CC BY
27Yerkegul Arikkarakizi1 E-mail: [email protected]
Gülay Sormageg eserleri ve onun türk halklari edebiyatindaki yeri
UDC: 978-601-301-12-3
Özet. Halk degerlerinden sayilan dil, din, gelenek ve görenekleri hakkinda yazmi§ §aire Gülay Sormageg'in eserlerinin özelligini, onun Türk edebiyatina ne kadar büyük bir katkida bulundugunu söylemek gok önemlidir. Türk ülkelerimizin parlak bir geleceginin garantisi olan gocuklari ve gengleri iman bilimi ile egitip insanin dogasindaki güzel özellikleri olan ahlaki, iyilik ve merhameti, §iirile tanitip böylece dini ve ulusal egitim veren gergek §airdir. Gülay Hanimin gocuklar igin yazdigi §iirlerde Türk ruhunun yükseli§i, Türk halklari edebiyatinin ve onun bir dali olan Kazak edebiyatindaki Türklük ruh, kökbörü terimleri ile uyumda olmasini edebi mekandaki ayni fikirlilik diye biliyoruz. Modern egitimin yani sira derin dinsel bilgiye sahip olan Gülay Hanimin halk gelecegi, gocuklar ve gengler igin yazdigi §iirlerinin Türk halklari edebyatindaki yeri degerli.
Anahtar kelimeler: Gülay Sormageg, §aire, Türk ruhu, halklar, eserler, edebiyat, kökbörü terimleri.
Türk halklarinin 21. yüzyilin ilk ?eyregi boyunca ya§ami§ Türk halklarinin §iirsel alaninda yenilenmi§ bili§ ve tekrar canlanmi§ maneviyatta eski anlamiyla birlikte modern anlami da degi§mi§, yenilenmi§ ve hatta yeni anlamlar kazanmi§ kelimelerden biri, «boz kurt» kelimesidir.
Kazak Türklerinin sonsuz zengin §iirsel mirasinda kaskir, kökjal, tarlan börü, arlan, abadan vb. adlara sahip olan ve daima cesaret ve kararlilik, gü? ve özgürlük sembolü olarak kar§imiza ?ikan bu anlam, karde§ Türk halklarinin yazarlarinin sanatsal eserlerinde de son derece a?ik ve net bir §ekilde betimlendigini ve okuyucuya cesaret, ruh veren bir imaj oldugunun farkina variyoruz.
Türk halkinin ?ocuk edebiyatina büyük katki yapan ve ki§isel bir imza hazirlayan §air ve yazarlardan biri, Gülay Sormage?'tir.
Qocuk edebiyatina «Müslüman Türk
focugu», «Bayragima selam dur», «Vatan dedigin», «Ana dilim», «Türk'ün istiklal mar§i», «Vatan sevgisi» gibi harika eserlerini sunan §airenin §iirsel konulari farkli, fikirleri, dersleri olaganüstüdür.
§aire Gülay Sormagef'in sosyo politik §iir olan «Türk'üm ben bozkurt'um hey!», «Mahzundur gökbayrak bahti karali» ve benzeri §iirleri, §airenin sivil yakla§iminin §effafligini, toplumdaki feli§kilere tereddüt etmeden kendi sesini, sivil yakla§imini afik gösterebilen cesurlugunu, asla iki yüzlü olmayip, etrafindaki §eyleri ihmal etmeyip, daima milletinin sesini duyup, duygularini anlayip, fakir halkin sözünü söyleyebilen §iirsel erdeminin geni§ligini, topluma, ademogluna dürüstlügünü, gerfekfiligini göstermektedir.
§aire Gülay Sormagef'in «Türk'üm ben bozkurt'um hey!» §iiri:
«Kusur demez, ho§ görür; Adaletle yol yürür, Qirkinlikleri kürür, Türk'üm ben Bozkurt'um hey! Zalim bana hasimdir; Türk Dünyasi yasimdir, Bu kültür mirasimdir Türk'üm ben Bozkurt'um hey! Mazlumun yanindayim; Merhamet yanindayim, Soy veren kanindayim, Türk'üm ben Bozkurt'um hey! Türklügün gür sesiyim, Ruhunun imgesiyim, Bayragin simgesiyim,
Türk'üm ben Bozkurt'um hey!» [Sormagef, 2017].
1 Еркегуль Арыккаракызы, главный научный сотрудник НЦ «Отырар китапханасы» Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева (Нур-Султан, Казахстан)
Gülay Hanim, «Türk'üm ben bozkurt'um hey!» adli §iiri araciligiyla tek babadan türemi§ Türk halklarina seslenmektedir. Bu durum olayin sadece görülen /ya§anan yüzüdür.
Diger yandan yazarin bu olayi kullanma ustaligina diger bir deyi§le yazarin edebi-estetik prensiplerine deginecek olursak bu durum olayin gidi§atini daha da geni§ bir §ekilde vermeye ne kadar gerekliyse yazarlik sanatgilik ideallerine de bir o kadar gereklidir.
«Bozkurda ili§kin mitler ve hikayeler, Uysun, Türk ve Mogol efsanelerinde, Türklerin ortak destanlarinda goktur. «Kök börü» hakkindaki gok sayida efsanevi hikaye, tarihsel veriler ve onlarin ecdatlarimizin hayatindaki yeri hakkindaki bilgiler bize gok erkenden ula§mi§tir. «Kök börü», Türk mitolojisindeki kutsal kavramlardan biridir [Köbeysinov, 2016].
«Börü» kelimesinin, Türk halklarinin folklor eserlerinden efsanevi bir resmi olmasi rastgele degildir. Türk halklarinin inanglarinda bozkurt, kailenin totemi ya da nagual, Tanriyi ve insanlarin arasindaki irtibati saglayan bir varlik veyahut §amanin ünvanidir. Eski edebi mirasta kutsallik ile ili§kilendirilmi§tir [Köbeysinov, 2016]. Bozkurt toteminin görüntüsü, Türklerin bir dali olan Oguz kabilelerinin de folklor mirasinda korunmu§tur. Örnegin, Oguzlarin eski destani Oguznamede Oguz Kagan tahta oturduktan sonra halkina §öyle bir ferman eylemi§tir:
«Tüm Dünya bana itaat etmelidir. Bize gönüllü olarak itaat edenler vergi ödesinler. itaat etmeyenleri dü§manimiz sayacagiz. Onlara kar§i sayisiz pek gok silahli askeri gönderir ve yok edecegiz. Bizim sloganimiz, rehberimiz, bozkurt olsun bize uran! » [Oguz kagan destani, 2015].
Altin Kagan hükümdari, Oguz Kagan'a bir elgi göndermi§ ve sayisiz gok cevher ve gümü§ sunmu§tur. Urum Kagan tarafindan yönetilen ülke, Oguz Kagan'in yarligini dinlememi§tir. Oguz kagan hemen Urum'a kar§i sava§a koyulmu§tur. Askerleri yoldan yorulmu§ ve istirahat etmek igin mola yapmi§tir.
Sabahleyin Oguz Kaganin yattigi gadira güne§ gibi bir i§ik girdi:
O i§iktan gök tüylü, gök yeleli büyük bir erkek kurt gikti.
Kurt:
«Ey Oguz, sen Urum üzerine yürümek istiyorsun;
Ey Oguz ben senin önünde yürüyecegim.»dedi.
Gök tüylü, gök yeleli bu büyük kurt,
bir nice gün gittikten sonra durdu.
Oguz Kagan dahi gerisi ile durdu.
Burada Itil Müren denen bir deniz vardi.
Bu Itil Müren'in yaninda,
bir kara dag önünde vuru§gu (vuru§ma, garpi§ma) oldu.
Okla, kargi ile, kiligla vuru§tular.
Qerilerin arasinda vurulan gok oldu...
Oguz Kagan yendi.
Urum Kagan kagti» [Oguz kagan destani, 2015].
Orta Asya'nin gögebeleri ya§aminda, bozkurt kültünün gok eski oldugunu biliyoruz. Ayrica, bu §iirsel görüntü, Orhun ve Yenisey'deki anitlarin Kültigin yazitinda yazili oldugunu göstermektedir: «...Orhun ustasi, anlatilanlara kutsal, gizemli bir anlam ve güzellik vermek igin onu bir varliga benzetmi§, yani metafor teknigini kullanmi§tir:
«Babam Kaganin askeri kurt gibi,
Dü§mani ise koyun gibiydi» [Oguz kagan destani, 2015].
Kazak Türklerinin ulusal inancini, ruhunu korumu§ ecdatlari bozkurdu daima kutsal olarak görürlerdi. Destanlardaki kahramanlarin bozkurt §eklindeki görüntüsü, dü§manlara kar§i sava§lardaki cesareti, karakterin kendini bozkurda benzetmesinin farkli yollari destanlarda her türlü §ekilde önümüze gikmaktadir.
Kazak kahramanlik destanlarinda «börüdey tidi» (bozkurt gibi yok etti), «börüdeyin tün qatip» (bozkurt gibi gece gece yürüyor) gibi deyimler vardir [Kelimbetov, 1991].
Mahambet Ötemisuli'nin «Ben, ben idim, ben idim!» adli eserinde a§agidaki gibi satilar vardir:
«Isatay'in zamaninda
Iki «tarlan börüydüm»2 [Ötemisuli, 1974].
Boz kurt kavrami, Kazak §iirlerinde figüratif anlama sahip olmu§ ve cesur, sert erkeklerin imajini tasvir etmi§tir. Karamanlik destanlarda da börü idim, börü idi, börü imi§, üg börü,
2 bozkurttum
has börü vb. §eklindeki metaforlar gokga bulunmaktadir. «Börü» kelimesinin olumlu bir kavrama gelmesi, bu görüntünün, Kazaklarin ulusal bilincindeki totemlik yeri ile dogrudan ilgilidir.
Ayrica, boz kurt imgesinin ideolojik ve sanatsal tarti§masi, edebiyatin igsel geli§im mantigina bagli olarak, ayni zamanda sosyo-ekonomik durum nedeniyle degi§mesi de dogal bir fenomendir. Eserlerin gogunda o, toplumun ya§aminin farkli yönlerini ortaya koyan, halkin dünya görü§ünü, dü§üncesini temsil eden sembol §eklinde sunulmatadir [Arikkarakizi, 2015].
Rus sömürge gaginda, boz kurdun geleneksel imgesi bozulmaya yüz tutmu§tur. Ayaklanmada yenilgiye ugrami§ Mahambet'in depresyonunu anlatan «Munar kün» adli §iirinde §u satirlar vardir:
«Bakir tasmali boz arlan
Bakir tasmadan ayrilmi§
Av köpegine dönü§mü§tür» [Kelimbetov, 1991].
í§te, bu satirlarda §air, benzetme yolu ile dü§mana kar§i durmadan sava§an yigidi artik köy arasinda dola§an köpege benzetmi§tir. Ayni anda, iyi anlamda gelen bakir tasmali deyiminin, bundan sonraki §iirlerde tam tersi olan kötü anlamda kllanildigini görüyoruz.
K. Ömiraliyev, Dulat ve Abay §iirlerini incelemi§ ve kar§ila§tirmi§ ve a§agidaki sonuglari gikarmi§tir: «Ayagöz» adli §iirde Dulat, segkin yigitlerin daha d bir imajini tespit emi§tir.
«Bey, star§in (bir nevi ünvan) boynuna bakir tasma takilmi§tir» diyerek onlarin (Rus) kralindan almi§ ünvanlari it boynundaki tasmaya benzetmi§tir. Ve devaminda §öyle buyurmaktadir:
«Evcille§mi§ mirzalar3
Beyaz baspak4 baglami§.
Ate§ini dönerek
Itler gibi ürüyorlar.
Bu §iirinAbay'in §u satirlarina benzemektedir:
«Köyde bolis5
3 beyler
4 giyim
5 köy agasi
Evdeki üren kopeklere benziyor» [Abai, 2002].
Her neyse, kutsal boz kurdun (kökjal börü, abadan. kuba arlan) imaji, ufakla§mi§ ve evcil köpege, evden üren ite dönü§mü§tür. Bu, dü§üncesini kalem ile yaziya dönü§türmü§ halk ruhunun göstergesidir» [Abai, 2002]. Yine de, insanlarin öz bilinci, kendini göstermek isterse bagzi imajlar beyinde canlanmaktadir. Buna tarih §ahidlik edebilir.
Türk halklarinin bozkir yirticisi olan boz kurt (börü) imaji, Kazak Türklerinin dü§mana kar§i savaçinda ruh veren bayragina tasvir edilmi§tir.
«Börülüdür bayragim,
Börülü bayrak kaldirilsa
Uyanir içimdeki al kanim» [Nurakiman, 2015]. -
diye yaziyor me§hur §air Süyünbay.
Göçebe bir hayat kurmu§ cesur, savaççi, bagimsiz Türk halkinin soyundan gelen Kazak Türklerinin bayragina boz kurt baçinin bir sembol olarak alinmasi, eski ruhun göstergesidir. Bu ruh, onlarin boz kurt nesli oldugunu göstermektedir. Sonsuza kadar bagimsiz olan ülke kurma fikri ile ya§ami§ Ala§ aydinlari eserlerindeki börü imaji, ebedi bagimsiz ülke fikriydi.
XX. yüzyilin baçlarindaki Ala§ §airlerinden ünlü Magcan Cumabayev'in «Tez baram» (Bir an önce gelirim) adli §iirinde §u satirlar vardir:
«At binip bayragimi alayim,
Kilicimi tutup sava§a da varayim.
Yer küre kim oldugumu tanisin
Genç börüdek biraz oyun oynayayim» [Cumabaev, 2013].
Genç ku§ak yazar ve §airlerin eserlerindeki boz kurt teriminin yeniden canlanmasi, yeni zamanda Türklük ruhunun yeniden kalkmasidir. Bu, kardeçlik, Türklük dü§üncesidir. Bu, kökünü çok derinlere yaymi§ dev bir agacin dallarinin özüne dönmesinin göstergesidir. «Altau ala bolsa auizdagi ketedi, törteu tügel bolsa töbedegi keledi» buyurmaktadir Kazak atasözü. Bunun anlami da §u ki, birlik, dayaniçma, beraberlik olmazsa kardeçlerin arasina dü§man girer, ülke bozulur, mahvolur. Tüm Yer Kureyi içine almi§ küreselle§me zamaninda dahi Türklük fikri gelecegimizi kurtarabilir!
Gülay Hanimin çocuklar için yazdigi çiirlerde Türk ruhunun yüksel^i, Türk halklari edebiyatinin ve onun bir dali olan Kazak edebiyatindaki Türklük ruh, kökbörü terimleri ile uyumda olmasini edebi mekandaki ayni fikirlilik diye biliyoruz.
Modern egitimin yani sira derin dinsel bilgiye sahip olan Gülay Hanimin halk gelecegi, çocuklar ve gençler için yazdigi «Sen yarattin Allah'im», «Selam olsun», «§ükür ederim Rabbime», «Dua», «Kurban Bayrami», «Allah'tan hediye bize» vb. eserlerinden birçok iman meselesini gördüm. Onlar da açagidaki gibidir: Allah'i tanimak, imani ögrenmek, iman vesilesiyle Yaradana §ükür etmek, sabirli olmak, iyilik, insanlik, ahlak kavramlarini tanitmaktir. Bu, çairenin bir baçka özel yönüdür. Çairenin, genç nesle dini egitim verip iman, ahlak, vicdan gibi degerleri çiirlerine katmasi, çairenin önemli bir özelligidir.
Gülay Sormageç, çocuklar ve ergenler için yazdigi çiirleri ile halkinin namusuna, diline, dinine, dü§üncesine saygi göstermeye çagirmaktadir. Bilgisi daha oluçmayan çocuk, genç nesiller için yerel ulusun gelecegini, milletin kaderini, milletin etnik kökenini oluçturan ilk faktör, dil, dü§ünce ve dindir. Çaire bu meselelere büyük bir özen göstermektedir.
Çairenin sivil lirizmi «Türk'ün ülküsü», «Müslüman Türk çocugu», «Bayragima selam dur», «Vatan dedigin», «Ana dilim», «Türk'ün istiklal marçi», «Vatan sevgisi» çiirlerinin konusu ile ö^ülmektedir.
«Gözbebegim, emegim Mevla'dan dilegim Yarmim, gelecegim Müslüman Türk çocugu Severim ogul, kizmi Omurlu Ay-Yildizmi Kur'an'dan alir hizmi Müslümam Türk çocugu Bilgelige ko§ ve yari§ Dogruluga tutar alki§ i§ledigim naki§ naki§ Müslümam Türk çocugu ...Turan denen diyarlara Güzel tatli rüyalara Uzanacak Altay'lara
Müslüman Türk çocugu» [Sormageç, 2017].
Bu çiirleri okuyunca ben yazarin gerçekten de büyük bir edebi ustaliga sahip oldugunu
anladim. Benim vatanim, topragim, halkim, milletim, ana dilim gibi kelimeleri kullanmak için manevi bir sevgiye, manevi açka sahip olmak gerekmetedir. insan, sadece ve sadece topragi, ülkesi, halki, milleti olunca insan olur. Çünkü insani insan yapan topragi, ülkesi, milletidir!
Halk degerlerinden sayilan dil, din, gelenek ve görenekleri hakkinda yazmiç biliçsel çiirlerini okuduktan sonra milletini seven çairenin, kendi halki için her zaman emek vermeye hazir oldugunu anlayabiliriz.
Gülay Sormageç'in eserlerinin özelligini, onun Türk edebiyatina ne kadar büyük bir katkida bulundugunu söylemek çok önemlidir, kanimizca.
Turan ülkemizin parlak bir geleceginin garantisi olan çocuklari ve gençleri iman bilimi ile egitip insanin dogasindaki güzel özellikleri olan ahlâki, iyilik ve merhameti, çiir ile tanitip böylece dini ve ulusal egitim veren gerçek çairdir.
Okudugumuz Gülay Sormageç'in çiirlerinden çaireye ait 3 ana fikri farkettik. Bunlar da islam degerleri, iman meseleleri, vatanseverlik konusu, kendi halkina, ana diline karçi sevgi ve Türklük ruh fikridir. Biz, çairenin kendi eserleri ile tüm Türklerin gençler edebiyatina büyük bir katki saglamakta oldugunu zannediyoruz. Bunun için adi geçen çairenin eserlerini okuyup, inceleyip ve propaganda yapmak gerekir.
Еркегуль Арыккаракызы.
Творчество Гюлай Сормагеч и ее место в литературе тюркских народов
Аннотация. Творчество турецкой поэтессы Гюлай Сормагеч и ее роль в контексте литератур тюркских народов имеет важное значение для современного литературоведения. Ее занимают темы национального языка, религии, традиций, обычаев и народных ценностей. Таким образом, в поэтическом цикле поэтессы раскрывается смысл морали, добра и сострадания. Здесь, с позиции религиозной и национальной морали рассматриваются этические стороны гражданина, патриота Родины. Посредством сравнительного анализа поэтических текстов Гюлай Сормагеч, Магджана Джумабае-ва и др. авторов можно ощутить гармонию турецкой и казахской литератур, единство национальных идей. Собственно говоря, автором статьи поставлена цель разыскать
общие интернациональные закономерности и национально-специфические ценности турецкой и казахской литератур.
Ключевые слова: Поэзия Гюлай Сора-магеча, поэт, турецкий дух, народы, произведения, детская литература, творчества, корни.
Erkegul Arykkarakyzy.
Creativity of the Turkish poet Gulay Sormagech and her Place in the Literature of the Turkic Peoples
Summary. The work of the poet Gulay Sormagech is important for modern literary criticism. She wrote about language, religion, traditions and customs, about national values, thereby making a significant contribution to Turkish literature. This is the poetry that teaches children and adolescents. Her work became the key to the future in the prosperity
of our Turkic-speaking countries. It has morality, goodness and compassion. This is poetry, which shows the best aspects of man, with features of religious and national morality. In verses written for children, we can see the exalted Turkish spirit, the harmony of Turkic literature with Kazakh literature, the unity of ideas in the literary space. As an addition to modern education, Gulay's work, filled with deep religious knowledge, occupies a significant place in Turkish folk literature. The article aims to compare literary works with the poems of the great representative of Turkish children's literature - Gulay Sorgecesh and the ideas of literature, which are in the process of studying and studying in the Kazakh literary criticism.
Keywords: Gulay Sormagesh poetry, children's literature, principles of God's recognition, satisfaction and goodness, creativity and childish purity.
Kaynaklar
1. Abai. Qalyn elim, qazagym... [My dear country, Kazakh...]. Almaty: Atamura, 2002. 224 p. (in Kazakh).
2. Arikkarakyzy E. Türk çair Gulay Sormagesh'in çiirleri. Çocuk eserlerinin özellikleri. L.N. Gumilyov Avrasya Ulusal Üniversitesi. Filoloji serisi [Poetry of the Turkish poet Gulay Sormagech (Features of children's works]. // L.N. Gumilyov Eurasian National University. Philology series. 2019. No 3 (128). Pp. 8-14 (in Kazakh, Turkish).
3. Köbeysinov E.B. Kazak folklorindagi kaskir beynesi, 2016 [Cossack brain in Kazakh folklore]. [Electronic resourse]. URL: stud.kz \\www.u-s.kz (in Kazakh).
4. Kelimbetov N. Ejelgi davir adebiyeti [Ancient period literature]. Almati: Ana dili, 1991. 264 p. (in Kazakh).
5. Mahambet. Ereuil atka er salmai [Don't put a man on a strike horse]. Almati: Jazuçi, 1974. 140 p. (in Kazakh).
6. Nurakiman E. Kazak adebiyetindegi. Kök böri beynesi [Root wolf brain in Kazakh literature]. [Electronic resourse]. URL: http://www.cogeyb.org/wp-content/uploads/2020/02Z6.-Sempozyum-Bildiriler-Kitab%C4%B1.pdf. (in Kazakh).
7. Oguz Qagan Destani [Oguz-Kagan-Epic]. [Electronic resourse]. URL: https://www. ergenekun.net/oguz-kagan-destani. (in Turkish).
8. ^азакша елец: СYЙiнбай Аронулы. Бер^ менщ байрагым. [Electronic resourse] URL: www.zharar.com/kz/ olen/3389-[flag].html. [in Kazakh]
9. Sormageç G. Asrin kahramanlari [Heroes of the century]. Istanbul: Kayalipark yayinlari, 2017. 120 p. (in Turkish).
10. CumabaevM. Ölenderi, dastandar [Poems, epics]. Almati: Jazuçi, 2013. 375 s. (in Kazakh).
