CC BY
24KUTUBXONACHILIK ISHINI TASHKIL ETISH PRINSIPLARI VA UNING
FUNKSIYALARI
To'ychiyev Dildoraxon Jo'rayevna O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Farg'ona mintaqaviy filiali
Annotatsiya: Ushbu maqola kutubxonachilik ishini tashkil etish, kutubxonashunoslikning ommaviyligi, kitobxonlik manfaatlarining ustuvorligi, kutubxonashunoslikning izchilligi, markazlashtirish va markazsizlashtirishning maqbul kombinatsiyasi, kutubxona faoliyatini muvofiqlashtirish va kutubxonashunoslikning davlat-ijtimoiy munosabati haqida fikr yuritilgan.
Kalit so'zlar: kutubxonashunoslik, kitobxon, yosh avlod, zamonaviy kutubxonachilik, standartlashtirish
PRINCIPLES OF ORGANIZATION OF LIBRARY WORK AND ITS
FUNCTIONS
Dildorakhan Jorayevna Tuychiyeva Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture
Abstract: This article discusses the organization of librarianship, the popularity of librarianship, the priority of the interests of readers, the consistency of librarianship, the optimal combination of centralization and decentralization, the coordination of library activities, and the state-social relationship of librarianship.
Keywords: Librarianship, reader, young generation, modern librarianship, standardization
Insoniyat tarixi kurashlardan, aql va ma'rifatning rivojidan, uning nodonlik ustidan g'alabasidan, yaxshilik va yomonlikning kurashidan iborat. Insoniyat doimo muntazam taraqqiyot yo'lidan borgan. Inson tafakkurini o'zida aks ettirib, saqlab kelayotgan ijtimoiy xotira shu taraqqiyot negizini tashkil etadi. Ijtimoiy xotira insoniyat taraqqiyotining hamma davrlarida biron-bir axborotni yoki ma'lumotni qayerdadir qayd etish, ro'yxatga olish, saqlash, qayta ishlov berish, kimgadir, avloddan avlodga yetkazishning o'sha davrga xos shakllaridan iborat bo'lgan. Bu shakllar ma'lum bir sifatga, qiyofaga yoki vositalarga ega bo'lgan. Jamiyatlar taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida tilning paydo bo'lishi dastlabki tajribalarni o'zlashtirib,tahlil qilib, mehnat qurollarini takomillashtirish, ulardan foydalanish jarayonlarida ko'zga tashlangan. Eng muhim belgilar tuzilmasidan iborat yozuvning paydo bo'lishi esa fikrlarni uzoq vaqt davomida saqlab qolish, bir kishidan ikkinchi
kishiga yetkazish, avloddan avlodga yetkazish imkonini kengaytirdi. Avval xalq og'zaki ijodi ko'rinishida, keyinchalik yozma shaklda paydo bo'lgan ma'lumotlar almashinuvi og'zaki va yozma adabiyotning paydo bo'lishiga olib keldi. Natijada, avval og'zaki ko'rinishdagi matnlar yozma shaklga aylandi.
Zamonaviy kutubxonashunoslik quyidagi asosiy tamoyillarni ishlab chiqdi: kutubxonashunoslikning ommaviyligi, kitobxonlik manfaatlarining ustuvorligi, kutubxonashunoslikning izchilligi, markazlashtirish va markazsizlashtirishning maqbul kombinatsiyasi, kutubxona faoliyatini muvofiqlashtirish va kutubxonashunoslikning davlat-ijtimoiy munosabati.
1. Kutubxonachilikning ochiqligi. Hamma uchun ochiq bo'lish printsipi, birinchi navbatda, kutubxonalar sonini doimiy ravishda ko'paytirish va ularni mamlakat hududida joylashtirish orqali amalga oshiriladi, shunda yashash, ishlash, o'qish va dam olish joyidagi butun aholi ulardan eng qulay shaklda muntazam foydalanishi mumkin.
2. O'quvchi qiziqishlarining ustivorligi. Har bir inson madaniyat, uning qadriyatlari, haqiqatni anglash bilan tanishishning o'ziga xos yo'lidan boradi. Har bir shaxsning madaniyati uning turmush tarzi, turli xil sharoitlar va omillar bilan shakllanadi. Turli odamlarning iqtisodiy, siyosiy, estetik tafakkurini yagona maxrajga olib kelish mumkin emas. O'quvchi qiziqishlarining hilma - xilligining ustuvorligi -bu kutubxonachilikni tashkil etish va faoliyatining sifat jihatidan yangi printsipi bo'lib, bir tomondan monopol, byurokratik tizimdan voz kechish, natijada o'quvchi ustidan mafkuraviy va tashkiliy diktatsiya, ikkinchi tomondan, kutubxona faoliyatining demokratik, ijtimoiy asoslarini shakllantirish. Ushbu tamoyil kutubxonaning o'quvchilar bilan muloqotida yangi ma'naviy muhitni tiklaydi, xizmat ko'rsatish jarayonini demokratlashtiradi, o'quvchining kitobni tanlash va baholash erkinligi, jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini ochiq, tanqidiy muhokama qilish huquqini tasdiqlaydi. Muloqot, munozaralar, o'quvchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri va fikr-mulohazalarga tayanib, kutubxonalar har bir o'quvchining shaxsiyatini o'zini namoyon qilish erkinligini rivojlantirishga yordam beradi.
3. Kutubxonachilikning izchilligi._Kutubxona ishi o'ziga xos bo'lgan murakkab, dinamik tizimdir: a) tarkibiy qismlarning (elementlarning, quyi tizimlarning) mavjudligi; b) ular o'rtasida yaqin aloqalarning mavjudligi; v) individual tarkibiy elementlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri tufayli yaxlitlik; d) har bir alohida elementning nisbiy mustaqilligining kutubxona ishi kuni uchun zarur bo'lgan funktsiyalarni bajarishi bilan kombinatsiyasi umuman olganda. Kutubxonachilikni bunday tushunish uni tashkil etish, ishlash va rivojlantirishga tizimli yondashuv zarurligini belgilaydi. Ushbu shart o'zaro bog'liq ikkita talabni qo'yadi: mutanosiblik (tarkib, tizimlilik yadrosi, go'yo uning "ruhi") va rejalashtirish (shakl, tizimlilikni o'rnatish va amalga oshirish vositasi, kutubxonachilikning barcha darajalarida
mutanosiblikni shakllantirish). Kutubxonashunoslikning tizimli rivojlanishi kutubxonashunoslikning turli bo'g'inlari o'rtasidagi ma'lum bir nisbatni (sifat va miqdoriy) ifodalovchi mutanosiblikni ongli ravishda saqlamasdan va kutubxona resurslari hajmi va tuzilishining ijtimoiy va individual ehtiyojlar hajmi va tuzilishiga muvofiqligini ta'minlamasdan amalga oshirilmaydi.
4. Markazlashtirish va markazsizlashtirishning maqbul kombinatsiyasi._Jahon amaliyotida keng tarqalgan kutubxonalarni birlashtirish, integratsiyalashning eng oqilona, iqtisodiy va texnologik jihatdan foydali mexanizmi markazlashtirishdir. U kutubxonachilikning turli darajalarida va turli tashkiliy shakllarda amalga oshiriladi:
* mamlakat, mintaqalar, kutubxona tarmoqlari masshgablarida kutubxona fondlarini markazlashtirilgan tarzda to'ldirish, kitoblar va boshqa bosma asarlarni markazlashtirilgan tarzda qayta ishlashni amalga oshirish;
* standartlashtirishni amalga oshirish, ya'ni. kutubxonalar, kutubxona jarayonlariga qo'yiladigan normalar, qoidalar, talablar majmuini belgilaydigan normativ-texnik hujjatlar standartlarini belgilash va qo'llash;
* kutubxonalarni tegishli Markaziy kutubxona boshchiligidagi markazlashtirilgan tizimlarga birlashtirish.
Kutubxonalar va kutubxona jarayonlarini markazlashtirilgan boshqarish yuqori boshqaruv organi (yuqori tizim) tomonidan amalga oshiriladi va bajarilishi kerak bo'lgan vazifalarni bajarishda va buning uchun zarur resurslarni ajratishda namoyon bo'ladi. Kutubxonani markazlashtirilgan boshqarish darajasi uning holati (faoliyati) yuqori kutubxona tizimidan tashqaridan keladigan ta'sirlar bilan qay darajada belgilanishini ko'rsatadi. Rossiya kutubxonachiligi super markazlashtirish bilan ajralib turardi, ya'ni.kutubxona ishiga yoki ma'lum kutubxona jarayonlariga rahbarlikni yagona markazda jamlash, davlat rahbariyatini mamlakatning butun kutubxona tizimiga tarqatish, tashkiliy muammolarni davlat miqyosida yagona hal qilish, kutubxonalarga keng tarqalgan uslubiy rahbarlikni tashkil etish.
5. Kutubxona faoliyatini muvofiqlashtirish va hamkorlik qilish. Kutubxonalarning idoraviy, tarmoq, mintaqaviy va boshqa manfaatlarining mavjudligiga asoslanib, ular butun kutubxona tizimining manfaatlariga mos kelmasligi kerak, kutubxona tizimining tarkibiy qismlarining nomuvofiqligi (ehtimolligi) paydo bo'ladi. Bu muvofiqlashtirish zarurligini anglatadi, ya'ni.kutubxona tizimining barcha tarkibiy qismlarining (kutubxonalar, jarayonlar va boshqalar) ishlashini muvofiqlashtirish.
Muvofiqlashtirish-bu tashkiliy jihatdan mustaqil kutubxonalarning (kutubxona tizimlari) kelishilgan harakatlarini ta'minlash uchun tuzatuvchi yoki qo'llab-quvvatlovchi ta'sirlarni shakllantirish. Muvofiqlashtirish muammosi-bu umumiy maqsadga ega bo'lgan kutubxonalar faoliyatini birlashtirish, birlashtirish muammosi. Muvofiqlashtirishning asosiy o'ziga xos xususiyati, markazlashtirishdan farqli
o'laroq; ta'sirning majburiy xususiyatiga ega bo'lgan holda, u ushbu ta'sirning kuchidan majburlash uchun emas, balki motivatsiya kuni uchun foydalanadi, harakatning izchilligining maqsadga muvofiqligini tushunishga tayanadi. Qanday bo'lmasin, muvofiqlashtirish ishining maqsadi harakatlar ketma-ketligini belgilashdan ko'ra, kutubxonalar faoliyati o'rtasida mos keladigan munosabatni izlashdir.
6. Kutubxona ishining davlat-ijtimoiy tabiati. Kutubxonachilikni tashkil etish va faoliyatining asosiy tamoyillaridan biri uning davlat-ijtimoiy xarakteridir. U quyidagi jihatlarda namoyon bo'ladi. Kutubxona ishi to'g'risidagi Federal qonunga muvofiq, davlat kutubxona ishining strategik vazifalarini ishlab chiqishni, kutubxona faoliyatining huquqiy va me'yoriy asoslarini shakllantirishni o'z zimmasiga oladi, Butunrossiya kutubxona qonunlari va tegishli qonunosti hujjatlari tizimini yaratadi. Davlat hokimiyati va boshqaruvining qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlari (markazda va joylarda) kutubxonalar tomonidan to'planadigan va taqdim etiladigan axborot va madaniy boyliklarning umumbashariy mavjudligi tamoyilini amalga oshirishni kafolatlaydi. Kutubxonalarning ochiqligi printsipini izchil amalga oshirish mablag'lardan samarali foydalanishni va o'quvchilarning ehtiyojlarini qondirishni to'liq ta'minlashga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Qosimova O.G'., Esimov T. Umumiy kutubxonashunoslik: Darslik. -Toshkent: O'qituvchi,1994.-272 b.
2. Davlatov S.X. va boshq. Kutubxonashunoslik: O'quv qo'llanma.- Toshkent, 2020.-389b.
3. Yо'ldoshev I. О'zbek kitobat san'ati va terminologiyasi. MonografiY./ I. Yо'ldoshev О'zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi,O'zbekiston davlat san'at va madaniyatinstituti.- Toshkent: "Turon-Iqbol",2018.-288 b.
4. Oxunjonov E.O. Vatan kutubxonachiligi tarix:.-1-qism darslik / E.Oxunjonov; Ma'sul muharrir A.O.Umarov; .-Toshkent, A.Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi, 2004.-106 b.
5. Yo'ldoshev E. Kutubxona fondlarini tashkil etish: Akademik litsey, kasb -hunar qollejlari uchun o'quv qo'llanma /O'rta maxsus kasb-hunar ta'limi markazi.-Toshkent: Ma'rifat-Madadkor", 2002.-95 b.
6. Oxunjonov E.A. Vatan kutubxonachiligi tarixi 2-qism.-T, 2 darslik / E.Oxunjonov; Ma'sul muharrir A.O.Umarov; .-Toshkent, A.Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi, 2006.-150 b. :
7. Yo'ldoshev E. Kutubxonada bolalar mutolaasiga rahbarlik qilish: O'quv qo'llanma /O'rta maxsus kasb-hunar ta'limi markazi; Muharrir S. Mirzaahmedova.-Toshkent: O'zbekiston, 2002.-127 b.
8. Alimova A.Kutubxonashunoslik: kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma/Muharrir Z. Berdiyeva.- Toshkent: Ilm ziyo, 2005.-160 b.
9. Mannonov Y.O., Mavlyanov K.G'. Kutubxonachilik ishi tarixi: o'quv qo'llanma.- Toshkent: Tafakkur bo'stoni,2017.-148 b.
