Научная статья на тему 'САМАРҚАНД ВИЛОЯТИНИНГ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИ ШАРОИТИДА ЖАВДАР НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТИ ВА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИ МАҚБУЛЛАШТИРИШ'

САМАРҚАНД ВИЛОЯТИНИНГ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИ ШАРОИТИДА ЖАВДАР НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТИ ВА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИ МАҚБУЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
48
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жавдар / Вахшская 116 / Шалола / экиш муддати / минерал ўғит / бошоқ / дон / ҳосил. / rye / Vakhshskaya 116 / Vodopad / sowing dates / mineral fertilizers / ears / grain / productivity.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Исмоилов Вохид Исропилович

Мақолада жавдарнинг Россия Федератсиясининг бир қанча олимлари томонидан унинг экиш муддатлари ва ўғитлаш меъёрларини ҳосил структурасига таъсири ҳақида олиб борилган ишлар баён этилган. Биз олиб борган тажрибада жавдарнинг Вахшская 116 навида эрта (1.10) муддатда экилганда минерал ўғитлар меъёри ошиб бориши билан ҳосил структурасини айрим элементлари, ўсимликнинг ётиб қолиши сабабли кам бўлганлиги кузатилди. Ўрта муддатда экилган вариантларда эрта ва кечги муддатда экилган вариантларга нисбатан ёқори бўлганлигини кўришимиз мумкин. Ушбу навда энг кам кўрсатгич кечги (1.11) муддатда экилган вариантларда кузатилди. Шалола навида ўсимлик ётиб қолиш ҳолатлари нисбатан кам кузатилди ва бу ҳолат ҳосил структурасининг айрим элементларига салбий таъсир кўрсатмади. Ҳар иккала навда ҳам экиш муддати 15 октябр, минерал ўғитлаш меъёри гектарига N180P110K90 кг қўлланилганда юқори ҳосил олиниши исботланди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

APPROVAL OF THE TIMING OF SOWING VARIETIES OF RYE AND THE NORMS FOR APPLYING MINERAL FERTILIZERS IN THE CONDITIONS OF IRRIGATED LANDS OF THE SAMARKAND REGION

The article describes the work of a number of scientists of the Russian Federation on the effect of rye on the structure of the crop, the timing of its sowing and the rate of fertilizer application. In our experience, it was noted that some elements of the crop structure decreased due to plant deposition, with an increase in the rate of mineral fertilizers when sowing rye in the early (1.10) terms under the conditions of Vakhshskaya 116 variety. We see that the mid-season sowing options are higher than the early-ripening and late ones. The lowest indicator for this variety was observed in late (1.11) varieties of sowing. In the Waterfall variety, plant dormancy was observed relatively rarely and did not adversely affect some elements of the crop structure. The sowing date for both varieties is October 15, and the rate of mineral fertilizers was high when N180P110K90 kg/ha was applied

Текст научной работы на тему «САМАРҚАНД ВИЛОЯТИНИНГ СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИ ШАРОИТИДА ЖАВДАР НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТИ ВА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИ МАҚБУЛЛАШТИРИШ»

УДК: 633.14:631.51

САМАРКАНД ВИЛОЯТИНИНГ СУГОРИЛАДИГАН ЕРЛАРИ ШАРОИТИДА ЖАВДАР НАВЛАРИНИ ЭКИШ МУДДАТИ ВА МИНЕРАЛ УГИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИ МАЦБУЛЛАШТИРИШ

Исмоилов Вохид Исропилович

Самарканд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар

университети https://doi.org/10.5281/zenodo.6540307 Аннотация. Мацолада жавдарнинг Россия Федератсиясининг бир цанча олимлари томонидан унинг экиш муддатлари ва узитлаш меъёрларини уосил структурасига таъсири уацида олиб борилган ишлар баён этилган. Биз олиб борган тажрибада жавдарнинг Вахшская 116 навида эрта (1.10) муддатда экилганда минерал узитлар меъёри ошиб бориши билан уосил структурасини айрим элементлари, усимликнинг ётиб цолиши сабабли кам булганлиги кузатилди. Урта муддатда экилган вариантларда эрта ва кечги муддатда экилган вариантларга нисбатан ёцори булганлигини куришимиз мумкин. Ушбу навда энг кам курсатгич кечги (1.11) муддатда экилган вариантларда кузатилди. Шалола навида усимлик ётиб цолиш уолатлари нисбатан кам кузатилди ва бу уолат уосил структурасининг айрим элементларига салбий таъсир курсатмади. Хар иккала навда уам экиш муддати 15 октябр, минерал узитлаш меъёри гектарига N180^110-^90 кг цулланилганда юцори уосил олиниши исботланди.

Калит сузлар: жавдар, Вахшская 116, Шалола, экиш муддати, минерал узит, бошоц, дон, уосил.

УТВЕРЖДЕНИЕ СРОКОВ ПОСЕВА СОРТОВ РЖИ И НОРМ ВНЕСЕНИЯ МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ В УСЛОВИЯХ ОРОШАЕМЫХ ЗЕМЕЛЬ САМАРКАНДСКОЙ ОБЛАСТИ

Аннотация. В статье описаны работы ряда ученых Российской Федерации о влиянии ржи на структуру урожая, сроки его посева и нормы внесения удобрений. В нашем опыте было отмечено, что некоторые элементы структуры урожая снижались за счет депонирования растения, при увеличении нормы минеральных удобрений при посеве ржи в ранние (1,10) сроки в условиях Вахшская 116 разнообразие. Мы видим, что среднеспелые варианты посева выше, чем раннеспелые и поздние. Наименьший показатель у этого сорта наблюдался у поздних (1,11) сортов посева. У сорта водопад покой растений наблюдался относительно редко и не оказывал негативного влияния на некоторые элементы структуры урожая. Срок посева у обоих сортов 15 октября, а норма минеральных удобрений оказалась высокой при внесении N180P110K90 кг/га.

Ключевые слова: рожь, Вахшская 116, Водопад, сроки посева, минеральные удобрения, колосья, зерно, урожайность.

APPROVAL OF THE TIMING OF SOWING VARIETIES OF RYE AND THE NORMS FOR APPLYING MINERAL FERTILIZERS IN THE CONDITIONS OF IRRIGATED LANDS OF THE SAMARKAND REGION Abstract. The article describes the work of a number of scientists of the Russian Federation on the effect of rye on the structure of the crop, the timing of its sowing and the rate of fertilizer application. In our experience, it was noted that some elements of the crop structure decreased due to plant deposition, with an increase in the rate of mineral fertilizers when sowing rye in the early (1.10) terms under the conditions of Vakhshskaya 116 variety. We see that the mid-season sowing options are higher than the early-ripening and late ones. The lowest indicator for this variety was observed in late (1.11) varieties of sowing. In the Waterfall variety, plant dormancy was observed relatively rarely and did not adversely affect some elements of the crop structure. The sowing date for both varieties is October 15, and the rate of mineral fertilizers was high when N180P110K90 kg/ha was applied.

Key words: rye, Vakhshskaya 116, Vodopad, sowing dates, mineral fertilizers, ears, grain, productivity.

Кириш. Самарканд вилояти шароитида шу минтакага мос, эртапишар, серхосил ва юкори сифатли дон берадиган кузги жавдар навларини танлаш экишга тавсия бериш мухим ахамият касб этади. Шундан келиб чикиб, кишлок хужалигида экинлардан мул хосил олишнинг истикболли технологияларини яратиш ва жорий этиш оркали хосилдорликни ошириш, жумладан жавдарни Самарканд вилояти тупрок-иклим шароитига мос янги навларни танлаш ва етиштириш агротехникасини ишлаб чикиш, шу оркали республика иктисодиётида кишлок хужалик махсулотларини улишини купайтириш ва ахолини жавдар унидан тайёрланадиган махсулотларга булган талабини кондириш мумкун. Хрзирги пайтда жавдарнинг донидан ун, крахмал, комбикорм олинса, унинг кук массасидан ва сомони чорвачиликда ишлатилади. Жавдар унидан тайёрланган нон хуштаъмлиги жихатидан бугдой унидан тайёрланган нонлардан фарк килади. Унинг таркибида кимматли оксил ва дармондорилар мавжуд. Жавдарни турли тупрок ва иклим шароитларида етиштириш, нав танлаш, улардан юкори ва сифатли хосил олиш борасида макбул экиш муддатлари ва угитлаш меъёрларини ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади.

Россиянинг сугориладиган ерларда жавдар экинининг турли навларини минтаканинг тупрок-иклим шароитини инобатга олиб, экиннинг биологик хусусиятларидан келиб чиккан холда макбул экиш муддатлари ва минерал угитлаш меъёрларини аниклаш буйича бир катор тажрибалар утказилган. Тадкикотчилар жавдардан юкори ва сифатли хосил олиш учун турли навларда хар хил экиш муддатлари хамда минерал угит меъёрларни тавсия этишган. (1; 2; 3; 4).

Бугунги кунда Республикамизда, кузги жавдар навларининг турли экиш муддатларида минерал угитлар меъёрларини уйгунлашган холда куллаб

урганишда, усимликнинг усиши, ривожланиши, кишга чидамлилиги, тупланиш тугунининг жойлашиш чукурлиги, фазалараро даврларнинг давомийлиги, хосилдорлиги, хосил структураси, доннинг физикавий ва биокимёвий сифат курсаткичларига таъсири буйича тадкикотлар етарлича утказилмаган.

Материаллар ва методлар. Тажрибалар Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадкикот институти Самарканд илмий-тажриба стансиясида жавдарнинг Вахшская-116 ва Шалола навларини 1; 15-октабр ва 1-ноябр муддатларда экилди. Тажрибада маъданли угитлардан аммиакли селитра-NH4HO3 (N-33- 34,6 %), аммофос-NH4H2PО4 (N-11-12 %, P2O5-44-46 %) ва калий хлорид -KCl (K20-53,7-60,0%) угитлари кулланилди. Угитларнинг куйидаги меъёрлари узаро таккосланиб урганилди: N-120, 150, 180: P-70, 90, 110: K-60, 75, 90, кг/га. Тажрибада Жавдар экиш меъёри 4,0 млн. дона/га унувчан уруг хисобида утказилди. Тажриба 3 кайтарикда, хисобга олинадиган пайкаллар майдони 50 м2 ташкил этди.

Тадкикотларда барча кузатувлар тупрок ва усимлик намуналари тахлиллари ва хисоб китоблар "Дала тажрибаларини утказиш услублари" (2007) кулланмаси асосида утказилди.

Натижалар ва уларнинг та^лили. Тадкикотларимизда жавдар навларининг уруглари, экиш муддатларага боглик холда 7-15 кунда кийгоз униб чикди. Жавдарнинг Вахшская 116 (85,7 %) навида энг юкори дала унувчанлиги 1 октябрда, минерал угитлар меъёри N180P110K90 кг/га кулланилган вариантида кузатилган булиб, Шалола (90,0 %) навида эса 15 октябрда экилиб, гектарига N180P110K90 кг кулланилган вариантида кайд этилди.

Жавдарнинг Вахшская 116 нави униб чикиш - тулик пишиш фазасида барча вариантларда 7-14 кунгача Шалола навига нисбатан кечикиши аникланди.

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 1

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

YcHMHHKHHHr 6yÖH x,ap HKKana HaBga x^m экнm Myggaraapu KenuKumu öunaH nacaöuö SopraH öynca, MHHepan yruraapHUHr Metepu omumu öunaH эсa KyTapnnHÖ Sopgu.

ychmhhk öyfiH энг nacT KypcaTKHHu Ha3opaT BapuaHTga Ky3arnnraH öynnö, SyHga экнm 1 OKraöpga, HaBnapra moc paBurnga 120,1; 125,5 cm, 15 OKT^öpga 117,4; 121,1 cm, 1 Hoaöpga эсa 108,2; 114,0 ch SynraHnuru aHUK^aHgu.

ychmhhk 6yÖHHHHr энг öanaHg Sy^umu, BaxmcKaa 116 Ba fflanona HaBnapuga экнm Myggaru 1 OKraöpga, yruraarn Metepu reKTapura N180P110K90 Kr KynnaHunraH Bapuarnga HaBnapra moc paBurnga 140,0; 145,1 cm öynraH öynca, экнm MyggaTu KenuKurnu (1.11) öunaH ycuMnuK 6yÖH nacT, atHH 127,6; 130,0 cm SynraHnuru Ky3aTungu.

^aBgapHHHr экнm MyggaT^apH Ba yFHT^am Metep^apHHHHr XOCH^ CTpyKTypacura Tatcnpn (2018-2020 hh.)

Eon MyijaiJiLipii YfH 1:1a 111 uutöpn ■cr/ra il 'j j = - — M £ F « AS ' 3 i 5 j i 12 J|s x E ¿iL |f*I Lfi = 5 j £ £ 3 - u TL SQ X, 'i 1 = I

P2O5 KjO

BüLiiiCkan llö iiünH.ia

01.10 i!a iO]KiT (¥i"HTtHi) 120,1*4.0 22,3*3.3 30.9±4,4 22,9 25,9

120 70 60 130,7*3,5 32.0±4.0 46.9*4,6 25,7 49.3

150 90 75 134,8*2,4 32.6±4.9 4S.5±4,6 27,0 55.6

ISO 110 90 140,0*4,1 33,1*5,5 52,4*5,1 25,4 55,4

15.10 ila iOiKir iirHTtHi) 117,4*4,7 23.9*3.3 31.0±3.6 23,S 26.9

120 70 60 126.ß*4,l 33,1*4,S 49.1*3,6 26,4 52,4

150 90 75 132,3*4,3 33,4*4,7 50.3±4,1 27,3 57,6

ISO 110 90 136.3*4,2 34,3*4,3 51.0*4,1 2S,2 63.5

01.11 iIa-3ü]KiT (j?rkmcna) 105.2*4.9 20.1*3.9 27.9*3,1 21,5 21,9

120 70 60 117,1*4.9 2B,2*4,S 39.4*3,7 23,6 37,2

150 90 75 122,7*3,3 2B,ä*4.fi 41.2*4,6 24,2 41.0

ISO 110 90 127.6*3,5 29.0*5.5 42.3±5,4 25,1 44,5

LULl&ld bliiint.ül

01.10 125.5*3.6 25,1*3 >6 31,3±3,4 23,0 26.9

120 70 60 136.6*4.9 33,6±4.7 47.0*4,7 26.1 51.9

150 90 75 140,6*5.5 33,S±4.4 49.1*4,7 27,3 54,2

ISO 110 90 145.1*6.2 34,2*4,3 50.2*4,7 2S,7 57,0

15.10 i!a-3ö]*iT iiridTiCHi) 121,1*4.6 26.1*42 32,4*3,5 24,4 27,6

120 70 60 134,3*5.1 34,4*5^ 47.2*4,6 27,0 56.6

150 90 75 13S,B*5.9 34,9±4.9 49.7*5,0 2S,4 62,7

ISO 110 90 143,4*4,7 35,2*5,0 51,044,3 30,0 66.6

01.11 [IaiopaT iirHTtHi) 114.0 ±4.9 23,4*5,0 30.3±3,7 21,5 23,3

120 70 60 123,7*4.9 29,5*4.3 40,9*4,1 24,7 42,1

150 90 75 127,2*4,S 30,1*5,1 41.1*4,2 25,4 44,4

ISO 110 90 130.0 ±4,4 30,6*5.4 41,3±4,3 26.1 47,4

Битта бошокдаги бошокчалар сони Вахшская 116 навида экиш муддатлари ва минерал угитлаш меъёрларига боглик холда уртача 20,1 донадан 34,3 донагача Шалола навида 23,4 донадан 35,2 донагача узгарди. Минерал угитлар меъёрининг ошиб бориши билан битта бошокдаги бошокчалар сони хар иккала навда хам ортиб бориши аникланди. Экиш муддати 15 октябрда экилган вариантларда битта бошокдаги бошокчалар сони Вахшская 116 навига нисбатан Шалола навида уртача 1,0-2,2 донагача куп булганлиги аникланди. Минерал угит меъёри гектарига Nl8oPпoK9o кг кулланилган вариантда навларга мос равишда битта бошокдаги бошокчалар сони энг юкори уртача 34,3 ва 35,2 дона булганлиги кайд этилди.

Жавдар навларининг хосил структурасини энг мухим курсаткичларидан булган битта бошокдаги дон сони энг кам курсаткичлар барча экиш муддатларида назорат вариантларда кузатилди. Энг юкори курсаткич 15 октябрда экилган вариантларда кузатилган булиб, гектарига Nl2oP7oK6o кг кулланилган вариантда навларга мос равишда 33,1 ва 34,4 дона, гектарига Nl5oP9oK75 кг кулланилган вариантда 33,4 ва 34,9 дона, гектарига NшPшK90 кг кулланилган вариантда эса 34,3 ва 35,2 дона булганлиги кайд этилди.

Жавдарнинг Вахшская 116 ва Шалола навларининг хосил структураси 1000 та дон массаси ва битта бошокдаги дон массасига, экиш муддатлари хамда минерал угитлар ижобий таъсир курсатиши аникланди. Жавдар навлари эртаги муддатда, яъни 1 октябрда экилганда 1000 та доннинг массаси назорат вариантда навларга мос равишда 22,9 ва 23,0 г ни ташкил этиши кузатилди. Айни шу муддатда угитлаш меъёри ^20Р70К60 кг/га кулланилган вариантида 25,7 ва 26,1 г, ^5оР9оК75 кг/га кулланилган вариантида 27,0 ва 27,3 г ва Ш80Р110К90 кг/га угит кулланилган вариантида эса, 25,4 ва 28,7 г булиши кузатилди. Вахшская 116 навида эрта 1 октябрда экилган муддатда минерал угитлар меъёри ошириш 1000 та дон массасини камайишига олиб келди. Чунки усимликнинг буйи усиб ётиб колиши натижасида 1000 та дон массасига салбий таъсир курсатди. Х,ар иккали навда

хам 15 октябрда экилган вариантларда 1000 та дон массаси энг юкори булганлиги кайд этилди.

Жавдарнинг Вахшская 116 навини энг юкори дон хосилдорлиги 15 октябрда экилган вариантларда кузатилиб, минерал угитлар кулланилган вариатларга мос холди уртача 52,4; 57,6 ва 63,5 с/га булган булса, Шалола навида хам 15 октябр экиш муддатида энг юкори хосил кузатилди, угитлаш меъёрларига мос холди уртача 56,6; 62,7 ва 66,6 с/га булганлиги аникланди. Демак, жавдарнинг Вахшская 116 нави, Шалола навига нисбатан дон хосилдорлиги угитлаш меъёриларига мос равишда 4,2; 5,1 ва 3,1 с/га кам булганлиги кайд этилди. Шалола нави дон хосили 15 октябр экиш муддатида, кечки 1 ноябр экиш муддатига нисбатан минерал угитлаш меъёрларига мос равишда 14,5; 18,3 ва 19,2 с/га куп хосил олинди.

Екиш муддати ва угитлаш меъёрлари дон хосилига ижобий таъсир курсатади дейиш нотугри булиб. Масалан, жавдарнинг бахорги-ёзги усув даврида табиий ёгингарчилик микдорининг куп булиши, куёшли кунларнинг кам булиши натижасида эрта (1.10) муддатларда экилган усимликларда фазалар давомийлигини узайиши, усимликларнинг буйини баланд булиши натижасида уларни ётиб колиши ва хосилни камайишига олиб келди. Айникса, бу хол Вахшская 116 навида яккол намоён булди.

Хулоса килганда, Самарканд вилоятининг сугориладиган типик буз тупроклари шароитида кузги жавдарнинг Вахшская 116 ва Шалола навлари учун макбул экиш муддати 15 октябр эканлиги исботланди. Ушбу экиш муддатида кузги жавдардан юкори хосил олишда минерал угитлар гектарига ^80Рп0К90 меъёрида куллаш дон хосилдорлигини ошишини таъминлади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Абашев В.Д. Озимая рожь на осушаемой пашне // Достижения науки и техники АПК, №6-2012, С.-47.

2. Белоус И.Н. Влияние комплексного применения средств химизации на урожайность и качество зерна озимой ржи в условиях радиоактивного загрязнения // "Агроэкология" Плодородие №4 2015. С - 47-48.

3. Вершинина Т. С., Елисеев С. Л., Попов В. А., Фотина О.В. Перезимовка и урожайность зерна озимых ржи и тритикале в зависимости от срока посева. // Пермский аграрный вестник. 2016. № 3. С. 11-16.

4. Елисеев С.Л., Вершинина Т.С. Необходимость уточнения срока посева озимой ржи // Пермский аграрный вестник №1 (17) 2017. 34-с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.