Научная статья на тему 'КУЗГИ ЖАВДАРНИ УРУҒЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЁРЛАРИНИ РИВОЖЛАНИШ ДАВИРЛАРИГА ТАЪСИРИ'

КУЗГИ ЖАВДАРНИ УРУҒЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЁРЛАРИНИ РИВОЖЛАНИШ ДАВИРЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пархез / генетик хилма-хиллик / генобанклар / селекция / фенологик кузатув / бошоқ узунлиги / барг сатхи / озуқа унсурлари.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Тагаев Абдуллажон Махаматович

Қишлоқ хўжалиги экинларининг жумладан жавдарнинг ривожланиш даврлари ўсимликнинг биологик хусусиятларига боғлиқ бўлиши билан бир қаторда экиш муддатлари, етиштириш учун танланган минтақанинг георгафик холати ҳамда об–ҳаво шароити, тупроқ тури ва типи ҳамда озиқа унсурлари билан таъминланганлик даражасига ва шу билан бирга қўлланилган агротехник тадбирларга боғлиқ ҳолда ўзгариб туриши мумкин. Тажрибаларнинг мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб, ўсимликларда фенологик кузатиш ҳамда биометрик ўлчаш ишлари олиб борилди. Олинган маълумотларнинг кўрсатишича, 2018-2019 йил вегетация даврида бир муддат ичида гектарига 3 млн., 4 млн. ва 5 млн. дона унувчан уруғ экилган вариантларимизда ўсимликнинг ривожланиш фазаларига ўтишида фарқлар кузатилмаган бўлсада, аммо муддатлар кесимида кузатишларимизни олиб борганимизда сезиларли фарқлар борлиги аниқланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КУЗГИ ЖАВДАРНИ УРУҒЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЁРЛАРИНИ РИВОЖЛАНИШ ДАВИРЛАРИГА ТАЪСИРИ»

КУЗГИ ЖАВДАРНИ УРУГЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА МЕЁРЛАРИНИ РИВОЖЛАНИШ ДАВИРЛАРИГА ТАЪСИРИ Тагаев Абдуллажон Махаматович

х. ф. ф. д (PhD), Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти

https://doi. ors/10.5281/zenodo.11206607

Анотация. Кишлоц хужалиги экинларининг жумладан жавдарнинг ривожланиш даврлари усимликнинг биологик хусусиятларига боглиц булиши билан бир цаторда экиш муддатлари, етиштириш учун танланган минтацанинг георгафик холати уамда об-уаво шароити, тупроц тури ва типи уамда озица унсурлари билан таъминланганлик даражасига ва шу билан бирга цулланилган агротехник тадбирларга боглиц уолда узгариб туриши мумкин. Тажрибаларнинг мацсад ва вазифаларидан келиб чициб, усимликларда фенологик кузатиш уамда биометрик улчаш ишлари олиб борилди.

Олинган маълумотларнинг курсатишича, 2018-2019 йил вегетация даврида бир муддат ичида гектарига 3 млн., 4 млн. ва 5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантларимизда усимликнинг ривожланиш фазаларига утишида фарцлар кузатилмаган булсада, аммо муддатлар кесимида кузатишларимизни олиб борганимизда сезиларли фарцлар борлиги аницланди.

Калит сузлар: пархез, генетик хилма-хиллик, генобанклар,селекция,фенологик кузатув,бошоцузунлиги, барг сатхи,озуцаунсурлари.

Кириш.

Халкаро жавдар йили фаолияти Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг озик-овкат буйича ун йиллик харакатини (2016-2025) тулдиради ва баркарор озик- овкат тизимига эхтиёж борлигини таъкидлаган. Бу озиклантириш буйича иккинчи Халкаро Конференциянинг (ICN2) 10- тавсиясини бажаришга хисса кушади. Алохида турли хил озик- овкатларни уз ичига олган соглом, турли хил пархез овкатланишига имкон беради. Халкаро жавдар йили миллионлаб оилавий ва фермер хужаликлари учун баркарор фермерлик ва ишлаб чикариш амалиётини таргиб килади.

Жавдар улкан генетик хилма -хилликка эга булган донли экин. Бу экинни саклаш ва мавжуд генобанклар ва селекция дастурлари уртасида самарали таъсир утказиш оркали мавжуд килиш керак.

Халкаро хамжамиятнинг халкаро жавдар йилини нишонлаш, ишлаб чикариш ва истеъмол афзалликлари тугрисида ахолини хабардорлигини сезиларли даражада оширади. [1]

^ишлок хужалиги экинларининг жумладан жавдарнинг ривожланиш даврлари усимликнинг биологик хусусиятларига боглик булиши билан бир каторда экиш муддатлари, етиштириш учун танланган минтаканинг георгафик холати хамда об-хаво шароити, тупрок тури ва типи хдмда озика унсурлари билан таъминланганлик даражасига ва шу билан бирга кулланилган агротехник тадбирларга боглик холда узгариб туриши мумкин.[2]

Биз хам тадкикотларимизда кузги жавдар уругларини экиш муддатлари ва меъёрларини усимликнинг ривожланиш фазаларига утишига кай даражада таъсир этганлигини аниклаш максадида вариантлар кесимида кузатишларимизни олиб бордик.

Тажриба утказиш тартиби ва усули

Тажрибаларнинг максад ва вазифаларидан келиб чикиб, усимликларда куйидаги фенологик кузатиш хамда биометрик улчаш ишлари олиб борилди.

1. Х,ар бир вариант ва кайтарикларда 100 тадан усимликлар танлаб олинади ва уларда куйдагилар аникланади:[3]

• усимлик буйи (найчалаш, бошоклаш, гуллаш ва пишиш даврида)

• бошок узунлиги (пишиш даврида)

• 1 бошокдаги бошокчалар сони (пишиш даврида)

• 1 та бошокдаги дон сони

• 1000 дона дон вазни

2. Кузги жавдарнинг барг сатхи барча вариантлар ва кайтарикларда 1 м2 да 3 нуктадан аникланади.[4]

3. Х,осилни йигиштириш даврида хисоб-китоб килиш учун хар бир вариант ва кайтарикларда 1 м2 дан беш нуктадан урок билан урилади ва усимлик буйи, умумий поялар сони, махсулдор поялар сони хисобланиб, янчилади ва дон хамда сомон косили аникланади.[5]

4. Андижон вилоятининг оч тусли буз тупроклари шароитида кузги жавдарни етиштиришнинг иктисодий самарадорлиги хисобланади.

Тадкикот натижалари ва уларнинг тахлили.

"Вахшская-116" нави Тожикистон дехкончилик илмий-тадкикот институти Вахш булимида ёввойи жавдар - 7323 ни кузги «Бернуб-9939» нави билан чатиштириш ва дастлаб куплаб танлаш, сунгра эса куп марта яккалаб танлаш йули билан яратилган.

Нав муаллифлари: Н.С.Паришкура, М.К.Зоршиков, Н.В.Лвова, М.Рахмонов.[6]

^ишлок хужалиги экинларининг жумладан донли экинларнинг ривожланиш даврлари усимликнинг биологик хусусиятларига боглик булиши билан бир каторда экиш муддатлари, етиштириш учун танланган минтаканинг георгафик холати хдмда об-хаво шароити, тупрок тури ва типи хамда озика унсурлари билан таъминланганлик даражасига ва шу билан бирга кулланилган агротехник тадбирларга боглик холда узгариб туриши мумкин.

Биз хам тадкикотларимизда кузги жавдар уругларини экиш муддатлари ва меъёрларини усимликнинг ривожланиш фазаларига утишига кай даражада таъсир этганлигини аниклаш максадида вариантлар кесимида кузатишларимизни олиб бордик.

Олинган маълумотларнинг курсатишича, 2018-2019 йил вегетация даврида бир муддат ичида гектарига 3 млн., 4 млн. ва 5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантларимизда усимликнинг ривожланиш фазаларига утишида фарклар кузатилмаган булсада, аммо мудда1лар кесимида кузатишларимизни олиб борганимизда сезиларли фарклар борлиги аникланди.

Жумладан, 20-сентябрь муддатида экилган вариантлар тахлил килинганида учала экиш меъёрида хам усимликларнинг туплаш фазасига кириши 16.10 куни кузатилган булса, тулик найчалаш фазасига утиши 26.02 куни, тулик бошоклаш фазасига кириши эса 8.04 куни, тулик гуллаш фазасига утиши 17.04 кунига, тулик пишиш фазасига кириши 15.05 кунига тугри келиб, уруг экилганидан то пишиш фазасига тулик утишигача керак булган вакт 237 кунни ташкил этган булса, кузги жавдар уруглари октябрь ойининг биринчи куни экилган (3 млн., 4 млн., 5 млн.) вариантларда усимликларнинг тулик туплаш фазасига утиши 23.10 куни, тулик найчалаш фазасига кириши 28.02 куни, тулик бошоклаш фазасига 12.04 куни, тулик гуллашга 23.04 куни, тулик пиши фазасига эса 18.05 куни кирганлиги

ани;ланиб, уруг экилганидан то пишиш фазасига киргунича жами 229 кун утганлиги ;айд этилди.

Октябрь ойининг биринчи ва иккинчи декадалари охирларида, яъни 10 ва 20 октябрь муддатларида экилган вариантларда усимликнинг ривожланиш даврлари урганилганида, муддатлар буйича тули; туплаш фазасига кириш 9.11-23.11 кунига, тули; найчалаш фазасига утиши 2.03-5.03 кунига, тули; бошо;лаш фазасига утиши 18.04-22.04 кунига, тули; гуллаш фазасига кириши 1.05-5.05 кунига хдмда тули; пишиш фазасига утиш муддати 20.05-22.05 кунига тугри келиб, уруг экилганидан то пишишгача утган ва;т 221213 кунни ташкил этганлиги кузатилди.

1-Жадвал

Кузги жавдарни ривожланиш даврларига уруFини экиш муддатлари ва меъёрларини таъсири, 2018-2019 йй.

Ва р Уруг экиш муддатлар и Уруг экиш меъёрлар и Тули; тупла ш Тули; найчала ш Тули; бошо;ла ш Тули; гулла ш Тули; пиши ш Пишкунч а утган кун

1 20- sentyabr 3 mln 16.10 26.02 8.04 17.04 15.05 237

2 4 mln 16.10 26.02 8.04 17.04 15.05 237

3 5 mln 16.10 26.02 8.04 17.04 15.05 237

4 1- oktyabr 3 mln 23.10 28.02 12.04 23.04 18.05 229

5 4 mln 23.10 28.02 12.04 23.04 18.05 229

6 5 mln 23.10 28.02 12.04 23.04 18.05 229

7 10- oktyabr 3 mln 9.11 2.03 18.04 30.04 20.05 221

8 4 mln 9.11 2.03 18.04 30.04 20.05 221

9 5 mln 9.11 2.03 18.04 30.04 20.05 221

10 20- oktyabr 3 mln 23.11 5.03 18.04 3.05 22.05 213

11 4 mln 23.11 5.03 22.04 3.05 22.05 213

12 5 mln 23.11 5.03 22.04 3.05 22.05 213

13 1-noyabr 3 mln 13.12 9.03 30.04 5.05 24.05 205

14 4 mln 13.12 9.03 30.04 5.05 24.05 205

15 5 mln 13.12 9.03 30.04 5.05 24.05 205

Кечки муддатда, яъни 1-ноябрда гектарига 3 млн., 4 млн. ва 5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантларнинг ривожланиш даврлари тах,лил ;илинганида 13.12 куни тули; туплаш фазасига, 9.03 куни тули; найчалаш фазасига, 30.04 куни тли; бошо;лаш фазасига, 5.05 куни тули; гуллаш фазасига уткан булса, 24.05 куни тули; пишиш фазасига утиб, уруг экилганидан то пишиш фазасига уткунга ;адар жами 205 кун утканлиги ани;ланди.

Олинган маълумотлардан куриниб турибдики, экиш муддатларини кечиктирилиши вегетация даврининг 8 кундан 33 кунгача кискаришига олиб келганлиги кайд этилди.

Аммо, барча экиш муддатларида хам муддатлар ичида гектарига 3 млн., 4 млн. ва 5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантлар уртасида тафовутлар сезилмаган холда бир хил муддатла ривожланиш фазаларига кирганлиги кузатилди.

2018-2019 ва 2017-2018 йилда олиб борилган тадкикотларимизда хам юкоридаги конуниятлар сакланганлиги кузатилиб, 8 кундан 32 кунгача кискарганлиги кузатилган эди. Хулоса, таклиф ва тавсиялар.

1.Жавдарнинг ривожланиш даврлари усимликнинг биологик хусусиятларига боглик булиши билан бир каторда экиш муддатлари, етиштириш учун танланган минтаканинг георгафик холати хамда об-хаво шароити, тупрок тури ва типи хамда озика унсурлари билан таъминланганлик даражасига ва шу билан бирга кулланилган агротехник тадбирларга боглик холда узгариб туриши мумкин.

2.Олинган маълумотлардан куриниб турибдики, экиш муддатларини кечиктирилиши вегетация даврининг 8 кундан 33 кунгача кискаришига олиб келганлиги кайд этилди.

3. Аммо, барча экиш муддатларида хам муддатлар ичида гектарига 3 млн., 4 млн. ва 5 млн. дона унувчан уруг экилган вариантлар уртасида тафовутлар сезилмаган холда бир хил муддатла ривожланиш фазаларига кирганлиги кузатилди.

2018-2019 ва 2017-2018 йилда олиб борилган тадкикотларимизда хам юкоридаги конуниятлар сакланганлиги кузатилиб, 8 кундан 32 кунгача кискарганлиги кузатилган эди.

REFERENCES

1. Сто шестидесятая сессия FAO Рим, 3-7 декабря 2018 года Предложение о провозглашении Международного года ржи.

2. Атабоева Х,.Н, Худайкулов Ж.Б Усимликшунослик Тошкент 2016 йил.

3. «Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур» М, Колос,1964

4. "Вахшская-116" нави тавсифи Паришкура Н.С, Зоршиков М.К, Лвова Н.В, М.Рахмонов.1983 йил

5. Тагаев А.М., Абдурахмонов С.А. Влияние сроков и норм посева на рост-развитие растений ржи и урожайность зерна

6. Тагаев А.М., Абдурахмонов С.А. СБОРНИК МАТЕРИАЛОВ международной конференции «90-летие Ташкентского государственного аграрного университета» 1415 декабря 2020 г. 908-С.

7. Тагаев А.М., Абдурахмонов С.О. Влияние сроков и норм сева на сроки развития озимой ржи Вестник аграрной науки узбекистана. Bulletin of the agrarian science of uzbekistan. 1 (85) 2021 ...25 ст.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.