешнщ жогарыла-уы топырактагы органикалык заттардыц калдыгынан Fe203 тузшушен киын еритш косылыстардыц болуымен байланысты. Жылжымалы тотьщкан тем1р мелшер1 шшде айыныц бастапкы кезшде езшщ шарыктау шегше, 150,0 мг/кг жетш одан ары карай вегетацияныц соцына дешнжет-кен соц оныц мелшер1 курт темендеп керс-етедь Осыдан бастап оныц мелшер1 Kypini nicin жетшгегенге дешн темендеп, ал Kypini атызы судан кургаган соц Fe3+ мелшер1 бурынгы калпына келдь
Ал, бакылау нускасында да тэж1рибе нускасына уксас cypeiri керем1з.Топырак суга бастырылысымен тем1рдщ мелшер1 тэж!рибе нускасына уксап акьфындап кете-ршед1 де езшщ шарыктау шегше, 109,2 мг/кг шшде айыныц басында жетед1. Ал ары карай тэж1рибе нускасына уксап курт теме-ндещц. Kypim nicep кезде езшщ кектемдеп калпына келед!
Сонымен топыракты суга бастырганнан кешн алгашкы уакытта тем1рдщ киын еритш косылыстарына байланысты тотыккан тем1р туршщ кеп мелшерде болганы Kepimn тур. Ал жаз айынныц соцына карай
0
ею нускада да оныц мелшер1 атыздан суды ж1бергенге дешн темендей туседь
Тотьщсызданган тешрдщ тузшу! тэж1ри-бе нускасында суга бастырганнан бастап барлык уацытта байкалады (2 - сурет). Оныц мелшер1 есш курш кешетш отыргызган кезде 95,0 мг/кг жетп. Курш кешетш отыр-200
гызганнан кешн б1р аптадан соц тотьщсызданган телпр децгеш кетершш 101,0 мг/кг жетп. Бул уакытта курш дакылы сабактану кезещнде болгандыктан, тем1рдщ теменп валенти формасыныц жогары децгейде болуы дэстурл1 технологиямен салыстыр-гандаеамдцске айтарлыктай зиян келпрмейдь
170
140
110
80
50
- Ре2+ бакьшауда
¥е2+ тэяарибеде
Тотьщсызданган тем1р мелшершщ екшпп шарыктау шеп курш ес1мдтшц масакталу кезецше сай келш отыр, оныц децгеш 180 мг/кг болды. Атыздан суды тарткан-нан соц оныц мелшер1 кайтадан кектемдеп калпына келгенш керем1з. Осы сшщты тем1рдщ тотыккан жэне тотьщсызданган турлершщ динамкасын Акдала курш алка-бы игерше бастаган жылдарда ез жумысын-да Ж. У. Мамытов та келпред1 [8].
Ал бакьшау нускасында суретте кершш тургандай тукым себшп суга бастырылган-нан кешн тотыксыздашан тем1р децгеш кетершед1. Шшде айныц оныншы жулды-зында томенп валентп тем1р езшщ ец мак-симальды керсеткпшне шыгады да, осы уакыттан бастап темендеп, кузде кайта калпына келедь
Жылжымалы тем1рдщ маусымдык дина-микасы бойынша бакылау нускасында тотыккан темгр мен тотыксызданган тем1р
арасында карама кайшылык реакциясы пайдаболады.
Акдала алкабыныц курш епснп топы-рагында тотыккан тем1р децгеш б1ртшдеп кетершш шшде айыныц алгашкы он кущцгшде тотыксызданган тем1р мелше-р1мен децгеш б1рдей болады. Ал осыган карама карсы тотыксыздашан тем1р мелшер1 шшде айыныц алгашкы он кущцгше дешн темен децгейде болады. Курштщ вегетаци-яльщ мерз1мшщ соцына карай тотыксызданган тем1р азайып кузде кайтадан кектемдеп калпына келген.
Осыган уксас зандыльщты б1з далальщ тэж1рибе жагдайында суга бастырылган курш топырактарыныц курамында кептеп кездесетш сульфат иондарыныц тотьщсызда-нуы аркасында пайда болатьш куюртсутек-терда залалсыздандыруга жумсалатын тотьщсызданган тем1рдщ маусымдык динамикасьш зерттеген кезде де бащаган болатынбыз [9].
кррытынды
Kypini атызы суга бастырылганнан кешн тем1рдщ тотыксыздануы журедь Топыракты суга бастырганнан кешн алгапщы айда eici нусцада да топырацтагы жещл тотьщсызда-натын косылыстарга байланысты тем1рдщ тотывдан Typi кеп мелшерде кездесед!
Топыракты алдын ала суга бастьфу тех-нологиясында дэстурл! технологиямен салыстырганда тем1рдщ тотьщсызданган Typi Kypini кешетше айтарльщтай зиян келпретшдей мелшерге кетершмейдь
ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI
1 .Неунылов А.Б. Повышение плодородия почв рисовых полей Дальнего Востока. Владивосток. 1961. «Академия Наук». 240 с.
2.Шарапов И.Д. Динамика почвенных процессов на рисовых полях Кызылординской области //Производительные силы Южного Казахстана. Алма-Ата. «Наука». 1966.156с.
3. Соломин Г.А. и Фесенко Н.Г. Современные методы анализа природных вод. Москва. МГУ. 1962. С. 55-60.
4. Величко Е.Б., Шумаков Б.Б. Технология получения высоких урожаев риса. Москва. «Колос». 1984. С. 6-8.
5. Горшкова Е.И. Изменение органического вещества сухостепных и степных почв под влиянием культуры риса: Автореферат кандидатскии диссертации. Москва. «Наука». 1972. С. 89-99.
6. Yamane J. Reduction of nitrate and sulfate in submerged soils with special reference to redox potential and water-soluble sugar content of soil. Soil Sci. andPlantNutr. 1969. V. 15. №4.
7. Ohlsson T. Redox reactions in soils. Seguence of redox reactions in a waterlogged soil. -Nord. Hydrol. 1979. V. 10. №2-3.
8. Мамутов Ж.У., Мошкович Л.В., Чулаков Ш.А. Динамика трансформации соединений железа в рисовниках Акдалинского массива орошения // Известия Академия Наук Казахской ССР.Серия биологическая№4. Алма-Ата. «Наука». 1977. С. 54-57.
9. Муканова Г.А., Отаров А. Топыракты алдын ала суга бастыру технологиясы кезшдеп Kypim алкабындагы тем1р косылыстарыныц динамикасы // Вестник КазНУ. серия экологическая. №2 (19). 2006. С. 94-97.
РЕЗЮМЕ
В статье приводится результаты исследований сезонной динамики железа при технологии возделывания риса с допосевным затоплением почвы. Установлено, что при допосевном затоплении почв низковалентные формы железа не накапливаются в почве в количествах оказывающем отрицательное влияние на корни проростков.
RESUME
In the article, the results of studying of the seasonal iron dynamics under using of rice cultivation technology by seedling method in the pre-sowing of flooded soils are shown. It was found that at the pre-sowing of flooded soils the low-valency forms of iron was not accumulated in the soils in number causing of negative influence to the root of sprouts.
