CC BY
71VOL.2 №4 2020
ISSN: 2686-9675
international science journal / международный научный журнал
КУТАДГУ БИЛИГ И ЕГО ДУХОВНО-КУЛЬТУРНАЯ ЦЕННОСТЬ
KUTADGU BILIG VE ONUN MANEVI-KULTUREL DEGERI
Сайфулла Абдуллаев
Иссык-Кульский государственный университет Каракол, Кыргызстан [email protected]
АННОТАЦИЯ
Дастан "Кутадгу Билиг" - памятник мирового духовного наследия, тюркской литературы, культуры и науки. Многие тюркские народы считают произведение "Кутадгу Билиг" первым тюрко-мусульманским шедевром своей письменной литературы. Необходимо учитывать политические, социально-исторические особенности периода написания Дастана. Государство Кара-ханидов включало Маверауннехир и Восточный Туркестан и состояло из нескольких групп племен, в частности уйгуров, карлуков, аргунтов, ягмов и других. Все эти племена, называемые тюрками, жили здесь. Имена персонажей Да-стана имеют аллегорическое и символическое значение. Они являются образным символом этического и философского искусства, духовных ценностей. Мыслитель оценивает обучение и воспитание как наиболее важный способ познания мира. Сюжет Дастана основан на следующих четырех символических образах. Кунтогду Шах, символ справедливости и истины. Айтоль-ди - символ мира, счастья, богатства. Огдул-муш - сын Вазира, символ мудрости. Одгурмуш -родственник Вазира, символ милосердия, чистоты, терпения. Третий иероглиф, который переводится как "од", на древнетюркском языке означает "разум, проповедь, наставление".
Дастан Юсуфа Хас Гаджипа Баласагуни -это в основном философское произведение. В стихотворении анализируются смысл и цель человеческой жизни, устанавливаются цели и нормы поведения в обществе. Автор Дастана
ÖZET
Kutadgu Bilig Destani, dünya kültürel mirasinin, Türk edebiyatinin, kültürünün ve ilminin epsiz eserlerinden biridir. Türk halklarinin pogu, Kutadgu Bilig'i, kendilerine ait yazili edebiyatin ilk Türk-Müslüman eseri olarak kabul eder. Bu konuda, destanin yazildigi dönemin siyasi, sosyal-tarihi özel-ligini dikkate almak gerek. Karahanlilar Devleti, Maveraunnehir ve Dogu Türkistan topraklarinda hüküm sürmekte olup, ipinde birpok halk; mesela Uygurlar, Karluklar, Argu ile Türgepler, Yagma vb. ipte bu halklarin hepsini bir araya getirip, Türk diyerek adlandirmiplardi. Destandaki kahraman-larin isimleri alegorik-sembolik ehemmiyete sa-hiptir. Onlar insan hayatindaki en özel ve en verimli manevi degerlerinin etik-felsefik sanatsal görünüpteki sembolleridir. Eserin müellifi okumayi, ilim-bilim sahibi olmayi, dünyayi taniyip bilmenin en önemli yolu olarak degerlendirmektedir. Destanin konusu apagidaki dört sembolik durum vasitasiyla verilmektedir. Gündogdu;, pah adalet ve gerpegin sembolü. Dolunay; vezir, dünya, mutluluk ve zenginligin sembolü. Ögdülmüp; vezirin oglu, akil, ilim ve irfan sahibi olmanin sembolü. Odgurmup; vezirin kardepi, mütevaziligin, safligin, sabir ve tevekkül etmenin sembolü. Üpüncü kahramanin adi Ögdülmüp adinin kökü "ög" olup, eski Türk dilinde "akil, ögüt, nasihat" anlarinlarina gelir.
Yusuf Has Hacib'in bu eseri, esas olarak felsefi eser olarak kabul edilmektedir. Eserde insanoglunun hayatinin anlam ve tapidigi ehemmiyetin üzerinde durulup, toplumdaki vazifeler ve günlük hayatin normlari ortaya konmuptur. Destanin yazari, sadece
языкознание и литературоведение / абдуялаев с. / [email protected] / удк 821.51
показывает, каким должен быть каждый человек в обществе. В этом отношении эпос считается источником исторического значения для тех, кто хочет изучать национальную культуру тюркских народов. Кроме того, эта работа считается важной в истории литературного языка тюркских народов того времени.
Ключевые слова и фразы: Юсуф Хас Хаджиб Баласугуни, Кутадгу Билиг, дидактика, духовный, мораль, ценность.
Для цитирования: Абдуллаев Сайфулла. Кутагду Билиг и его духовно-культурная ценность. Современные востоковедческие исследования. 2020; 2(4): 20-25
GIRIS
Kutadgu Bilig Destam Orta fagdaki Türk halklarinin edebiyatinin klasik yazari Yusuf Has Hacib Balasaguni'nin en ünlü ve bize ula^an eseri olarak kabul edilir. Kutadgu Bilig, §iir temeline da-yanan bir eser olup, 13binden fazla dizelerden olu^maktadir.
Kutadgu Bilig Destaninda 85 bolumden olu^an 6520 beyit vardir. Ayrica, destan kendi iginde ug bolume bölunmu? olup, 124 beyitten olu^an ug tane de eki bulunmaktadir. Destan aruz vezniyle, ikili (mesnevi) tarzinda yazilmi? olup, dort kahramanin hikayesinden olu^maktadir.
Ana Bolum
Yusuf Has Hacib'in bu eseri, esas olarak felsefi eser olarak kabul edilmektedir. Eserde insanoglu-nun hayatinin anlam ve ta^idigi ehemmiyetin uzerinde durulup, toplumdaki vazifeler ve gunluk hayatin normlari ortaya konmu^tur. Destanin yazari, sadece idaredeki buyukler degil, siradan in-sanlarin da nasil olmasi gerektigini gostermektedir. Bu yonuyle bakildiginda, destan Turk halklarinin milli kulturu uzerine inceleme yapmak isteyenler igin tarihi oneme sahip kaynak olarak sayilmak-tadir. Bunun yanisira, bu eser o donemdeki Turk
idaredeki büyükler degil, siradan insanlarin da nasil olmasi gerektigini göstermektedir. Bu yönüyle bakildiginda, destan Türk halklarinin millî kültürü üzerine inceleme yapmak isteyenler için tarihî öneme sahip kaynak olarak sayilmaktadir. Bunun yanisira, bu eser o dönemdeki Türk halklarinin edebî dilinin tarihiyle ilgili de öneme haiz eser olarak kabul edilmektedir.
Anahtar kelimeler: Yusu Has Hacip Balasa-gunî, Kutadgu Bilig, didaktikalik, manevî, edep-ahlâk, deger
For citation: Abdullayev Sayfullah. Kutadgu Bilik and its Spiritual-Cultural Value. Modern oriental studies. 2020; 2(4): 20-25
halklarinin edebî dilinin tarihiyle ilgili de öneme haiz eser olarak kabul edilmektedir [1].
Yusuf Has Hacib'in hayatiyla ilgili ?u an için kesin bilgilere yok denecek kadar azdir. Ancak, muellifin kendi hakkinda yazdigi bazi bilgileri, adi geçen eserinde bulmak mümkündür. Ilim adami R. Arat'in hesabina gore, manzum eseri bitirdigi donemde Yusuf, 54 yaçindaydi. O manzumesine Balasa-gun çehrine baçlamiç, 1067-1070 yillarinda Ka?kar'da bitirmi? olup, toplam 18 ayda tamamlami?tir. Hanlar hani diye bilinen Ka?kar ?ehrinin idarecisi Tavgaç Buura Karahan Ebu Ali Ha-san'a takdim etmi?tir. Han, manzumenin mazmun ve muhtevasini fark edince, ona ovgu anlaminda ?aire "Ulug Has-Hacib" unvanini vermiçtir. Burdaki "has" Arapça'da saraydaki saygin insanlarin biri, "Ulug Has -Hacib" ise, sarayda hizmet etmekte olan ileri gelen saygin insan anlamina gelmektedir.
1069-1070 yillarinda Yusuf Balasagun'un yazdigi Turkçe Kutadgu Bilig isimli bu eser, du-nyanin çok sayida diline tercume edilmiçtir. Gunumuzde Kutadgu Bilig manzumesinin uç nushasi(kopyasi) muhafaza edilmektedir. Bir ta-nesi Viyana ?ehrindedir. Ikincisi Kahire ?ehrinde olup 1986 yilinda ke?fedilmi?tir. Uçuncusu ise Ozbekistan'in Namangan çehrinde bulunmu? olup,
international science journal / международный научный журнал
günümüzde Ozbekistan Ilimler Akademisi Dogu Tanima Enstitüsünün El Yazmasi Eserler fonunda muhafaza edilmektedir. Namangan ve Kahire'de bülünan nüshalar Arap alfabesiyle yazilmi^tir. Diger nüsha ise eski Uygür yazisiyla kaleme alinmi^tir.
Eser, dogü kültüründe yaygin olarak küllanilmakta olan, nasihat vermeye yonelik olarak yazilan etik-didaktik özellikli bir gali^madir. Destan, Karahanlilar Devletini idare eden hanlara, beylere, komütanlara ithafen yazildigi igin, eserde onlarin halka yorülmak bilmeksizin hizmet etmesini, bünün yaninda idarenin saglamla^tirilmasini ve onün her yonüyle saglam ayaklara otürmasini amaglayan hümanist dü^ünce ve idealle kaleme alinmi^tir. Bü eser, dünyanin kültürel mirasinin, Türk edebiyatinin, kültürünün ve ilminin e§i bülünmaz eseridir. fok sayida Türk halki, Kütadgü Bilig isimli bü eseri, kendilerine ait yazili edebiyatin ilk Türk-Müslüman §aheseri olarak gormektedir [2].
Kütadgü Bilig, Karahanilar Devletindeki insan-larin günlük hayati ve sosyal dürümü hakkinda zengin bilgileri ihtiva ettiginden, idareciligi Türk halklarinin ve Islam kültürünün yüce manevi ve edep -ahlak prensipleriyle üyümlü hale getirmeye gali^an, devleti idare etmenin teorisi ve pratigi hakkinda ansi-klopedik eser olarak ozel deger ta^imaktadir.
Yüsüf Balasagün, bündan bin yil kadar once, herbir insani sadece kendine has dini inanglarinin geregi olarak degil, toplümün birlik-beraberligi ve devletin bütünlügü igin olmasi gereken sorümlü-lüga da davet etmektedir. Onün dü^ünceleri Kirgiz Devletinin büyük sinavlari atlatarak, yeniden kü-rülma etabini ba^indan gegirmekte oldügü günümüzde de aktüelligini korümaktadir.
Kütadgü Bilig eseri, §iir türünde yazilmi? olan güglü bir eser olarak kabül edilir. Giri§ sozün-de, Eski Dogü edebiyati §airlerinin eserlerinde sik rastlanan gok ile yeri, dag ile ovayi, nehir ile denizi, yildizlar ile güne§i ve benzeri §eyleri bir fasil oven
VOL.2 №4 2020
ISSN: 2686-9675
geleneksel motifler bülünmaktadir. Bü konüda, destanin yazildigi donemin siyasi, sosyal-tarihi ozel-ligini dikkate almak gerek. Karahanlilar Devleti, Maveraünnehir ve Dogü Türkistan topraklarinda hüküm sürmekte olüp, iginde birgok halk; mesela Uygürlar, Karlüklar, Argü ile Türge^ler, Yagma vb. i§te bü halklarin hepsini bir araya getirip, Türk diyerek adlandirmi^lardi.
Bünlardan ba§ka, Ogüzlarla Kipgaklar batiya dogrü ilerleyip, Sir Derya nehrinin etrafindaki bolgeye kadar geni^leyerek, geni§ bir alana sahip olmü^lar ve tarihte "De§t-i Kipgak" adiyla bilinen bolge ortaya gikmi^tir. Karahanlilar Devletine ba§ egen halklar, kendi iglerinde hakimliklere (valiliklere) bolünerek ya§ami§lardir. Oralari ele gegirmek süretiyle, Karahanlilar Devleti, Bati ve Dogü hanliklarina bolünür ve ortaya iki hanlik gikar. Ceti Süü vadisi ile Dogü Türkistan, Dogü hanligini olü^türüp, onün ba^kenti Kirgizstan'da bülünan Balasagün §ehri olmü^tür. Ba^kent daha sonra Ka^kar'a ta§inmi§tir. Diger yandan Maver-aünnehr ise Bati hanligini olü§türmü§ ve kendi halinde ya^amaya ba§lami§tir. Bü dürüm, devletin dagilmasina yol agabilecek kari^ikliga, idaredeki sikintiya sebep olmü^tür. Sülale ve boy ba^inda olanlar, beyler taht igin birbiriyle mücadeleye gi-ri§mi§lerdir. Yükaridaki tarihi dürüm, Balasagün'lü Yüsüfün Kütadgü Bilig manzümesinin yazilmasina sebep olmü^tür.
Büyük dü^ünce adami, eserinden de gorüldügü üzere, Orta fagin bilim seviyesi en yüksek, ansiklopedik seviyede dü^ünebilen insan-lardan biriydi. O, ilmin her türlüsünü ogrenmi^ti. Mesela, astronomi, matematik, tip, edebiyat, tarih, felsefe, estetik gibi. Etik meseleleri, Arap ve iran-Tacik §iirini, Türk ve Fars folklorünü iyi bilmekteydi.
Destan türünün tarihi, eski Misir, Hint ve iran edebiyatlarinda ba^lamakta, akabinde Dogü halklarinin yazili ve sozlü edebiyatinin geleneksel
языкознание и литературоведение / абдуллаев с. / [email protected] / удк 821.51
türüne donü§mü§tür. Kutadgu Bilig ara^tir-macilarinin biri ölan Prof. A. N. Kononov, man-zümeyi, destan seviyesindeki bir eser olarak deger-lendirmi§, onün mühtevasinda insan hayatinin ehemmiyeti ve amaci, insanin toplüm igindeki günlük davrani^i, birbiriyle müameleri ve ilim sa-hibi müellifin ya^adigi toplüma kar§i felsefi baki§ agisini ortaya koymü§tür. Ona gore epik eserin mü-htevasini dort anlayi§ olü^türmaktadir:
Adalet, akil, mütlülük, tok gozlülük. Bü an-layi^lar, kahramanlar vasitasiyla verilmi^tir. Hükümdar Gündogdü; adalet. Vezir Aydoldü; mütlülük. Vezirin oglü Akdilmi§; akil. Vezirin karde^i Odgürmü§; tevekküllün sembolüdür. Goründügü üzere, manzümenin kahramlarinin isimleri alegorik-sembolik anlama sahiptir. Onlar insan hayatindaki en ozel ve en verimli manevi degerlerinin etik-felsefik sanatsal gorünü^teki sembolleridir. Eserin müellifi okümayi, ilim-bilim sahibi olmayi, dünyayi taniyip bilmenin en onemli yolü olarak degerlendirmektedir. Insanin ancak okümak ve bilim almak sayesinde aklini seviyesini yükseltebilir demektedir. Yani, Yüsüf Balasagün insana dogü^tan verilen bü hüsüsiyeti, insanin oküyarak, ogrenerek, ornek alarak §eklindeki yol-larla zenginle^tirebilecegini, geli^tirebilecegini dile getirmi^tir. Elbette, müellif, akli adap yolüna dü^menin en onemli §arti olarak gormü^tür. Bilim sahibi olmak, akla üygün hareket etmek, ona gore sayginligin i^areti olarak gorülmektedir. Bilim sahibi biri bü yolda sebat etse, o yüksek saygiyi hak etmi§ demektir. Bilimin deniz misali dibi de yoktür, siniri da. Onü girip ne kadar yüzersen yüz, eksilmez, tersine artar.
"Bilimsiz gonlün, dilin faydasi yok,
Bilim, sanat hayata sü gibi gerektir.
Bilimli dert gekerek, hep dü^ünür,
Bilimsiz dü^ünmeden, güler oynar."
Yukaridaki dizeler, müellifin derin bir ilme sahip olduguna, ilim-irfan ehli olduguna §uphe duy-urmaz. Manzumede muellifin felsefi anlamda kafa yordugu meselelerin biri, insanoglunun mutlulugu hakkinda olmu^tur. Manzumede, insanlarin mutlu-lugunun temel ahlaki hedef olarak durdugu konusu-nun uzerinde geni§ olarak durmu§, herbir insanin kendi gapinda adap-erkana uygun hususiyetlere sahip oldugunda ba^taki ahlaki hedefe varacagi sonu-cuna ula^ir. Bundan ba§ka, adi gegen eserde, tum insanoglunu ilgilendiren du^unceyi kapsayan ve du-nyadaki her turlu devletin ve halkin hedef olarak belirledigi, §ahsi hayatini guzelle^tirmeye yonelik du^unceler agirlikli olarak verilmi^tir. Herturlu mes-lekteki insanlari, ilim-bilimi, inangliligi, edepliligi, ar sahibi olmayi, dogrulugu, vicdan sahibi olmayi, gali^kanligi ovmekte ve bunlar vasitasiyla insanlarin guzel ozelliklere sahip olmaya davet etmektedir.
Mesela:
"Kim kitabi okumaya devam ederse, Iki dunyada i§ik sagar i§ine. Ilim ile bela ve eksiklik giderilir, Bilim ile halkin hududu saglamla^ir. Bilim olursa, can verecek dost sana, Ilim olursa, meslekta^in, ve kom^un. Kaderin zorlu olmasin diyorsan kendine, Dilini isir, dikkat eyle kendine. Insani yoldan gikaracak goktur du^mani, Onlara yakla^irsa, bozarlar onu. Bir du^man, dili olur geki^tirir, Ba^kasi, bo§ soz vermek, bir tuzaktir. Üguncusu kendini igkiye vermektir, Bellidir onun ardi hayattir..????? Ba§ka bir kotu ozellik, kabaligin, Her nerde yuruyorsa, kotu bu halin.
international science journal i международный научный журнал
Baçka biri kaba öfkeli söz gönül kirar,
Yanindan insanlari toptan kovar.
Var ise bir kulunda bunun hepsi,
O halde ömür boyu beladadir.
Gençlik geçer, ömür geçer taçip-coçan,
Bü dünya, dü?tür, sen de gidersin ömürden.
Omrünü sen ata yürdüna harcarsan,
Rahat edersin, hor görülmezsin hiçbir zaman.
Talihli döstüm, mala-mülke güvenme,
Beladan üzak ölarak yaçasam de.
Akan sü, esen yel gibi talih dürmaz,
Hiçbir zaman önün etrafi dürmak bilmez.
Talih degiçen bir ?eydir, vefasi yöktür,
Yörülüp yere dü?se, üçsa könmaz.
Bir gelir talih ba?a, bakmazsan gider,
Talih bir könar, üflersen sönüverir.
Talihe elin üla?irsa, saglamca tüt,
Birakirsan sana tekrar gelmez inan.
Ecel ki, canlilara açik kapi,
Canlilar kürtülamaz, kaçsalar bile.
Aklindaki i?i saklama, halka söyle,
Her içi gönlün ile seç her zaman.
Inan sen, sadece kendi kendine,
Çikmasin baçkalarina açik sözün (dediködün)."
Büna benzer, insanlarin her kademesinin hö^üna giden ilim-irfan yümaklarina Kütadgü Bilig'de öldü^a çök rastlanmaktadir.
Ayni zamanda, ö bü eserinde, sadece siyaset, ilim-irfan ve bilim benzeri çeylerle sinir-lanmak yerine, gençlere, bekarlara da bi^ök ögüt vermektedir:
"Evlenmeyi dü?ünüyörsan çayet kendin,
VOL.2 №4 2020
ISSN: 2686-9675
Güzel seg, gira gibi olsun gözün. Nesebi pak, iman sahibi olsun ak kiz, Terbiyeli, pak, akilli ve günahsiz. Ailesi seninkinden a§agi olsun! Nam sahibine layik damat olursun sen! Yüzü degil, gonlu guzel olsun, Seni bile düzeltir niyeti pak Evlenecek misin, o halde iyi bilesin, Dort türlüsünü aklinda tut, sonrasinda tut. Biri ya§ar zengin kiza evlensem der, Ba§ka birinin güzellerde gozü kalir! Ügüncüsü soyu güzel olani hayal eder, Kibirli bir tanidik sebep olup! Dordüncüsü akillini arayagelir, Buldu mu, ebediyyen diler durur. Bunlarin hangisi evla, soyleyeyim, Evlenmek istiyorsan, kulak ver sen. Kulak ver, zengin kadin isteyenim, Kul olup mala-mülke kalmayasin! Oyleleri aggozlü olurlar, doymak bilmez, Doyurmak zor olur, mal-mülk ta^iyip! Ya sizler, aldananlar güzellere, Halkin gülecegi birisine donü^meyin! Güzellere dü§er de gogunun gozü, Allah vere, nefislerini gemleseler! Soy-soplu kizi arzulayan kin güdenim, Soyunun onünde ezilip kalma ha sen! Ileri gelen ailenin kizinin dili uzun, Kadinina kul olup kalma kendin. Akilli kiz bulursan baka kalma, Dort ozelligin hepsi de olur onda! Buldun mu akilliyi, acele eyle,
языкознание и литературоведение / абдуллаев с. i [email protected] i удк 821.51
Yuva kur, bulunmayan talihri o.
Dilegin zenginlikse e?in biriktirir,
Mal-mulk artar, mutlulukla dolar evin.
Namuslu mu kadinin, guzel odur,
Kadin sulu, gonlu de geni? olursa.
Akilli ve saf midir, demek ki, asil,
Uç ozelligi biriktirip bakan budur.
Kadinin akillisini bulursan sayet,
Dort bir yani ozelligin denk demektir!
Ve ?ayet akillinin bulursan birini,
Hiç bekleme, kutlu dostum, hemen evlen!"
Yusuf Balasagun, soyledigiyle, yaptiginin, diger bir ifadeyle insanin di?iyla içinin birbirine uyumlu olmasi konusuna da vurgu yapmi?tir. Onun du?uncesine gore, insanin yuce vasifli biri oldugunun gostergelerinden biri de onun sozuyle hareketinin birbirine uyumlu olmasidir. Oylesi insana ba?kalari iki dunyada da razi olurlar, demektedir. Ama sozleri hiçbir i?e yaramayani, saygiyi hak etmeyen yalanciyi, ahlaksiz, edepsiz olarak degerlendirir. Insanlarin edep-ahlaga uygun du?en davrani?larina ornek olarak sadeligi ve mutevaziligi ozellikle begenmektedir.
SONUÇ
Kutadgu Bilig'in ba?indan sonuna kadar muellifin sadelik ve mutevazilik, ?efkatli olma gibi degerli du?unceleri birkaç defa tekrarlanmaktadir. Ayni zamanda, insanin insani vasiflarina has gonlu geni?ligi, sabri vb çok sayida guzel davrani?larin ustunlugunu dile getirerek, ovunmeyi, aceleciligi, cimriligi vb ozellikleri ise aksi huylu insanlarin huyu olarak vurgular. Fikir adami, buyuklere saygi duyma gibi guzel hasletlerin evvela ailede, ana-babanin talim-terbiyesiyle ?ekillenecegine ozellikle vurgu yapmaktadir. Aile kurma, çocuk sahibi olma insan hayatinda buyuk mutluluk demektir. Çocuk
sahibi olduktan sonra, anne-babanin ornek dav-rani§ sergilemeleri gerekli. Bu geleneksel edep-erkan yolunu one gikaran muellif, du^unceye onem veren ana-babadan talim-terbiye alan gocuklarin mutlu olacagini, gocuklarinin akilli-uslu olmasini isteyen anne-baba onlara kuguklukten itibaren talim-terbiye vermesinin zaruri olduguna ozellikle vurgulami^tir.
ЛИТЕРАТУРА
1. Малов С.Е. Памятники древнетюркскои письменности. M. Л. 1951.
2. Orkun N. M. Eski Turk Yazitlari. Ankara, 1987.
BIBLIOGRAPHIC REFERENCES
1. Malov S. E. Pamyatniki drevnetyurksoy pismennosti [Monuments of ancient Turkic writing]. M. L. 1951.
2. Orkun N. M. Eski Turk Yazitlari [Ancient Turkish Inscriptions]. Ankara, 1987.
INFORMATION ABOUT AUTHOR Seifullah Abdullaev
Professor, Doctor of sciences Issyk-Kul State University Karakol, Kirgizstan [email protected]
Принята к публикации: 01.08.2020 Submission Date: 05.08.2020
