Научная статья на тему 'ЕРЁНҒОҚ НАВЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИ ВА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИГА ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА СХЕМАСИНИНГ ТАЪСИРИ'

ЕРЁНҒОҚ НАВЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИ ВА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИГА ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА СХЕМАСИНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
87
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ерёнғоқ / Мумтоз / экиш меъёри / муддати / схемаси / минерал ўғитлар / униб чиқиш / чин барг / дуккаклаш / пишиш / вегетация даври. / арахис / Мумтоз / срок и норма посева / схема / минеральные удобрения / всхожесть / подбородочные листья / бобовые / созревание / вегетационный период

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Узақов Ғ.О., Қаршиев А., Азизова А.

Мақолада республиканинг жанубий минтақаси оч тусли бўз тупроқлар шароитида ерёнғоқнинг униб чиқиш, чин барг чиқариш ва шохланиш даврларига экиш муддатлари ўз таъсирини кўрсатсада, экиш схемаси ва фосфорли ҳамда калийли ўғитлар сезиларли таъсир кўрсатмаслиги таъкидланган. Навнинг гуллаш, дуккаклаш ва тўлиқ пишиш даврларига эса экиш схемаси сезиларли таъсир қилмаганлиги, экиш муддатлари ва қўлланилган азотли ўғитлар таъсирида 2-4 кунга узайишига олиб келиши баён қилинган. Республиканинг жанубий минтақаси шароитида ерёнғоқ навини экиш муддатлари ва минерал ўғитлар билан озиқлантириш таъсирида тўлиқ пишиш даври ўзгарсада, вегетация даври ўртасида кескин фарқ кузатилмаган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Узақов Ғ.О., Қаршиев А., Азизова А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье отмечается, что в южной части страны на светло-серых почвах сроки посева арахиса влияют на всхожесть, сроки истинного распускания и ветвления, а схема посадки и фосфорно-калийные удобрения не оказывают существенного влияния. Было установлено, что схема посадки не оказала значительного влияния на периоды цветения, бутонизации и полного созревания сорта, что привело к увеличению сроков посева на 2-4 дня под влиянием внесенных азотных удобрений. В южной части страны существенной разницы между вегетационным периодом и полным периодом созревания под влиянием минеральных удобрений не наблюдалось.

Текст научной работы на тему «ЕРЁНҒОҚ НАВЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИ ВА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИГА ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА СХЕМАСИНИНГ ТАЪСИРИ»

УУТ 631.54 Узаков F.O., Каршиев А., Азизова А.

ЕРЁНГОК; НАВЛАРИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИ ВА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИГА ЭКИШ МУДДАТЛАРИ ВА СХЕМАСИНИНГ ТАЪСИРИ

Узаков F.O. - к/х.ф.ф.д. (ТИКХММИ Карши филиали); Каршиев А. - катта укитувчи (КарМИИ); Азизова А.-таянч докторант (Жанубий де^кончилик илмий-тадкикот института)

В статье отмечается, что в южной части страны на светло-серых почвах сроки посева арахиса влияют на всхожесть, сроки истинного распускания и ветвления, а схема посадки и фосфорно-калийные удобрения не оказывают существенного влияния. Было установлено, что схема посадки не оказала значительного влияния на периоды цветения, бутонизации и полного созревания сорта, что привело к увеличению сроков посева на 2-4 дня под влиянием внесенных азотных удобрений. В южной части страны существенной разницы между вегетационным периодом и полным периодом созревания под влиянием минеральных удобрений не наблюдалось.

Ключевые слова: арахис, Мумтоз, срок и норма посева, схема, минеральные удобрения, всхожесть, подбородочные листья, бобовые, созревание, вегетационный период.

The article notes that in the southern part of the country on light gray soils, the timing of sowing peanuts affects germination, the timing of true blooming and branching, but the planting scheme and phosphorus-potassium fertilizers do not have a significant effect. It was found that the planting scheme did not have a significant effect on the flowering, budding and full ripening periods of the variety, which led to an increase in the sowing time by 2-4 days under the influence of nitrogen fertilizers applied. In the southern part of the country, there was no significant difference between the growing season and the full ripening period under the influence of mineral fertilizers.

Key words: peanuts, Mumtoz, sowing time and rate, scheme, mineral fertilizers, germination, chin leaves, legumes, ripening, vegetation period.

Мавзунинг долзарблиги. Дунёда бугунги кунда ах,олини озик-овкат мах,сулотларига булган эх,тиёжини кондиришда мойли экинлар, жумладан ерёнгок х,осилдорлигини ва уруг сифатини ошириш мух,им ахдмият касб этади. Жах,он микёсида 117 та мамлакатда ерёнгок экилади ва экин майдони 27,66 миллион гектарни ташкил этиб, ялпи х,осил 43,98 миллион тонна ва уртача х,ар гектар майдондан 1,59 тонна х,осил етиштирилади.

Ерёнгок Осиё китъасининг 56 фоиз, Африканинг 40 фоиз экин майдонларини камраб олган ва умумий ишлаб чикарилган мах,сулотнинг 68 фоизи ёки 25 фоиз кисми ушбу китъалар х,иссасига тугри келади. Узбекистон ерёнгок етиштириш буйича дунёда 51- уринни, х,осилдорлик буйича эса 1- уринни эгаллаган. Бугунги кунда ерёнгок навларини етиштириш технологиясини илмий асослаш ва ах,олини туйимли озик-овкат мах,сулоти билан таъминлашда ялпи х,осилни ошириш долзарб масалалардан булиб х,исобланади.

Мавзунинг урганилганлик даражаси. Дунё буйича энг куп ерёнгок экиладиган мамлакатлар: АКШ, Хитой, Х,индистон, Аргентина, Бразилия, Жанубий Африка, Россия, Италия, Испания, Австралия, Кавказ орти мамлакатлари х,исобланади. Ушбу мамлакатларда ерёнгокнинг янги навларини экологик синовдан утказиш, х,ар бир минтаканинг тупрок-иклим шароитига мос навларни танлаш ва уларни тугри жойлаштириш, юкори ва сифатли х,осил етиштириш, мах,сулотни саклаш, кайта ишлаш ва экспорт килиш буйича илмий- тадкикот ишлари олиб борилган.

Ерёнгок навларини яратиш ва етиштириш агротехнологиялари хорижлик олимлар: S.N.Nigam, D.Y.Giri, A.G.Reddy, JA.Baldwin, L.R.Dewey, S.N.Deshmukh, G.N.Satpute, W.M.Dabre, P.G.Deshmukh, A.Krapoviskas, W.S.Gregory, S.Natarajan, Rao Ramanatha, R.W.Gibbons ва республикамизда В.Н.Чирков, Х.Н.Атабаева, М.Аманова, А.Рустамов, Ш.Нурматов, А.Абдуллаев, Т.Б.Азизов, Ф.Ачилов ва бошкалар томонидан урганилган. Аммо, ерёнгокни асосий экин сифатида ва кузги бугдойдан кейин такрорий экин сифатида етиштиришга мос навларини танлаш ва уларни макбул экиш муддатлари, сугориш тартиблари,

минерал угитларга булган талаби хамда усишни созловчи биостимуляторларни куллаш буйича илмий- тадкикот ишлари етарлича утказилмаган.

Ерёнгок мойли экинлар орасида юкори хосилдорлиги, халк хужалигида кенг кулланилиши ва усимликнинг барча кисмларидан кишлок хужалигида чикиндисиз фойдаланилиши билан бошка мойли экин турларидан фарк килади. Бу экин ер юзи мамлакатларида 2015-2016 йилларда USDA (United States Department of Agriculture) FAS (Foreign Agricultural Service, March 2017) маълумотига кура 24,7-25,5 млн.га майдонга экилиб умумий хосилнинг хажми 40,3-42,7 млн. тоннани ташкил этган [5].

Ерёнгок (Arachis hypogaea L..) юкори иктисодий ахамиятга эга булган, ишлаб чикариш саноати ва чорвачилик учун мухим ахдмиятга эга булган киска муддатли саноат экинидир.

Ерёнгок нафакат мазали таъмга, балки оксил, ёг ва бошка куплаб фойдали озик моддаларга бой озикавий ахамиятга эга [1,2,3].

Ж.Б.Худайкулов тадкикотларида навлар буйича таккослаб курилганида "Мумтоз" навида ривожланиш даври назорат вариантида урганилган "Тошкент-112" навига нисбатан 10-12 кун кечпишар нав эканлиги аникланган [4].

Тадкикот натижалари. Бизнинг тадкикотларимизда ерёнгокнинг "Мумтоз" нави чин барг чикариш даврида кулланилган маъдан угитлар таъсири буйича фарк кузатилмаган булсада, экиш муддатлари таъсирида узгариши, экилганда навнинг чин барг чикариши 15 апрелда экилганда 5 май санасида (9 кунда), 15 майда экилганда 2 июньь санасида (7 кунда) кузатилди (1-жадвал).

1-жадвал

Ерёнгокнинг ривожланиш фазалари хамда вегетация даврининг экиш муддатлари ва

угитлаш меъёрлари таъсирида узгариши

Экиш муддати Угит меъёри Экиш схемаси Униб чикиш, сана Чин барг хосил булиши, сана Шоналаш, сана Гул-лаш, сана Дуккак-лаш, сана Тула пишиш сана Вегетация даври, кун

Угитсиз 90х10 27 апр 5 май 14 май 21 май 16 июнь 10 сен 135

(назорат) 90х20 27 апр 5 май 14 май 21 май 16 июнь 10 сен 135

N60P90K35 90х10 27 апр 5 май 14 май 22 май 18 июнь 13 сен 139

15 90х20 27 апр 5 май 14 май 22 май 17 июнь 13 сен 139

апрель N85P120K50 90х10 27 апр 5 май 14 май 23 май 20 июнь 14 сен 140

90х20 27 апр 5 май 14 май 23 май 20 июнь 14 сен 140

N105P150K65 90х10 27 апр 5 май 14 май 23 май 20 июнь 16 сен 141

90х20 27 апр 5 май 14 май 23 май 20 июнь 16 сен 142

Угитсиз 90х10 25 май 2 июнь 11 июнь 18 июнь 14 июль 6 окт 134

(назорат) 90х20 25 май 2 июнь 11 июнь 18 июнь 14 июль 6 окт 134

N60P90K35 90х10 25 май 2 июнь 11 июнь 19 июнь 15 июль 8 окт 136

15.май 90х20 25 май 2 июнь 11 июнь 20 июнь 16 июль 8 окт 136

N85P120K50 90х10 25 май 2 июнь 11 июнь 21 июнь 18 июль 9 окт 137

90х20 25 май 2 июнь 11 июнь 21 июнь 18 июль 9 окт 137

N105P150K65 90х10 23 май 1 июнь 11 июнь 22 июнь 20 июль 13 окт 143

90х20 23 май 2 июнь 11 июнь 22 июнь 20 июль 13 окт 143

Шунингдек, шоналаш даврига хам кулланилган маъдан угитлар таъсир этмаслиги, экиш муддатлари таъсирида узгариши, экилганда навнингшохланиши 15 апрелда экилганда 14 май санасида, 15 майда экилганда 11 июнь санасида кузатилди.

Урганилган "Мумтоз" нави гуллаш даврига келиб эса, экиш муддатлари билан бирга кулланилган минерал угитлар хам таъсир килиши аникланди. Тадкикотларда навнинг гуллаши

15 aпрeлдa экилганда нaзoрaт (Угитсиз) вaриaнтдa 21 мaй сaнaсидa кузaтилгaн бyлca, N6oP9oKз5 вaриaнтдa 22 Ma^ NS5P120K50 вa N105P150K65 вaриaнтдa 2з мaй сaнaсидa кдйд цилинди.

Шунингдек, мaйнинг 15 сaнaсидa экилганда нaвнинг гуллaши нaзoрaт (Угитсиз) вaриaнтдa 18 июньь сaнaсидa кузaтилгaн булс^ N6oP9oKз5 вaриaнтдa 19-20 июньь, N85P120K50 вaриaнтдa 21 июньь вa N105P150K65 вaриaнтдa 22 июньь сaнaсидa ^йд цилинди.

Тaццицoтлaримизда Ургaнилгaн "Мумтоз" тавининг цуккaклaш фaзaси ^aM экиш муддaтлaри билaн бир ^торда цyллaнилraн минeрaл yFитлaр ^aM уз тaъсирини кyрсaтиши aник;лaнци. Нaвнинг цуккaклaши 15 aпрeлдa экилгaнцa нaзoрaт (угитсиз) вaриaнтцa 16 июньь ca^c^a кузaтилгaн бyлca, N6oP9o^5 вaриaнтцa 17-18 июньь, NS5P120K50 вa N105P150K65 вaриaнтцa 20 июньь ca^c^;a кдйд этилди. Мaйнинг 15 ca^c^;a экилгaнцa эca цуккaклaш нaзoрaт (угитсиз) вaриaнтдa 14 июльь caнacицa кузaтилгaн бyлca, N6oP9oKз5 вaриaнтцa 15-16 июльь, NS5P120K50 вaриaнтцa 18 июльь вa N105P150K65 вaриaнтцa 20 июльь caнacидa кдйд цилинди.

ЕрёнFOЦнинг "Мумтоз" тави тулиц пишиш цaври ^aM экиш муддaтлaри ^мда цyллaнилraн минeрaл yFитлaр тaъcирицa узгариши, лeкин экиш cxeмacи тaъcирицa yзгaрмacлиги кузaтилци. Хуcуcaн, уруFлaрни экиш 15 aпрeлцa aмaлгa oширилгaндa нaвнинг тулиц пишиши нaзoрaт ^итсиз) вaриaнтцa 10 ceнтябрцa кузaтилиб, вeгeтaция цaври 1з5 кунни тaшкил этди (1^см).

Тaццицoтлaримизда нaвнинг тулиц пишиш дaври N6oP9oKз5 вaриaнтцa 1з ceнтябрдa кузaтилиб, вeгeтaция цaври 1з9 кунни тaшкил этиши, нaзoрaтгa ниcбaтaн 4 кун ^чикиши aницлaнци. NS5P120K50 вaриaнтдa нaвнинг тулиц пишиши 1з ceнтябрдa (140 кун, ниcбaтaн 5 кун ^чикиши), N105P150K65 вaриaнтцa нaвнинг тулиц пишиши 16 ceнтябрцa (142 кун, ниcбaтaн 7 кун кечикиши) аницланди.

141

140 140

139 139

142

135 135

Назорат

143

I

143

137

136

136

134 134

137

N60P90K35 N85P120K50 N105P150K65 Назорат N60P90K35 N85P120K50 N105P150K65 15 апрель 15.май

1-расм. ЕрёнFOЦнинг вeгeтaция цaврининг экиш муццaтлaри вa yFитлaш тaъcирицa yзгaриши

УруFлaр 15 aпрeлдa экилгaнцa эca нaвнинг тулиц пишиш caнacи нaзoрaт (yFитcиз) вaриaнтцa 6 oктябрдa кузaтилиб, вeгeтaция цaври 1з4 кунни тaшкил этди. Бу кyрcaткич, N6oP9oKз5 вaриaнтцa S oктябрцa кузaтилиб, вeгeтaция цaври 1з6 кунни тaшкил этиши, нaзoрaтгa ниcбaтaн 2 кун ^чикиши, NS5P120K50 вaриaнтцa 9 oктябрдa кузaтилиб, вeгeтaция цaври 1з7 кунни тaшкил этиши, ниcбaтaн з кун ^чикиши, N105P150K65 вaриaнтцa 1з oктябрдa кузaтилиб, вeгeтaция цaври 14з кунни тaшкил этиши, нaзoрaтгa ниcбaтaн 7 кун ^чикиши aницлaнци.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, ерёнгокнинг униб чикиш, чин барг чикариш ва шохланиш даврларига экиш муддатлари уз таъсирини курсатсада, экиш схемаси ва фосфорли хамда калийли угитлар сезиларли таъсир курсатмайди. Навнинг гуллаш, дуккаклаш ва тулик пишиш даврларига эса экиш схемаси сезиларли таъсир килмасада, экиш муддатлари ва кулланилган азотли угитлар таъсирида 2-4 кунга узайишига олиб келади.

Республиканинг жанубий минтакаси шароитида ерёнгок навини экиш муддатлари ва минерал угитлар билан озиклантириш таъсирида тулик пишиш даври узгарсада, вегетация даври уртасида кескин фарк кузатилмайди.

АДАБИЁТЛАР

1. Арья С.С., Сальве А.Р., Чаухан С. Арахис как функциональная пища: обзор. Журнал пищевой науки и технологий. 2016. т. 53.. С. 31-41.

2. Ахтар С., Халид Н., Ахмед И., Шахзад А., Сулерия HAR Физико-химические характеристики, функциональные свойства и питательные свойства арахисового масла: обзор. Критические обзоры в области пищевой науки и питания. 2014. т.54. 12. стр.

3. Сетталури В.С., Кандала С.В.К., Пуппала Н., Сундарам Дж. Арахис и его аспекты питания - обзор. Науки о продуктах питания и питании. 2012. Т. 3. 12. С. 1644-1650.

4. Худайкулов Ж.Б. Ерёнгок навлари ривожланиш даврлари давомийлигининг маъданли озука билан таъминланишига богликлиги. Профессор Атабаева Халима Назаровна таваллуд кунининг 85 йиллиги ва илмий - педагогик фаолиятининг 67 йиллигига багишланган "^ишлок хужалиги экинларини етиштиришда долзарб масалалар ва уни ривожлантириш истикболлари" мавзусидаги халкаро илмий - амалий конференцияси материаллари туплами. Тошкент. 2020. 113-119-б.

5. Foreign Agricultural Service/USDA Office of Global Analysis, March 2017. Page-25.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.