CC BY
26УДК 631.4
АЦТ6БЕ КДЛАСЫНЬЩ ЭКОЛОГИЯЛЫК; ЖАГДАЙЫ ЖЭНЕ ТОПЫРАЦТАРЫНЫЦ ХРОММЕН ЛАСТАНУЫ
Р.М. Бшдебаева, М.А. Шарипова, И.К. Койшина, Ж. Кубесова
Эл-Фараби атындагы К,азац улттъщуниверситету Апматы, К,азацстан, ЫМеЬаеуа
а mail.ru
Ак;тебе облысы Казак;станныц ец 1р1 жэне енд1рга де, ауылшаруашылыгы да дамыган аймак;тыц 61р1. Ал Ак;твбе болса Батые Казак;станньщ ец 1р1 каласы, сондык;тан бул кдланыц экологиялык; жагдайын зерттеу вте мацызды мэселе. Соньщ шшде хром косылыстарыныц эсерш, себеб! бурыцгы Одак;та евдрыетш хром енд1р1сшщ 90 % -на жуыгы Ак;тебе облысында енд1ршген.
Б1здщ жумыста Ацтебе к;аласыныц экологиялык; жагдайы жэне ферроцо-рытпа зауытыныц аймагындагы топы-рацтыц ауыр металдармен,соныц шшде хроммен ластанганы аныцталды. Казахстан Сг внд1ру бойынша элемде екшпп орынга (Оцтустж Африка елдершен кешн) ие. Соган к;оса, ел1м!здщ барльщ хром к;орлары Ак;твбе облысыньщ Хром-тау к;ал асында жинацталган.
Зерттелген аумак;тыц экологияльщ жагдайын айта кетсек, Ак;твбе облысы республиканыц солтуст1к-батыс бвл1пнде орналасып, республиканыц алты облысы мен шектескен, солтуспгшде Ресейдщ Орынбор облы-сымен жэне оцтуспгшде бзбекстан мен Карацалпак; автаномды облысымен шек-теседь Территориясыньщ келем1 бойынша екшпй орында (К^арагандыдан кешн) - 300,6 мьщ км шаршы, бул республиканыц 11 % цурайды. [1]
Облыс жер бедер1 кетерщга жазык; болып келед!, солтуспгшде Орал таула-рыныц оцтустж бектерлер1 орналасцан.
Ортальщ белшн Мугалжар таулары (657 км) алып жатыр. Батые белшнде Оралас-ты успрт1 бар, оцтустж - батысында Каспий ойпатына етедь Оцтустж - шыгы-сындагы цумдар: Арал Каракумы, Улкен жэне Юпп Борсык; к;умдары, ал солтустж - шыгысында Торгай уст1рт1 жатыр. Калган территорияньщ кеп бел1пн улкен к;умды жазьщтар мен цургак; далалар алып жатыр. Климаты цатац - конти-ненталды, цургак;. Цысы к;атал, к;ары аз суык; желд1, ал жазы к;ургак;, цургак; ыстьщжелдь
Ацтвбе облысы минералды-шиюзат базасы болып табылады. Оныц аумагын-да Казахстан Республикасыныц кем1рс-утеп к;орыныц 30 %, мунай, газ жэне газ конденсатыныц 10 %, буюл хром к;оры, никельдщ - 55 %, титанныц - 40 %, фос-фориттердщ - 34 %, мырыштыц - 4,7 %, мыстыц - 3,6 %, алюминийдщ - 2 %, кем1рдщ - 1,4 % шогырланган. [2]. Теменп 1-цп кестеде хром элементшщ табигатта таралуы келт1р!лген. [4]
Литосфераныц гранит цабат Элемдж мухитта Жануар агзасында Педосфераныц органи.цабат.
Ер1ген куйде ел1 орг.к; заттар
278 800 2.27 0.0072 0.0044 0.005
К|аз1рп кезде бул ешрдщ топырацта-рыныц хроммен цатар, ауыр металдармен, мунаймен жэне мунай ешмдер1мен ластануы байцалады.
Ацтебе облысы дала зонасында орна-ласцан, осы зонага тэн топырацтар таралган. Кала шетшщ топырацтары: оцтустж к;аратопырак;тар, оцтустж фос-
фатты к;ара топырацтар, оцтустж карбо-натты цара топырацтар; цара-цоцыр топырацтар, к;ара-к;оцыр карбонатты топырацтар; куцпрт к;ара-к;оцыр топы-рацтар, аз дамыган цара-к;оцыр топырац-тар, оцтустж аз дамыган, аз гумусты к;ара топырацтар; шалгынды цара-цоцыр топырацтар, шалгынды к;ара топырак;-тар; сортац топырак;тар.
Ацтебе облысы бойынша хроммен жумыс жасайтын Heri3ri eKi eHflipic орны бар. Олар "Казхром" Трансулттьщ компа-ниясы Акционерл1к Когамы жэне "Ацтебехром цосылы стары" зауыты.
«Казхром» компаниясыньщ Heri3ri жумысы хром рудаларын ецщру жэне api царай ецдеу. Ол жылына 2.5 млн тонна хром рудаларын экспортк;а шыгарып, 1 млн тонна ферроцорытпалар дайындай-ды. Феррохромдарды енд1ру бойынша элемде yuiiHiiii орынга ие, Samancor мен <есте 2 - Ластаушы заттардьщ шыкдан мелшер1, мьщ тонна
Xstrata кешн. Компанияньщ енд1рген феррохром буюл элемде сатылады, соныц ¡ипнде AKjlH, Европа, Оцтустж Шыгыс Азия (Жапония, Оцтустж Корея, Кытай, Тайвань). Компанияньщ хром OHflipici бойынша Heri3ri уш филиалы бар: Ацсу ферроцорытпалар зауыты - хром, марганец жэне силиция цорытпаларын жасай-ды.; Ацтебе ферроцорытпалар зауыты -хром мен силициядан цорытпалар жасау; Дец байыту зауыты - хром рудаларын ашьщ жэне шахта эдктер1мен енд1ру, оны 9pi царай ецдеп, цорытпа жасауга дайындау.
Компания жумысы салдарынан цор-шаган ортага 50 аса ластаушы заттар белшш шыгады. Олардыц HerÍ3rLnepi: бейорганикалыц шац, азот, кем1ртек, куюрт, хром, марганец, TeMip, алюминий, ванадий, кремний, цоргасын оксидтерь [4]
Жылдар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Барлыгы 44,6 23,2 65,8 80,2 92 116,7 129,9 67,2
влшенген заттар 6,14 3,2 7,31 6,23 9,55 6,5 10,4 4,2
KyKipTTi ангидрид 9,61 5 7,22 47,7 48,1 49,05 65,3 29,6
Азот к;ышк;ылдары 15,65 8,13 9,7 4,3 5,1 7,01 8,73 4,8
Басцалар 13,2 6,88 41,57 21,96 29,06 54,14 45,47 28,6
Керсетюштер, т Уа^ыт
01.01.2006 01.01.2007 01.01.2008 01.01.2009
Барлык; шыгындылар 23744,6 24106,588 26059,295 13924,839
Цатты ФШ 12891,3 11896,39 10555,507 7388,191
ШРШ 6941,3
Газ тэр1зд1лер 10853,2 12148,842 15501,085 6504,7382
KyKipTTi ангидрид ФШ 5282,4 5380,866 3912,392 1426,19
ШРШ 6939,9
Кумрт сутек ФШ 22,5 18,265 25,605 2,511
ШРШ 22,7
Кем1ртек оксид1 ФШ 3795,4 4772,43 9542,562 4469,151
ШРШ 4310,5
Азот OKCHfli ФШ 1741,3 1853,57 1853,361 596,4762
ШРШ 2262,3
Баск;алар 11,2 203,067 169,868 42,321
Ферроцорытпаларын дайындау енеркэаб1 зиянды жэне цоршаган ортаны ластаушылардыц 6ipi болып табылады.
АФЗ шыгатын ластаушы заттар: мунайдан алынган бензин, бензол, бутан-1-ол, бутилацетат, пероксид
сутеп, гексан, гидрофторид, гидрохлорид, гидроцианид, кальций карбид^ керосин, азот цышцылы, ортофосфорлы, кугарт и уксус, ксилол, марганец и жэне оныц цосылыстары, минералды май, метанол, 2-метилпропан-1-ол, натрий гидроксщц, азот оксида алюминий, ванадий, тем1р, кальций, мыс, цалайы, куюрт жэне кем!ртек, пентилены, пропан-2-он, шацдар: агаш теки жэне бейорганика-лык^ к;оргасын жэне оныц цосылыстары, куюртсутек, тетрахлорметан, толуол, трихлорметан, уайт-спирит, кем1рсуте-ктер, т.б.
Дец кен байыту комбинаты Ацтебе облысыныц Хромтау ауданында орна-ласцан «Казхром» трансулттык; компа-ниясыныц цурамына енедь Кэсшорын-дар хром рудаларыныц 14 кен орны мен цурылыс материалдарыныц 1 кен орнын жасацтап отыр. Дец кен байыту комбина-тыныц курамына «Донской» - ашыц кен
жумыстарыныц 1 кешип, «Молодежная» жэне «КР тэуелс1зд1пне 10 жыл» - жерас-ты кен жумыстарыныц 2 шахтасы, соны-мен к;атар 2 унтацтау-байыту фабрикасы (¥БФ-1жэне¥БФ-2) юредь
Жумыс барысында цоршаган орта цурамдас белжтершщ, соныц ¿ппнде топырак; жамылгысыныц жагдайы царалды. Сынамалардыц химиялык; тал-дауы мен шынайы зерттеулер нэтиже-лер1 бойынша техногецщк факторлар-дыц эсершен топырак; цабаты езгергашц талдауы усынылды.
Дец кен байыту комбинаты орналас-цан аймацтарда цою саргылт, цою сар-гылт карбонатты, толыцжетымеген цою саргылт, аз жетглген кою саргылт жэне шабындыц-саргылт топырацтар кезде-сет™ аньщталды.
Ацтебе ферроцорытпалар зауыты аймагындагы топырацтыц ауыр метал-дармен ластануы 1 - суретте келт1ршген.
Сурет 1 - АФЗ аймагындагы топырацтардыц ауыр металдармен ластануы
Ацтебе цаласындагы Ацтебе ферро-цорытпалар зауытынан шыгарылыпжат-цан алты валентп хром мелшер1 жыл сайын азайып отырган жоц, керкшше, оныц мелшер14.03 тоннадан 5.09 тонна-га дешн артып отыр.
Сонымен, Ацтебе цаласыныц цорша-ган ортаны ластаушы орындары- Ацтебе
ферроцорытпалар зауытынан шыгары-лып жатцан алты валентп хром мелшер1 жыл сайын азайып отырган жоц, кергсшше оныц мелшер14,3 т-дан 5,9 т-га жетть Дец кен байыту комбинатыныц кэсшорнына жацын жатцан аймацтар-дыц цаз1рп замангы экологияльщжагда-йына непзшен химиялыц элементтердщ
табиги шогырлануы, сонымен к;атар тех- жогаргы цабатында жинацталган. Зауыт
ногендж ластануы себеппп болгандыгы территориясындагы хром мелшер1 ШРК
аньщталды. АХЦЗ мен АФЗ зауыттары- дан ете кеп асып туседь Зауыттан алшак;-
нан 250-500 м к;ашык;тык;тагы топырак;- тай тускенде топырацтарды хром
тагы хром мелшер1 1050-3800 мг/кг мелшершщтомендеу1байк;алады.. цурайды Ол непзшен топырацтыц
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Ацтебе облысыньщ энциклопедия сы. Ак;тобе. 2002.
2. Агроклиматические ресурсы Актюбинской области. Ленинград. 1994.
3. «Информационный экологический бюллетень» журнал. 2008.
4. Климахин Н.А., Немальцева Р.А. «Некаторые итоги и ближайшие задачи изучения хром в биосфере Актюбинской области». 1998.
5. Дец байыту зауытыныц Шектжрауалы тасталымдары npoeKTici. 2008.
6. Ацтебе хром к;осылыстары зауытыныц 1фЭБ. 2007.
7. «Казхром» компаниясыныц КОЭБ. 2008.
РЕЗЮМЕ
В статье приведены данные по влиянию соединений хрома на почвы г. Актобе.
RESUME
In this article were given information about the influence of chromium forms on Aktobe soils.
