Научная статья на тему 'КУЙГАНЁР ГИДРОБЎҒИНИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАМИНЛАШ ЧОРАЛАРИ'

КУЙГАНЁР ГИДРОБЎҒИНИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАМИНЛАШ ЧОРАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

35
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Табиий / техноген / фильтрация / фильтрацион деформациялар / кавитация / абразив / антропоген / бетон / темир-бетон / рисберма / регрессия / статистик модель / хавфсизлик мезони. / Natural / technogenic / filtration / filtration deformations / cavitation / abrasive / anthropogenic / concrete / reinforced concrete / apron / regression / statistical model / safety criteria.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Анваржон Неъматжанович Карабаев

Мақолада Қорадарѐда жойлашган Куйганѐр гидробўғинини эксплуатация қилиш жараѐнида униг хавфсизлигига путур етказувчи омилларни вужудга келиши ва салбий оқибатлари тахлил қилинган ва тегишли хулосалар чиқарилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Анваржон Неъматжанович Карабаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article analyzes the formation of the reasons that negatively affect the safety of the Kuyganyar hydroelectric complex on the Karadarya river during its operation and the corresponding conclusions.

Текст научной работы на тему «КУЙГАНЁР ГИДРОБЎҒИНИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАМИНЛАШ ЧОРАЛАРИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

КУЙГАНЁР ГИДРОБУГИНИ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАМИНЛАШ

ЧОРАЛАРИ

Анваржон Неъматжанович Карабаев

Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти доценти,

техника фанлар номзоди aqxi. karabaev@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Маколада К,орадарёда жойлашган Куйганёр гидробуFинини эксплуатация килиш жараёнида униг хавфсизлигига путур етказувчи омилларни вужудга келиши ва салбий окибатлари тахлил килинган ва тегишли хулосалар чикарилган.

Калит сузлар: Табиий, техноген, фильтрация, фильтрацион деформациялар, кавитация, абразив, антропоген, бетон, темир-бетон, рисберма, регрессия, статистик модель, хавфсизлик мезони.

ABSTRACT

The article analyzes the formation of the reasons that negatively affect the safety of the Kuyganyar hydroelectric complex on the Karadarya river during its operation and the corresponding conclusions.

Keywords: Natural, technogenic, filtration, filtration deformations, cavitation, abrasive, anthropogenic, concrete, reinforced concrete, apron, regression, statistical model, safety criteria.

КИРИШ

Гидротехника иншоотларининг талаб килинадиган ишончлилик ва хавфсизлигини таъминлаш зарурати карор кабул килишдаги холатни етарли даражада белгилаб беради.

Маълумки, гидротехника иншоотлари ишончлилиги ва хавфсизлигига таъсир килувчи омиллар уртасида биринчи уринга объектнинг фаолият шароитлари ва кулланиш усулларини шакллантирувчи омиллар, яъни объектнинг сифати туFридан-туFри ёки кисман боFлик булган ва хавфсизлик буйича куйилган талабларни амалга оширишга йуналтирилган омиллар куйилади [1,2,].

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Гидротехника иншоотлари хавфсизлигини белгиловчи омилларни учта гурухга булиш мумкин: -табиий омиллар; -техноген омиллар;

-табиатдан фойдаланиш буйича турли хил чеклашларни тавсифловчи (техник-иктисодий, ижтимоий, экологик ва эстетик) омиллар.

Техноген омиллар уз навбатида инсон фаолияти билан боFлик булган, назорат килиниши мумкин булган омиллар хисобланиб, уз навбатида куйидагиларга булинади:

-лойихавий-технологик; -курилиш-технологик; -эксплуатация-технологик омиллар.

Иншоот хавфсизлиги ва ишончлилигини таминлашда эксплуатация-технологик омиллар мухим урин тутади ва куйидагиларни санаб утиш мумкин: -сув омборида, юкори бьефда узанда окдзикларни тупланиши; -иншоот остида заминда буладиган сув фильтрацияси; -окимни ростлаш; -кавитация хавфи; -абразив хавфи;

-юкори ва куйи бьефларда иншоот заминлари ва кирFOкларни ювилиб кетиши;

-узан узгариши туфайли куйи бьефда сув сатхи режимини узгариб туриши;

-конструкция элементлари (копламалар, махкамлагичлар ва ш.к.) ни эксплуатация, табиий, антропоген ва бошка таъсирлар натижасида шикастланиши;

-алохида мухим эксплуатация таъсирлари, масалан, гидробуFин иншоотлари оркали тошкин сувларини утказилиши;

-дарёдан сув олиш гидробуFини сув ташлаш ораликларида сув сарфини бир меъёрда булишини таминлаш;

-ута мухим вазифани бажарадиган доимий иншоот ва объектлар (сув ташлаш иншоотлари, механик жихозлар, фильтрацияга карши ва дренаж курилмалари ва ш.к.) ни иш кобилияти;

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

-объектни бир меъёрда ишлаши учун зарур булган ташки моддий-техник ресурслари (техник-затворларни ер ости механизмларига электр таъминоти ва ш.к., иктисодий-профилактика ва тиклаш-таъмирлаш ишларига маблаF, ижтимоий-хизмат курсатувчи кишилар) ва гидротехника объекти ишини таъминлайдиган объектлар (электр таъминоти линиялари, алока воситалари, транспорт коммуникациялари ва ш.к.) билан таъминланганлик;

-гидротехника объектидаги руй бериши мумкин булган эксплуатация давридаги ишдан чикишлар, бузилишлар ва авариялар тавсифи, аварияларни батараф этишга вакт резерви; авария жараёнларини кечиши динамикаси;

-таъмирлаш ва тиклаш ишларининг эхтимолий хажми; таъмирлаш ва тиклаш учун вакт резерви;

-НУА (назорат улчов асбоблари) ва автоматик бошкарув тизимини урнатилганлиги ва ишончлилиги;

-мухандислик-техник ходимлар (персонал) квалификацияси (салохияти); -гидротехника объектларидан фойдаланиш усуллари (уларнинг ичида объектнинг турли хил таркибий тузилмалари уртасида функционал вазифаларни кайта таксимланиши ва куп функциялиликни куллаш имконияти ажралиб туради).

Узбекистон Республикасининг "Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги туFрисида"ги конунига асосан, фойдаланувчи ташкилот "Гидротехника иншооти хавфсизлигининг пасайиши сабабларини мунтазам тахлил килиб бориш ва гидротехника иншоотини техник жихатдан соз булишини ва унинг хавфсизлигини таъминлашга, шунингдек, гидротехника иншооти авариясининг олдини олиш буйича чора -тадбирларни ишлаб чикишга ва уларни уз вактида амалга оширишга" мажбурдир деб ёзиб куйилган. [5].

Эксплуатация килинаётган гидротехника иншоотлари учун куйидаги эксплуатация холатларини фарклай олиш лозим; -нормал холат; -потенциал хавфли холат; -авария олди холати.

М1-бу шундай диагностика курсаткичлари кийматини бирламчи (огохлантирувчи) даражаси хисобланадики, унга эришган такдирда гидротехника иншооти ва унинг заминининг устуворлиги, механикавий ва фильтрация мустахкамлиги, шунингдек, сув ташлаш ва сув утказиш

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

иншоотларини сув утказиш кобилияти эксплуатациянинг нормал шароитига жавоб беради.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

М1-диагностика курсатгичлари кийматини чегаравий даражаси булиб, уни ошиб бориши билан гидротехника иншоотини лойихавий режимда эксплуатация килиш мумкин булмай колади.

Иншоотларни М1 хавфсизлик мезони холатига утиш сабаблари турлича булиб, уларга сабаб килиб куйидагиларни курсатиш мумкин, масалан: дренаж кольматацияси ва унинг натижасида депрессия эгри чизотини лойихдвий максимал холатдан 10-20 см га баландрок кутарилиши, бу эса уз навбатида туFOннинг ëн-баFри куйи (откос)ни устуворлиги пасайишига, фильтрация сув сарфини ортиши ва ш.к.ларга олиб келиши мумкин. Бундан ташкари иншоотда НУА лар урнатилмаганлиги ёки кам урнатилганлиги окибатида, эксплуатация даврида заминдаги фильтрация окимини назоратсиз колдирилиши натижасида суффозион жараёнларни ривожланиши. Бундай холатлар потенциал хавфли хисобланади ва маълум чора-тадбирларни куришни талаб килади [1,2, 3,4].

Гидротехника иншоотлари нормал холатдан, потенциал хавфли М1 мезон холатини четлаб, М2 хавфсизлик мезон холатига утиши мумкин эмас, унинг содир булишини эса эксплуатация ходимлари кузатувларида йул куйиладиган камчиликлар туфайли деб караш керак.

Асбоблар ёрдамида кузатишдан ташкари, визуал (оддий куз билан) кузатувлар хам катта ахамиятга эга, улар буйича сифатли диагностика курсаткичлари (М1 ва М2) олинади. Гидротехника иншоотлари холатини сифат жихатдан бахолашни эксперт ёки экспертлар гурухи амалга оширади. Бунинг учун чукиш ва силжишлар, темир-бетон ва металл элементлар коррозияси, материаллар эскириши ва ейилиши, сув сизиши ва бошка бузилишларни ташки куриниши бахоланади. Иншоотнинг потенциал хавфли (М1) холатини авария олди холати (М2) ва хатто, авария холатига утиши бахоланади [1,2,3].

К,орадарёдаги Куйганёр гидробуFини 1939 йилда курилган булиб, катта ФарFOна каналига сув олиш учун мулжаланган. ГидробуFин иншоотларидан карийб 80 йилдан бери фойдаланиб келинмокда. Шу давр мобайнида иншоот бир неча марта реконструкция килинди.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

2016 йилда Куйган ёр ГидробуFинининг хавфсизлик декларацияси тузилган. Ушбу декларацияда иншоот элементларининг кейинги беш йил мобайнида беталофат ишлашига кафолат берилган.

Куйганёр гидробуFини барча ораликлари оркали 1200 м3/с максимал сув сарфини утказиш имкониятига эга. Бу имкониятни 2010 йилда 1250 м3/с микдордаги тошкин сувини утказишда яна бир марта синаб курилди.

Куйганёр гидробуFини куп йиллик иш фаолияти шуни курсатдики, сел хавфи асосан Майлисув дарёси томонидан кузатилади. Ушбу дарё Тентаксой билан биргаликда КФК канали юкори кисмида катта сув йулини ташкил этади ва бу ерда сел келиб чикиши мумкин булган барча хусусиятлар пайдо булади.

Курилган чораларга карамасдан, 2017 йил бахор ойларида гидробуFин пастки бьефида ташлама туFOн 4-11 ораликлари рупарасида флютбет тиш кисмининг узилиб тушиши натижасида кенглиги 2 -3 м ни ташкил киладиган ёриклар пайдо булган (1-расм). Вегетация даврига кириб келинганлиги учун хеч кандай чора курилмасдан, гидробуFинни эксплуатация килиниши давом этган. Факатгина 2017 йил сентябр-октябр ойларида таъмирлаш ишлари бошланди. Бош пудратчи булиб Жалолкудук ДУК ишлади. Тамирлаш ишлари марказлашган молиялаштириш бошлангунга кадар корхонанинг уз маблаFлари хисобидан амалга оширилди. Ишларни амалга ошириш учун иншоотнинг сув ташлаш туFOн кисми ва автоматик ораликлар унг KирFOкдан ташламагача баландлиги 6 м, устининг кенлиги 5 -7 м ва киялиги 1,75 булган грунтли дамба билан перемичка килиб, иншоотни бир кисмини окимдан ажратиб куйилган.

Иншоотни капитал таъмирлаш лойихасида пастки бьефда, туFOн кундаланг киркими буйлаб сув урилма тиш кисми, учинчи катор ёFOч ряжалар (2-расм) билан биргаликда олиб ташланиб, янгидан килиниши, кушимча рисберма кисмида улчамлари 1х1х1 м булган бетонит билан мустахкамлаш ишлари амалгга оширилиши белгиланган.

Куйганёр гидробуFини пастки бьефидаги конструктив бузилишларнинг содир булиши охирги 10 йилликда иккинчи марта кузатилмокда. Бизнинг фикримизча бунинг сабаблари куйидагича: Биринчидан, иншоотдан узок муддатдан (карийб саксон йил) бери узлуксиз фойдаланиб келинаётганлиги сабабли, бетон ва темир-бетон кисмларда чарчаш зурикишини ортиши туфайли иншоотда хавфли бузилишларнинг содир булиш эхтимоли жуда юкори.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

Иккинчидан иншоот утган асрнинг 50-, 60- ва 70 йилларида реконструкция килинганлигига варамасдан инструментал кузатувни (НУА) йулга куйиш чоралари курилмаган. Шунга асосан фильтрация сарфи назорат килинмаган ва бунга имкон хам булмаган.

Бунинг натижасида гидробуFин иншоотларини эксплуатация килиш жараёнида М1 хавфсизлик меъзонини аниклаш имкони булмаган ва М2 авария олди хавфсизлик меъзонини четлаб утиб авария содир булган.

1-расм. Сув ташлаш т^они 10-11 ораликлари рупарасида шовва кисмида вужудга келган ёриклар ва бузилишлар

2-pacM. ABapim HaTHKaeuga HHmooT ^.MTÖeTHHHHr rnüBBa khcmh oeraga ohh.h6 KO.raH

1939 rtii.iaa KH.HHraH 6foh pHKa.iap.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 130 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

Бундан ташкари персонални нокомпетентлиги ёки масъулиятсизлиги окибатида сув ташлаш т^они дарвозаларидан бир текисда сув ташланиши таминланмаган деган тахминларимиз хам бор. Хавфли упирилишнинг айнан тyFOннинг 10-11 ораликлари рупарасида руй берганлиги бундай тахмин килишга асос булади.

ХУЛОСА

1.Курилган хавфсизлик чораларига карамасдан, иншоот заминида суффозион жараёнлар окибатида грунт кисмларини кучиши, гидробyFин конструктив элементларида чокларни бузилиши, ажралиб чикиши, кенглиги 3 -4

3V> •• S-f W W с/ ''

х м дан ортик улчамдага ёриклар пайдо булиши руй берган.

2.Талофат куламининг кенглиги гидробyFинни нормал холатда эксплуатация килинишига имкон бермайди.

3.Талофатни келиб чикиши куйидаги эксплуатацион омилларга боFлик:

а) Иншоот карийб 80 йилдан буён эксплуатация килиниши натижасида бетон ва темир-бетон кисмларда чарчаш зурикишини ортиши натижасида хавфли бузилиш холатларининг руй бериш эхтимоли кескин ортган;

б) Иншоот бир неча марта реконструкция килинганлигига карамасдан инструментал кузатув ишлари йулга куйилмаган, яъни керакли микдорда НУАлар урнатилмаган;

в) Замин грунтларида доимий равишда геологик ва гидрогеологик кузатув ишлари олиб борилмаган;

г) Пастки бьефда дарё узани буйлаб ахоли ва саноат корхоналари эхтиёжлари учун куп микдорда шаFал казиб олиш ишлари йиллар давомида катъий назоратга олинмаган. Натижада иншоот якинида дарё туби геодезик белгисини хатарли даражада пасайиши кузатилган.

д) Юкоридаги холатлар уз навбатида иншоот замини грунтида филтрацион деформацияларни вужудга келишига олиб келган булиши мумкин ;

е) Персонал томонидан иншоотни эксплуатация килинишида, сув окимини тyFOннинг барча дарвозалари оркали бир текисда ташланишига риоя килинмаган.

4. Талафот натижасида курилган зарар микдори бир неча миллиард сумни ташкил килади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-125-132

REFERENCES

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1. Бакиев М.Р., Мажидов И., Носиров Б., Хужакулов Р.,Рахматов М. Гидротехника иншоотлари. 1,11-жилдлар. Т.: 2008. - 840 б.

2.Бакиев М.Р., Кириллова Е.И., Хужакулов Р. Безопасность гидротехнических сооружений ТИМИ, Ташкент, 2008.

3. М.Р.Бакиев Анализ проблем надежной и безопасной эксплуатации грунтовых плотин водохранилищных гидроузлов // "IRRIGATSIYA VA MELIORATSIYA" журнали - Тошкент 2018. - №3(13). - б.10-13.

4. Махмудов А., Карабаев А. Н., Абдувосиев А. Влияние изменения условий эксплуатации Учкурганского гидроузла на его безопасность //Экологическая, промышленная и энергетическая безопасность-2019. - 2019. - С. 1018-1020.

5. Узбекистон Республикасининг "Гидротехника иншоотлари хавфсизлиги туFрисида" конуни. Тошкент. 20.08.1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.