CC BY
6ЭОЖ 633.18: 631.462
КУРИН АЛЦАБЫНДАГЫ Т¥ЗДЫ ТОПЫРЬЩТАРДЬЩ Ц¥НАРЛЫЛЫГЫ МЕН 6Н1МД1Л1Г1Н АРТТЫРУДЬЩ ЖАЦА ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ II. вте тузданган ауыр жэне жещл гранулометрияльщ цурамдардагы топырацтарды мелиорациялау Ж.У.Мамытов, М.Б. Еамбеков
в.О. Оспанов атындагы Цазац топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу институты, Алматы, Академцалашыгы, элФараби дацгылы, 75в, Emaihab.saparov@yahoo.com
9те тузданган ауыр жэне жещл гранулометриялык цурамдагы топырацтарды мелиораци-ялап игеру, олардьщ химиялык, физикальщ к;урамдарын жак;сарту аркылы жэне микроагза-льщ урдктерш реттеу жолдарымен ¡ске асырылды. Бул топырак;тардыц эркайсысына арнал-ган технологияларды (НТОЗ-З, 4) пайдалану арцылы, топырак;тардагы туздардьщ жалпы мелшерш узак; уак;ыт жуып-шайып кет1рмей-ак, б1ршип жылы-ак; курштщ оцтайлы ешмш алуга болады. НТОЗ-З, 4 технологияларды пайдалану экономикальщтургыда тшмд1 жэне эко-логияльщжагынан зиянсыз eкeндiгiдэлeлдeндi.
К1Р1СПЕ
Осы мак;аладан бурын К|азак;станда-гы кур^ш алцаптарында жайгасцан орта-ша гранулометриялык цурамдагы тузды жэне тузданбаган топырацтарды мелиорациялау технологияларын (НТОЗ-1, 2) баяндаган болатынбыз [1]. Соньщжалга-сы ретшде ауыр жэне жещл цурамдагы ете тузданган топырак;тардыц цунарлы-льщтарын арттырудьщ жаца технологияларын (НТОЗ-З, 4) усынып отырмыз. Бул тэсшдер зерттелген топырак;тардыц физикальщ жэне химияльщ цасиет-тершщ жагымсыз параметрлерш оцтай-ландыру арк;ылы жузеге асырылды. Физикальщ цасиеттерш реттеу ушш бен-тонитп балшьщтарды, ал химиялык; цасиеттерш жак;сартуга эртурл1 химияльщ заттар пайдаланылады. Нэтиже-сшде топырацтардагы уытты туздарды жуып-шаймай-ац, б1ршпн жылы кур1ш ешмш алу мумюнджтер1 туындады.
Тузданбаган ауыр механикальщ Курамдагы топырацтар жайгасцан атыз-дар (чектер)кур1ш ес1рш, баптаудагы ец Кунарлы жэне ешмд1 мол алатын жер-лердщ санатына жататыны белпль Себеб1, мундай атыздарды кеп жылдар сура беючрш, кэр1здж атыздарга суы сузШп кеткеюмен, топырацтагы
курнике к;ажетт1 коректж заттар шыгын-далмай орындарында к;алады. Ойткеш, сузшд1 сулардьщ к;ар^ыны (фильтрация) ете аз мелшерде болады да, жылда бер1-летш тыцайтк;ыштар тольщ сузшш кет-пей, тек к;ана, курштщ Лорейне жумса-лып, одан артылгандары топыракда сщш, келес! жылдыц игЫгше жумсала-ды. Мундай топырацтар жылдан-жылга батпацтьщ цасиеттер1 артып, цунарлы-льщтары молайып, курш ес1мджтершщ енш, ест, дамуына нагыз керекп жаг-дайларды туындатады да, ец жогаргы ешм алуга мумкшдж жасайды.
Сейтш, б1р Караганда, ауыр механикальщ цурамдагы топырак;тарга кур™ егудщ ешб1р артьщ машацаты болмай-тындай кершедь Б1рак, осындай, ете пай-далы к;асиеттерге ие топырацтар тузданган кезде келеа пайдасыз (зиянды) к;аси-еттерге ушырайды:
- кур1ш атызынан кэр1здж каналдар-га ететш судыц к;арк;ыны ете аз болган-дьщтан, жуынды сумен кететш туздардьщ мелшер1 минимумгажетед!;
- осыныц салдарынан уытты туздардьщ топырагща сщу (адсорбция) к;аб1-леттшп артып, оньщ ¡ипнде бордьщ мелшер1 кем1мей, ертптп молая бере-ДЧ
- атыздан кэр1зге к;арай ететш судьщ к;арк;ыны ете аз болгандьщтан, топырак; борсып (тотьщсызданып], «бак;атоск;ын» (балдырлар) кебешп, ете уытты куюрта сутеп, метан жэне т.б. мелшер1 шамадан тыс жогарылап, Kypiiu ескшдершщ к;алыпты жагдайда есуше мумкшдж бер-мейд1;
- осылардьщ нэтижесшде топыравда еплген Kypiiu дэндер1 мулдем енбей к;алып (топырацтыц туздарында консе-рвшенедО, ал eHin шьщкан ескшдер 3-4 жапырак;тык; кезецге келгенде, жаппай к;ырылып к;алады;
- осындай атыздар Kypini егуге мулдем жарамсыз болып, "тастанды жер-лерге" айналады;
- бул атыздардагы кеп мелшердеп туздар айналасында жайгаск;ан жерлерд1 б1ртшдеп ластап, олардьщ кунарлыльщ-тары мен ешмдшктерш кем1тедь
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеу нысандары ретшде Аид ала, Цазалы, ^аратал Kypim алцаптарында жайгас^ан ете тузданган ауыр жэне жещл гранулометрияльщ курамдардагы топырак;тар цамтылды. Осы топырацтар-ды мелиорациялау барысындагы к;ол-данган химиялык; заттардыц эсерлерш зерттеу осы жумыстьщ екшип нысанына жатады. Сондык;тан осыларды пайдала-нудьщ цысцаша гылыми непздерше ток;-талуды жен керд1к [2].
"ВХВ" деп аталатын химиялык; к;осы-лыс ауыр механикалык; цурамдагы топы-рак;тары бар атыздардьщ сурежимш рет-теп, кэр1зге ететш судыц царцынын кебейтш, борсу мен «бак;атоск;ынды » бол-дырмайды. Бул зат гектарына 5 тоннага дейш жумсалып, 5-7 жылда к;айталанады [3].
"ПА" препараты тук;ымды егу алдын-да ецдеп, оньщ тузга тез1мдипктерш арт-тырып, енш-есуше жагдай жасайды. Бул
зат 1 тонна туцымды вцдеу yniiH 675 грамм мвлшердежумсалады [4].
"ПФХМ " топырацтагы бордыц уыт-тылыгын бейтараптандырады. Егер топырацтагы бордыц мвлшер1 6 мг/кг-нан аспаса, ПФХМ-ды гектарына 200 г мвлшерде пайданалынады [5-9].
НЭТИЖЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Енд1, осы заттарды ic жузшде пайда-лану ретш(технологиясын) баяндайык;. Ескертетш 6ip жагдай, б1здщ усынып отырган осы технологияларды орындау ушш, Kypim атыздарын епнджке дайын-даудьщ Цазак;станда крлданылып журген, (дэстурге айналган) эд1стерд1 тубегейл! езгертпейдь Жогарыдагы керсетшген химияльщ заттар ерте кектемдеп жерд! жырту, цопсыту (дискование), малалау, тыцайтцыштарды цолдану, дэнд1 егу жэне атыздарды суга бекпру сияк;ты эре-кеттердщ араларынан орын алады. Нак;-тылап айтсак^ НТОЗ-З-tí пайдалану келес! ретпен icKe асырылады: ВХВ атыздагы топырак;тьщ тыгыздылыгына карай, гектарына 3-5 тоннага дейш, тукымды себу алдында РУМ механиз1мш пайдаланып бершедь Осыньщ артынан, себер алдында ПА - мен ендеген тукым себшп, оньщ устше ше-шала гектарына 200кг-га дейш ПФХМ шашылады. 9pi к;арай атызды сумен 6ipTÍHflen бастырып, "НТОЗ-1" тех-нологиясындай журпзед! [1, 6]. Нэтижесшде, топырацтагы туздарды тольщ кет!рмей-ак; 6ipÍHini жылы оцтайлы ghím алып, бурыннан жэне K;a3ipri кезде пайдаланып журген дэстурл1 технологиялар-мен салыстырганда, экономикальщ пай-дасы элдекайда артык; болып, экология-лык; жагынан зиянсыздыгы дэлелдендь Бул технология Кдзалы Kypiui алк;абында 2010 жылдан 6epi крлдана басталды.
НТОЗ - 3-тщ экономикальщ thím-дШп1- кестеде керсетшген.
1-кесте - "НТОЗ-З" технологиясыньщ экономикальщтшмдшп
Р/С KepcerainiTepi 1 - жыл 2 - жыл 3 - жыл
1 НТОЗ-З-ке кететш шыгын, тг/га 326360 13000 13000
2 1ц салы-куршггщ орташа Куны, тенге 4500 4500 4500
3 НТОЗ-З-тщ эсершен жогарлайтын крсымша ешмнщ куны, тг/га 112500 157500 180000
4 Таза пайда, тг/га 213860 144500 167000
Кестеде керсетшгендей, бул техно-логияныц таза пайдага acepi 6ipÍHiui жылы Tepic мэнде болып.екшпп жылы 63ÍH-e3Í ацтап, оньщ устшде 14400 тенге цосымша пайда келт1рш, ал ушшып жыл-гы таза пайда 167000 тецгеге жогарлай-ды [3].
Бул керсетюш 7-9 жылга дейш те-мендемей, одан кешн НТОЗ -3- tí к^йта-дан тары да 6ip рет кайталауга болады.
Kypiui атыздарындагы жецы меха-никалык; цурамындагы тузданган топы-рак;тарды мелирациялауга "НТОЗ -4" тех-нологиясы арналды. Булар курамында туздары мол топырак; асты сулары (грунтовая вода ) аркылы тузданады. Мундай сулардыц децгеш жердщ бетше дейш кетерипп, топырацтарды copra айналды-рып, уытты бор крсылыстары топыракда сщш, щайтадан жуылуы к;иын болады. Bipai^ мундай топырак;тары бар Kypim атыздарын сумен цаншальщты бастыр-ганмен ipK^in тоцталмай, кэр1здж каналга карай каркынды ете 6epefli де, 63ÍMeH 6ipre KypiiuKe кажетт1 коректж заттарды (азот, фосфор, калий, т.б) ала KeTin, топырацты жылдан-жылга цунар-сыздандыра бередь
Сейтш, бул топырактардьщ eKi турл1 жагымсыз жагдайларын жою цажеттшп туындайды. BipiHiuici - атызды бастыр-ган судьщ кэр1зге к;арай ету (фильтрация) жылдамдыгын бэсецдету немесе мулдем тоцтату [10, 11], ал eKiHiiiici -
топыракда сщген бордыц уыттылыгын бейтараптандыру [7,8]. Осы, соцгы мэсе-леш, ПФХМ - пайдалану арк;ылы шешсек (ол туралы жогарыда толык; баяндадьщ), фильтрацияны тоцтату ушш бентонита балшьщтарды (бентонитовые глины -Б Г) пайдалануга тура келдь Бул табиги заттардыц кордасы Сырдария, 1ле, Цара-тал езендершщ бойларына жак;ын жер-лерде молынан жайгасцан. Тек цана цазып алып, уатып, жещл топырак;тар-дыц бет1не шашып, атыздарды суга бас-тырганда БГ ícíhíii, келемш 14 есеге дейш улгайтады да, судыц кэр1здж каналга ету царцынын курт темендетедь Осыныц нэтижесшде унемделетш судыц мелшер! 79 % -га дейш жететшдш дэлелдендь Буган коса, курштен ешмд1 6ipÍHini жылы-ак; тольщ аламыз. Муныц ce6e6i келесщей:
- топырактыц езшде болатын коректж заттармен катар, оган берьлетш тыцайт^ыштар жуылып кетпей сак;та-лып цалады.;
- топырацтагы бордыц уыттыльщ Касиетш ПФХМ аркылы бейтараптанды-рады;
- БГ-нщ курамындагы эралуан мик-роэлементтер! курштщ ешмдипгш арт-тыруга эсерш типзед1;
Сонымен, НТОЗ - 4-tí ic жузшде келеа технологияльщ ретпен пайдала-нылады:
- атызды малалап бггкеннен кешн, тук;ым себудщ алдында, РУМ механиз-
1мен гектарына 10 тоннага дешн уатыл-ган БГ шашылады;
- себудщ алдында ПА препараттары-мен туцымды ецдейд1;
- сепкеннен кешн, ПФХМ-д1 гектарына 200 кг-нан беред^
2-кесте - "НТОЗ - 4"-тщ экономикалыкти
- атызды суга бастыру жэне эр! царайгы су реж1м1 НТОЗ - 1,2,3-ке ук;сас болады.
НТОЗ-4 - тщ экономикальщ пайдасы 2-кестеде керсет1лген.
Р/С Керсетюштер1 1 - жыл 2 - жыл 3 - жыл
1 НТОЗ-З-ке кететш шыгын, тг/га 326360 13000 13000
2 1ц салы-курштщ орташа к;уны, тенге 4500 4500 4500
3 НТОЗ-З-тщ эсершен жогарлайтын косымша ешмнщ 112500 157500 180000
Куны, тг/га
4 Таза пайда, тг/га 213860 144500 167000
Жогарыдагы кестеде керсетшген-дей, НТОЗ -4-т1 пайдаланганда, жещл механикалык; цурамдагы ете тузданган топырацтардан тусетш пайда б1ршпп жылы 49440 тецге болса, уппнпп жылы 179500 тецгеге жетедь Бул керсетюштер 5-7 жылда б1ртшдеп темендейтшджтен, тагыда «НТ03-4»-т1 к;айталауга болады.
КОРЫТЫНДЫ 1. Оте тузданган ауыр жэне жещл гра-нулометрияльщ цурамдагы топырацтар-ды мелиорациялап игеру, олардьщ хи-миялык, физикальщ цурамдарын жак;-
сарту арцылы жэне микроагзалык; ур-дктерш реттеу жолдарымен ¡ске асы-рылды.
2. Бул топырацтардыц эрцайсысына арналган технологияларды (НТОЗ-З, 4) пайдалану арцылы, топырацтардагы туздардьщ жалпы мелшерш узак; уак;ыт жуып-шайып кет1рмей-ак;, б1ршпп жылы-ак курштщ оцтайлы ешмш алуга болады.
3. НТОЗ-З, 4 технологияларды пайдалану экономикалык; тургыда тшмд1 жэне экологияльщ жагынан зиянсыз екендт
дэлелденд1. ЭДЕБИЕТТЕР Т131М1
1.Мамутов.Ж.У, Есимбеков.М.Б. Кур1ш алцабындагы тузды топырацтардыц Кунарлылыгы мен ешмдшгш арттырудьщ жаца технологиялары. I. Эр турл1 дэреже-лерде тузданган топырак;тарды мелиорациялау // Почвоведение и агрохимии. Алматы. 2011. № 2. С. 66-75.
2. Мамутов.Ж.У., Есимбеков.М.Б. Система ведения сельского хозяйства Алматинской области. Монография. ТОО «Нурлы -Алем», Талдыкорган. 2005.292 с.
3. Есимбеков М.Б. Научно-экспериментальные основы освоения засоленных почв под культуру риса в Казахстане. Диссертация на соискание ученой степени доктора сельскохозяйственных наук. Алматы. 2010.208 с.
4. Мамонов А.Г., Мамутов Ж.У Наноагромелиоративные приемы повышения плодородия почв и продуктивности зерновых культур на почвах юго-востока Казахстана. Алматы. 2009.47 с.
5. Мамутов Ж.У, и др. Способ предпосевной обработкам семян зерновых культур. А.С. СССР. №1596500.1990.
6. Егоричев Г.А., Корниенко В.А., Мамутов Ж.У Временные рекомендации по применению новых технологии освоения засоленно- солонцеватых и щелочных почв Акдалинского массива. Алма-Ата. 1982.15 с.
7. Егоричев Г.А., Байменова А.Т., Корниенко В.А., Мамутов Ж.У Способ борьбы с борным токсикозом почв рисовых полей. А.С. СССР. №1068459.1983 г.
8. Ергожин Е.Е., Мамутов Ж.У, Таусарова Б.Р., Байменова А.Т., Мамонов А.Г. Средство для борьбы с борным токсикозом почв рисовых полей. А.С. СССР. №1183524.1985.
9. Есимбеков М.Б. Мелиорация засоленных почв тяжелого механического состава (ТМС) в производственных условиях // «Исследования, результаты». Алматы. 2009. N 4. С. 58-62.
10. Есимбеков М.Б. Использование бентонитовых глин для сохранения и повышения плодородия такыровыдных почв рисовых полей // Международная научная конференция «Проблемы генезиса, плодородия, мелиорации, экологии почв, оценка земельных ресурсов». Алматы. 2002. С. 171-174.
11. Есимбеков.М.Б. Влияние бентонитовых глин- экологически чистых руд на урожай риса и экономию поливной воды // Международная научная конференция «Проблемы генезиса, плодородия, мелиорации, экологии почв, оценка земельных ресурсов». Алматы. 2002. С. 174-176.
РЕЗЮМЕ
Мелиоративное освоение очень сильно засоленных почв тяжелого и легкого гранулометрического состава возможно на основе улучшения физических, химических методов, а также путем регулирования микробиологических процессов. Путем применения специальных технологии (НТОЗ-З,4) для этих почв можно получить оптимальный урожай риса в первый же год, без длительного промывания солей из этих почв. Доказано, что применения технологии (НТОЗ-З, 4) с экономической точки зрения эффективно и экологический безвредна.
SUMMARY
Reclamation development of strongly saline soils of heavy and light granule-metric composition is possible due to the improvement of physical, chemical methods, as well as regulating microbial processes. By using special, technology (NTOZ-3,4) for these soils it is possible to obtain the optimal yield of rice in the first year, without washing of salts from these soils. It is proved that the use of technology (NTOZ-3,4) is efficient from economic point of view and is environmentally friendly.
