CC BY
7ЭОЖ 531.5.51
ашык; боз топырацтьщ ц¥нарлыгына цыскд айналымды ауыспалы
ег1стщ эсер1
а.о. жанибекова
К,азац улттыц аграрлыц университет!
Макдлада ашык; боз топырак;тыц гумус мелшерше к;ыск;а айналымды мак;та ауыспалы епстщ эсершщ нэтижелер1 берьлген. Органикальщжэне минералдык; тыцайтк;ыштарды агро-мелиоративт1к жэне агротехникальщ шаралар аясында к;олданганда гумус турак;талып, мелшер1 артады.
К1Р1СПЕ
Боз топырацтар гумус пен азот к;оры-ньщ мелшер1 бойынша соцгы орында тур. Осы боз топырак; аймагындагы куцпрт боз топырацтарга Караганда ашьщ боз топырацтар гумус пен азотк;а жутан,.
Гумус (латын тышен аударганда humus - жер, топырак;), uiipiHfli -eciMfliKTep мен Tipi организмдердщ ел1 к;а л д ы к;тар ы н ы ц биологияльщ жэне био-химияльщ езгер1ске ушыраган салыс-тырмалы турацты куцпрт к;ара TycTi топырацтьщ органикальщ цосылысы (курдел1 к;осылыстардьщ ыдырауы мен синтезделуГ). Гумустьщ курамына орга-никальщ заттар (акуыз, KOMipcy, лигнин, май т. б.), олардьщ езгеркке ушыраган аральщ eHÍMflepi (аминцыцщылдары, оксицьшщылдар, фенолдар, моносаха-ридтер т. б.] жэне гумин цыпщылдары Kipefli.
Гумус - топырацтьщ кунарлылыгын сипаттайтын ец мацызды болт. Ол eciMfliK цорегшщ непзп элементтер1 -кем1ртек, азот, фосфор жэне т. б. турады. вамдж цалдьщтары царапайым к;осы-лыстарга, атап айтсац, мысалы микроор-ганизмдерд1ц эсер1нен кем1ртек кем1рк;ышк;ыл туршде, азот, фосфор жэне куюрт нитраттар, сульфаттар, сондай-ак; бас^а элементтер еамджтерге thímaí к;осылыстар туршде ыдырайды. Гумус топырацтагы кальций, магний жэне баск;а да химияльщ элементтерд1 cif^ipin, устап к;алады да, топырацтьщ минерал-ды белтн езара тушртпектерге
6ipiKTipin, 6epiK, cyfa тез1мд1 курылы-мын турады. Гумустьщ жиналуы жыл сайын топырак;к;а тусетш органикальщ цалдьщтардыц (тамырлар) мелшер1мен, олардьщ биологияльщ жэне биохимия-льщ езгеру сипатымен жэне топырац микрофлорасымен (сацыраукулак; жэне бактериалды, анаэробты жэне аэробты) аньщталынады.
Умбетаев [1,2] жэне т. б. мэл1меттер! бойынша ете узак; мерз1мд1 кене суарма-лы кэд1мп боз топырацтарда мак;тадак;ы-лын ауыстырмай, тыцайтк;ыш бермеген-де топыра^тагы гумустьщ азаюы 30,5 % кураса, жыл сайын минералдьщ тыцай-тцыштар бершген мелдекте бар жогы 24,0 % болган. Жогарыда айтылгандар-га непзделе отырып, ол цайтадан иге-ршген жерлерге Караганда коне суарма-лы боз топырак;тардыц гумусы микроби-ологияльщ жэне химияльщ ыдырауга 6ipiuaMa турацты, оньщ бастапцы заттарга дешн ыдырауга тез ушырамай-тынын керсетедь Бул топырацтарга жеткыжт1 мелшерде органикальщ жэне минералдьщ тьщайтк;ыштарды енпзш, жет1лд1ри1ген агротехника к;олданылса, мак;та дацылын ауыстырмайак; азотты органикальщ заттардьщ жогары мелше-р1мен к;амтамасыз етуге болады.
Эдебиеттердеп нэтижелер бойынша ашьщ боз топырацтардьщ метрлж цаба-тындагы гумус мелшер! шамамен гекта-рына 60 тонна. Азот сэйкесшше 6,5 т/га жэне 12,0 т/га.
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1.
Ken жылдьщ стационарльщ тэж1рибе К|азГЗИ эксперименталдьщ ал^абында
журпзьлдь Зерттеу нысаны ретшде мак;-таньщ отандьщжаца, аудандастырылган Мак;таарал-4005 сорты алынды.
Тэж1рибе сызбасы келесщей: 6ipiHini нусцада - ауыстырылмай мак;та еплд1, eiciHiiii нусцада (2:1 сызба) 2 жыл жоцыпщы +1 жыл мацта, ушшпп нускдца (1:2 сызба) 1 жыл жаздык; дэщц арпа (жац-сартылган алк;ап - 20 т/га органикальщ тын,айтк;ыш енпзшген, терец жыртыл-ган, тепстелген) + 2 жыл мацта, тертшпп нусцада - (1:2 сызба) 1 жыл дэцщкке дэнд1 жугер1 (жак;сартылган алк;ап - 20 т/га органикалык тыцайтцыш енпзыген, терец жыртылган, тепстелген) + 2 жыл мак;та. Гумус Тюрин эдгамен аньщталды.
НЭЖИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ
Б1здщ тэж1рибем1зд1 к;ыск;а айналым-ды ауыспалы ericKe каркынды ауысу топырак; цунарлыгына, ягни гумус мелшерше б1ршама эсерш типздь
Буган дэлел ретшде 1 кестеде эртурл1 ауыспалы eric пен ауыстырылмай тыцайтцыш берШп, мак;та дацылына журпзьлген мелдектердеп топырацтыц гумус мелшершщ 3 жылдьщ зерттеудеп нэтижелер1 кeлтipiлгeн. Топырак улплер1 eKi мезплде - кектемде дацыл себшгеннен кейш жэне кузде вегетация соцында, мацтаныц Heri3ri тамыр жуйей орналаск;ан: 0-20 см, 20-40 см, 40-60 см цабаттардан алынды.
Тэж1рибе цойылган 6ipiHuii жылгы талдаудан гумус мелшершщ кескш бойы терецге азайганы аньщталынды. Кесте-ден керш отыргандай ауыспалы ericTi тэж1рибедеп кектемп улплершен, жоцыпща еплген eKiHuii нусцада 0-20 см цабаттагы гумус мелшер! - 0,81 %, кузде 0-20 см ^абатта 0,891 % дешн артты. Теменп 20-40 см цабатта кектемде гумус - 0,72 %, кузп улплерде - 0,78 %, терецп 40-60 см цабатта мелшер1 сэйкесшше кектемде - 0,46 %, кузде - 0,50 % болды.
Топыра^тагы гумустыц жогары салыстырмалы мелшер! 4 нусцада (дэцщк жоцыпща, (1:2 сызба) болды.
Келес10-20 см щабатта кектемде - 0,83 %, кузде - 0,79 %. Кескшнщ 20-40 см к;аба-тында гумус 0,76 % (кектемде), 0,69 % (кузде) жэне 40-60 см цабатта гумус бар жогы 0,49 % - 0,40 % аралыгында ауыт-к;ыды.
Топырацтагы гумустыц теменп мелшер11 нускдца (минералдьщ тыцай-тцыш бершген кене епсте) болды. 0-20 см цабаттагы гумустыц орташа мелшер! кектемде - 0,79 % цураса, кузде 0,78 % дешн темендедь Келеа 20-40 см цабат-тагы гумус мелшер1 кектемде -0,72 %, кузде - 0,70 % болды. 40-60 см топырак; кесюншдеп гумус мелшер1 темен кектемде -0,45 %, кузде - 0,43 %.
Бастап^ы айналымдагы гумус мелшер1 (1:2) сызбалы -1 жыл дэнд1 (арпа) + 2 жыл мак;та ауыспалы епсп 3 нусцада, 0-20 см цабатта, кектемде -0,81 %, ал кузде - 0,72 % тец болды. Осы нускдцагы 20-40 см цабатта кектемдеп гумус мелшер1 -0,76 %, кузде - 0,76 %, ец теменп 40-60 см кабатында гумус - 0,5 % 0,40 % аралыгында ауытцыды.
Келт1р1лген нэтижелерден алцаптар-дагы гумус мелшершщ жогары емеспп кершед!, бул бурынгы айдалу салдары-ныц нэтижеа екендт айцын. Гумус мелшер1 терецге к;арай б1рк;алыпты азая-ды, эаресе бул жалпы азот мелшерше к;атысты.
Сонымен, жоцыпща эсершен, зертте-л1нген нусцаларда гумустыц жогары мелшер1 кузде 0-20 см к;абатта -0,89 % 2 -нускдца бай^алды.
Айналым ортасында жоцышк;а эсер-¡нен, зерттелшген нусцаларда гумустыц ец жогары мелшер1 кузде 0-20 см кабат-та -0,92 %, 2 - нуск;ада жэне баск;а тэж1ри-бе нуск;аларында шепп нуск;алармен салыстырганда гумус мелшершщ б1рша-ма теменд1п аньщталынды.
Топырак;тагы гумустыц жогары салыстырмалы мелшер1 4 нускдца (1:2 сызба) 0-20 см цабаттында кектемде -0,75 %, келеа 20-40 см к;абатында кектемде - 0,75 % жэне теменп 40-60 см цабат-та0,45% аралыгында ауытк;ыды.
Айналым ортасында органикальщ заттардьщ мелшер1 кузп арпа цырты-сында 1 жыл мак;та еплген 3 нускдца, 1 жыл дэщц (арпа) + 2 жыл мацта (1:2) сыз-балы ауыспалы епсшдеп 0-20 см к;абат-тында кектемде - 0,82 %, ал кузде - 0,82 % болды. Теменп 20-40 см к;абатында кектемде гумус мелшер1 - 0,77 %, кузде -0,78 %, ец теменп 40-60 см, цабаттагы гумус мелшер1 - 0,51 %- 0,50 % аралыгын-да.
Осындай гумус мелшершщ маусым-дьщ езгеруш енпзшген органикальщ тыцайтк;ыштардыц топырак; цунарлы-гына эсер1мен тусшд!руге болады, жэне гумус мелшер1 агромелиоративтж алцаптардагы нусцаларда вегетация соцына дейш сацталды. Сонымен цатар куз-цыс жэне кектем кезшде топырацта анаэробты микрофлораныц дамуына к;олайлы жагдай цалыптасып, еплген дацылдардыц тамыр жуйелер1 гумусца айналады.
1 нусцадагы топырацта гумус мелшер1 аз болды. Гумустыц орташа мелшер1 0-20 см цабатта кектемде - 0,79 %, кузде - 0,74 % дейш темендедь Келес1 20-40 см кабаттагы гумус мелшер1 кектемде - 0,71 % болса, кузде мелшер1 теме-ндед1 - 0,68 %. Ец теменп 40-60 см цаба-тында гумус кектемде - 0,45 %, кузде -0,42 % екендш аньщталынды. Нэтиже-лер дарадак;ылды мацтаныц тыцайтыл-ган мелдектердеп топырацтыц жыртылган цабатында тэж1рибе койылган сэт аралыгында (2006 ж) гумус мелшер1 темендегенш керсетедь Сонымен 0-10, 20-40, 20-40, 40-60 см цабатта кектемп алынган улплерде гумус мелшер10,01% -га, см к;абатта 0,012 % жэне 40-60 см цабатта 0,009 %-га, ал кузп улплермен салвстырганда сэйкесшше к;абаттарда 0,04 %, 0,02 % жэне 0,01 % - га теменд-еген.
2008 жылгы кектемде алынган топырак; улпсшде, 2 нуск;а 2 жылдьщ жоцыш-к;а к;ыртысындагы мак;та -20 см кабатын-дагы гумус мелшер1 топырак; массасында 0,93 % болды. 20-40 см цабатагы гумус мелшер1 кектемде - 0,87 %, 40-60 см
цабатта 0,53 % курады. Ал вегетация соцында гумус 0-20 см кабатта - 0,93 %, 20-40 см - 0,87 % жэне 40-60 см - 0,50% тец болды. Бул нэтижелер шепт1 нусца-лардагы (2:1) топырацтыц жыртылган к;абаттарында гумус мелшершщ санталу тенденциясын керсетедь
Сонымен жоцыпщаныц эсершен гумустыц жогары мелшер! кектемде 2 нусцада байцалды - 2 жылдьщ жоцыпща к;ыртысындагы мацта сызба топырагы-ныц -20 см цабатында - 0,93 % жэне тэж1рибенщ баска нусцаларындагы гумус мелшер1 шепт1 нусцалармен салыстырганда б1ршама темен.
Дэнге жугерш1 аудара жыртылган (1:2 сызба) 4 нусцаныц 0-20 см кабатын-да, кектемде - 0,87 %. Кесюннщ келей 20-40 см цабатында гумус 0,80 % аралы-гында жэне теменп 40-60 см цабатында гумус бар жогы 0,45 % болды. Ал вегетация соцында органикальщ заттардьщ мелшер1 кесюн бойымен 0-20 см цабатта 0,85 % аралыгында, 20-40 см цабатта -0,80 % жэне 40-60 см цабатта - 0,44 % гумус топырак; массасында болды.
Органикальщ заттардьщ мелшер! бойынша 3 нуска 4 нусцамен салыстырганда темен. Осы жаздьщ арпага аудара жыртылып 2 жыл мацта еплген нусцада айналым басында 0-20 см цабатта кектемде - 0,80 %, ал кузде - 0,82 % болды. Терещрек 20-40 см цабатында гумус кектемде - 0,78 %, кузде - 0,72 % болганы аньщталынды, ец теменп 40-60 см цабатта гумус 0,49 % - 0,40 % аралыгында ауытцыды. Ал айналым соцында кектемде 0-20 см цабатта гумус 0,82 %, кузде 0,82 % тец болды.
Ушжылдьщ мэл1меттер тэж1рибе цойылган сэттен бастап тыцайтылган дара дацылды мацта мелдектершдеп топырацтардыц жыртылган цабатында-гы гумус мелшершщ б1ршама азайганын керсетедь Дэл1рек айтатын болсак;, мысалга айналым басында 0-20 см к;абатта кектемдеп гумус мелшер1 0,79 % екендт аньщталынды, оныц мелшер! аньщтау мерз1мше байланысты 0,78 %-га дейш азайды, ал айналым соцында
кектемде гумус 0,77 % жэне кузде 0,72 % болды. Келес120-40 см цабатта кектемде гумус мелшер1 айналым басында - 0,72 % кураса, ал кузде оньщ мэш темендед1 -0,69 %. Ец теменп топырац кесюн 40-60 см к;абатында куздеп гумустьщ мелшер1 - 0,45 % тец болса, ал айналым соцында куздеге - 0,41 % аралыгында болды. Нэти-желер тыцайтылган коне мак;та мелде-ктершдеп топырацтардыц жыртылган цабатында тэж1рибе к;ойылган сэттен бастап гумус мелшершщ темендегенш керсетедь
Агромелиоративт1к шаралар журпзьлген 1:2 сызбада гумус мелшер1 тыцайтылган кене епспен салыстырган-да жогары. Айналым басында дэннщ орнын жугер1 басцан мелдекте гумустьщ бастагщы мэш 0-20 см к;абатта кектемде 0,76 % болса, жыл еткеннен кешн айналым соцында мелшер1 сацталып, к;абат-тардагы гумус кектемде 0,80 %, кузде сэйкесшше 0,79 % болды.
Барльщ мелдектердщ топырацтары-ньщ жыртылган 20-40 см цабаттарында айналым соцында гумус сацталып к;ана поймай, мелшер1 тштен артты. Бул айналым басында журпзшген агромелиора-тивтж шаралардыц нэтижесшде болды.
Осындай гумус мелшершщ маусым-дьщ езгеруш енпзшген органикальщ тыцайтцыштардыц топырац цунарлы-гына эсер1мен тусшд!руге болады. Гумус мелшер1 агромелиоративтж алк;аптар-дагы нусцаларда вегетация соцынадейш сацталып к;ана поймай, сонымен к;атар еплген дацылдардыц тамыр жуйелерш гумусца айналдыратын топырацтагы анаэробты микрофлораныц дамуына кузщыс жэне кектем кезшде к;олайлы жагдай к;алыптасты.
Келеа 20-40 см к;абатта гумус кектемде - 0,69 % цурады, кузде мелшер1 - 0,66 % темендедь Теменп 40-60 см цабатын-
да гумус кектемде -0,44 %, кузде -0,41 % тец болды. Нэтижелер дарадак;ылды мац-таныц тыцайтылган мелдектердеп топыращтыц жыртылган к;абатында тэж1рибе ^ойылган сэттен (2006 ж) гумус мелшершщ темендегенш керс-етедь
Гумус бойынша берыген 3 жылдьщ зерттеу нэтижелер1, барльщ аньщтау мерз1мдершде оныц ец теменп мелшер! кене алцап мелдектершде болгандьнын керсетед1 жэне эаресе топыра^тыц бетю цабаттарында кектемнен кузге царай гумус мелшершщ нацты арту зацдылыгы байк;алады (1 кесте].
Мацта дацылын ауыстырмай еккен мелдектерд1 жыл сайынгы айдау, жазгы к;арк;ынды ецдеулер мен вегетацияльщ суарудан органикальщ заттар ыдырап, минерализацияланады да, гумус к;оры-ныц азаюына экеледь Бул топырацтыц физикальщ цасиеттерш нашарлатып, ныгыздалуына, су устау жэне су етгазу ^асиеттершщ темендеуше соцтырып, суаруга кететш судыц, топырацты ецд-еудщ шыгынын арттырып, екшшыж туздануына себеп болады.
КОРЫТЫНДЫ
Сонымен, келпрьлген нэтижелерд! непзге ала отырып, органикальщ тыцайтк;ыштарды енпзгенде топырак;-тагы органикальщ заттардыц мелшершщ темендеуше жол бермеуге, ал ауыспалы епске жоцьшща еккенде органикальщ заттар мен азоттыц б1рша-ма жиналуына жагдай жасауга болатын-дыгын айта аламыз. Топырак;к;а цоректж элементтерд1 енпзш, олардыц ер1мейтш цосылыстардан жылжымалы турше айналдыру жолымен жэне дэщц дак;ыл-дарды жинаудан кешнп журпзигген эртурл1 агромелиоративтж жэне агро-технологияльщ шаралар арцылы топы-рак;тыц тшмд1 кунарлылыгы реттелшдь
1 кесте - Эртурл1 к;ыск;а айналымды ауыспалы eric сызбалары мен кене епстердщ
гумус мелшерше acepi, %
Тэнфибе нусцалары Топырак; цабаты см 2006 г 2007г 2008 г
25.04. 20.08 10.05 13.09. 06.05 07.09
1 Мак;таны ауыстырмай егу 0-20 20-40 40-60 0,794 0,722 0,459 0,781 0,700 0,430 0,788 0,710 0,450 0,745 0,684 0,422 0,773 0,695 0,445 0,720 0,664 0,410
2 2:1 сызба 2 жыл жсщыцща + 0-20 20-40 0,814 0,722 0,891 0,781 0,902 0,810 0,918 0,816 0,932 0,868 0,930 0,862
1 жыл мак;та 40-60 0,459 0,500 0,520 0,528 0,527 0,500
3 1:2 сызба 1 жыл жазгы дэнд1 арпа +2 жыл мацта 0-20 20-40 40-60 0,807 0,761 0,492 0,721 0,760 0,440 0,820 0,772 0,510 0,818 0,784 0,500 0,822 0,783 0,512 0,820 0,780 0,494
4 1:2 сызба 1 жыл дэнд1 жугер1 дэнге + 2 жыл мак;та 0-20 20-40 40-60 0,832 0,762 0,493 0,791 0,690 0,400 0,850 0,750 0,450 0,848 0,788 0,448 0,866 0,804 0,448 0,860 0,794 0,440
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Умбетаев И., Батькаев Ж.Я., Тагаев А. Севообороты путь к повышению плодородия почвы и урожайность хлопчатника. Научные основы развития сельского хозяйства на Юге Казахстана. Алматы. Бастау. 2001.
2. Сулейменова Н., Умбетаев И., Тагаев А. Динамика изменения плодородия почвы в зависимости от схемы севооборотов в условиях Юга Казахстана. Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. Алматы. Бастау. 2005.
3. Умбетаев И., Батькаев Ж.Я., Тагаев А. Научно практические аспекты развитие растениеводства и животноводства в Юго-западном региона Казахстана. Алматы. 2004.
РЕЗЮМЕ
В статье представленные данные по влиянию короткоротационных севооборотов с хлопчатником на содержание гумуса в светлых сероземах. Применение органических и минеральных удобрений на фоне агромелиоративных и агротехнических мероприятий стабилизирует и повышает содержание гумуса.
RASUME
In article the presented experimental data on influence of shortly rotations with a cotton on the content of humus in light grey soils. Application organic and mineral fertilizer against agromeliorative and agro technical actions stabilizes and raises the content of humus.
