CC BY
56YflK 811.512.1
Eski Türkge ile Kirim Tatar Turkgesindeki yapim ekleri üzerine
Nariye Seydametova
(Kirim Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi)
Özet: Cali§mamizda Eski Türkge ile Kirim Tatar Türkgesinde kullanilan yapim ekleri kar§ili§ünlmaktadir. Eski Türkge yazilarinin dili, türk dillerinin en erken yazili dil örnegi olarak, gagda§ türk dillerinin geli§imini anlamak igin yardimci olabilir. Cagda§ türk dilleri biri digerinden fonetik, morfolojik, semantik, sentaktik agilarindan az gok degi§iklik gösterirler. Eski Türkgede rastladigimiz bir gok §ekilleri gagda§ dillerde de raslamak mümkündür, Kirim Tatarcada da dahil. Ayrica, Eski Türkgede rastlanmadigi §ekilleri gagda§ dillerde rastlamak mümkündür, dilde zamanla kaybolan ya da yer almayan gok yapim ekleri Eski Türkgede bulabiliriz. Kirim Tatar dilinin söz varliginda da, eklerin takimi agisindan da hem Oguzca, hem Kipgakga unsurlar bulunabilir, §u nedenle de Kirim Tatarcayi Eski Türkge ile kar§i-la§tirmasi dilin tarihi geli§imini de agiklamak igin, Kirim Tatarcanin diger türki diller arasindaki yerini belirtmek igin yardim eder, diye dü§ünüyoruz. Özellikle, Kirim Tatarcada morfoloji Kipgakga ve Oguzca unsurlarin oranini belirlemek gok ilgingtir. Kirim Tatar dilinde yeni sözler türetmek igin yararli olan Eski Türkge ekleri belli etmek gok ilgi gekici sorundur, günkü Kirm Tatarlarinin 1944 yili sürgünü nedeniyle Kirim Tatar dili bir gok yillar devaminda gok az kullanilir edi ve ya§amda olan bir gok yeni §eyleri adlandirmak igin yeni türetilmi§ kelimelere büyük ihtiyaci duyulmakta. §unun igin de gagda§ dilde kullanilabilecek hem de yeni kelimeler türetebilecek ekleri belirlemek hem §u eklerin verimligini anlatmak ilgingtir. Böyle bir tarihsel-kar§ila§tirmali ara§tirmanin yapilmasi Kirim Tatar dilinin kelime varligi arttirilmasi igin olumlu etkisi olacagina inaniyoruz.
Anahtar kelimeleri: Eski Türkge, Kirim Tatar Türkgesi, yapim ekleri, kar§ila§tirmali dilbilgisi.
Eski Türkgede ve ge§itli Türk lehgeleri üzerinde yapilmi§ bir gok ara§tirmalarda söz türetimi hem yapim ekleri konusu ele alindigina
ragmen ekkrin tarihi ve ?agda§ dillerde kar§ila§tirmali a^idan kullanimini a^iklayan ?ali§malar hala yeterli degildir.
Kirim Tatar dili Kip5ak-Oguz grubuna ait bir dildir. KirimTatarcasinin Kip?ak dillerine yakin oldugu onun bir ?ok özelliklerini olu§turuyor. Kirim Tatar dili tarihi geli§imi sürecinde bir 50k yüzyil devaminda Altin Ordu (Kip?ak) kültürel ortaminda, sonra ise 300. yildan 50k Osmanli imparatorlugun (Oguz) kültürel ortaminda bulundugu ifin 50k özel bir yazi dili §ekillenmi§tir. Zanimizca, Kirim Tatar ve Türk dillerinin kar§ila§tirmali ögrenimi i5in Türk dilleri dialektolojisi ve dil tarihinden bilgiler 50k önemlidir. Kirim Tatar ve Türk dillerinin kar§ila§tirmali ögrenimi bu dillerin özelliklerini daha iyi anlamak i5in, dillerin tarihi geli§imi sürecinde biri digerine etkisini ögrenmek i5in önemlidir.
Türklerin en eski ve en kalabalik kavimlerinden olan Kip5aklar ile Oguzlarin eski yurtlarindaki kom§uluklarini, M.S. ikinci binde Karadeniz merkez olmak üzere sürdürdügü görülüyor. Bölge tarihindeki bu yerle§ime bagli dogal dil olu§mu§tu. Ancak bu dil olu§umu kopuk tarzda meydana gelmemi§tir. Karadeniz'in güney ve bati sahilindeki Türk agizlari üzerinde Kip5ak etkisi; kuzey ve dogu sahilinde yaygin Kip5ak agizlari üzerinde de Oguz etkisi görülmektedir. Dolayisiyla Karadeniz 5evresi, Genel Türk dilinin Oguz ve Kip5ak leh5elerinin kesi§tigi ve ortak topluluklar olu§turdugu geni§ bir bölgesidir [9, s. 273].
Türk dillerini tasnif edenler, Kirim Tatar dilini etnik olarak «Kip5ak», cografi olarak «kuzey-bati» grubunda gösterir. Ses özelliklerini esas alan A.N. Samoylovi5 Kirim Tatar dilini «tav» grubu olarak verir (1.toguz, 2. ayak, 3. bol- / bul-, 4. tav, 5. sari, 6. kalgan) (Eren, s. 75-76). Bir 5ok tasnifler dogrultusunda Kirim Tatarcasi 1) 5öl (kuzey, nogayca) - KT 1; 2) orta yolak (orta, Bah5esaray) - KT 2 ve 3) yaliboyu (güney, Karadenizin güney sahili) - KT 3 gibi ü5 ana leh5e 5er5evesinde incelenmektedir. Güney sahil agzinda Oguzca özellikleri yaygindir, hem de bu agiz Türkiye Türk5esine yakindir. Kirim Tatar dilinin kuzey agzi ise Kip5ak-Nogay dillerine yakindir.
Kip5ak dillerinin Oguzca ile münasebetleri farklidir. Kirgiz, Kazak, Nogay ve Karakalpak Türk5esinde görülen Oguzca unsurlar, daha ziyade Eski Türk yazi dili döneminden kalan uzantilar §eklindedir. Eski yazi dili döneminde bulunmayan bazi Oguzca §ekiller ise, muhtemelen XI. yüzyila kadar bu Kip5aklarin diline
girmiç olabilir. Tatar ve Baçkurt Tûrkçesindeki unsurlar ise, özellikle Osmanli dönemindeki yazi dilinin kültürel etkisi olarak görülür. Kirim Tatarcanin da dahil oldugu diger grubun münasebetleri ise, hem Selçuklu dönemi, hem de Osmanli dönemindeki iliçkiler ve cografi yakinliktan kaynaklanmaktadir. Oguzca unsurlarin yogunlugu açisindan bakarsak, en fazla Oguzca unsuru, dogal olarak Karay, Kumuk, Karaçay-Balkar ve Kirim Tatarcasinda görebiliriz.
Kirim Tatar dili, hem çevresindeki Türk lehçeleri, hem de yabanci dillerle yogun olarak etkileçimde bulunmuçtur. Ancak, bu lehçelerde, çevresindeki Türk lehçelerinde bulunmayan bazi Eski Tür^e çekillerin saklandigi da görülür [8].
Kirim Tatar yazi dili oluçumunun tarihi devaminda Oguz unsurlann sik sik kullanildigi görülmekte. Oguz unsurlarin büyük bir kismini geleneksel olarak sanmak mumkündür, çünkü §u unsurlar Mahmud Kirimlinin 'Hikayet-i Yusuf ve Züleyha' destaninda, 'Codex Cumanicus' sözlügünde, Altin Ordu ve Kirim Hanligi zamanlarinda yazilan eserlerin dilinde rast geliyor. Oguz unsurlari yazi dili geliçimi süreçinin farkli dönemlerinde farklica yogunlukla kullanilirdi. XVII-XVIII yuzyillarinda oguz unsurlari Osmanlica Türkçe vastasiyla daha büyük yogunlukla girmeye baçladi. XIX y. - XX yuzyilinin ba§i döneminde de Kirim Tatar yazi dilinde Oguz diller grubuna has unsurlar geni§ kullanilirdi. Böylece, Kirim Tatar dilinde Oguz dilleri özelliklerinin yaygin olmasi hem yazi dili geliçimine etkileyen içtimaî ve tarihî çaraitler, hem de Kirim Tatar dilinin dialektler sistemine baglidir. Kirim Tatar Trnkçesi Eski TCrkçenin devami olarak Karahanli Türkçesi, Kipçak dili, Altin Ordu, Çagatay TCrkçesi ve Osmanlica Türkçesi dönemlerinden geçip günümüzdeki çeklini almiçtir.
Zanimizca, karçilaçtirmali tahlil Kirim Tatar dili kelimelerin yapisinda bir çok anlaçilmaz özellikler ve kurallari ortaya çikarmak için yardim eder.
Çaliçmamizda Kirim Tatar dili sözlükleri ve metinler, Eski TCrkçe ve Codex Cumanicus metinleri kaynak olarak alinmiçtir, isim yapim ekleri almiç kelimeler belirlemnerek, ekler türlerine, görevlerine, verimliliklerine göre incelenmiçtir.
Dillerin yapisal siniflandirilmasinda Türkçe eklemeli diller arasinda yer almaktadir. Türk dillerin en önemli özellikle rinden biri ekler yardimiyla var olan kökler ve kelimelerden yeni kelimeler türetilebilmesidir. Türkçenin ekler verisi Eski Türkçe döneminden beri
önemli bir degigim göstermemektir [1, s. 185]. O dönemde sik kullanilan bir fök ekler günümüzde unutuldu, kelime türetmek ifin kullanilmiyor. Ayni zamanda Eski Türkfede bir fok ekler o dönemde de iglekligini kaybetmig ekler halinde idi.
Yapim ekleri Eski Türkfede oldugu gibi Kirim Tatar Türkfesinde de baglica dört grup iferisinde ele alinabilir: 1. isimden isim yapan ekler; 2. isimden fiil yapan ekler; 3. fiilden isim yapan ekler; 4. fiilden fiil yapan ekler.
Bizim bu faligmamizda yalinizca isimden isim yapan ekler ele alinmigtir.
Isimden isim yapim ekleri.
-Aq eki Eski Türkfede az verimli ek olup, fagdag Kirim Tatarcada zaten verimsizdir, bir fok kelimelerde ise kaliplagmig haline geldi. butaq, bögrek, bardaq. Bu ek küfültme eklerindendir.
-An
Eski Türkfede fokluk bildiren bu ek sonra fokluk bildirme iglevini kaybetmig ve kaliplagmigtir: oglan. -Ay
Eski Türkfede gösterilmeyen bu ek Kipfak dillerinde bir kaf kelimede rastlanir: solaqay 'solak', terkey 'hizli'(CCum). §imdiki Kirim Tatarcada solaqay kelimesinde vardir. -Az
Pekigtirme eklerinden olup, kendinden önce gelen küfültme ekini pekigtirir. Kirim Tatarcada XX yuzyilinin baginda yazilmig eserlerde bir kaf örnek ile rastlanirdi: qizcigaz 'küfük kiz', evcigez 'küfük ev'.
-Qa/ge
Küfültme göreviyle isim ve sifat türeten eklerdendir [3, s. 43]. Eski Türkfede ve Kipfakfada göyle örmeklerde görülür: barga, azraqga, süngülge (CCum), aqga, alaga, yamanga £agda§ Kirim Tatarcada torunge sözünde küfültme anlamini bildiriyor, diger örneklerde ise sifatlarini yapar ve onlarin da küfültme anlamini verir: sarica, qaraca, beyazca, güzelce, yanica gibi. Ayni ek, zarflari türetir ve egitlik anlamini bildirir: Eski Türkfe örneklerde antaga,anga; Kirimtatarcada: böylece, eskice (eskicesine), türkge, inglizce vb.
-Qaq/gek
Eski Türkfede ve Kipfakfada küfültme eki görevinde rastlanir: qoligaq, baltigaq (CCum), qulungaq 'küfük tay', böcek. §imdiki
Kirim Tatarcada geniç ünlülerle çekilleri bir kaç örnekte kahplaçmiç çekilde vardir: böcek, boyuncaq, ôrumçek, oyuncaq, qaburçaq gibi.
-Çan/çen eki de -çaq/çek ekinin bir çeklidir [4, s. 94]. Kirim Tatar dilinde az kullanimli ek olup, bir de bir nitelige sahip olma anlamli sifatlari türetir: iççen, oyçan, areketçen, musafirçen.
Kononovun ifade ettigine göre, -çaq/çek ve -çan/çen homoafikslerdir [5, s. 86].
-Çiq/çik/çuq/çûk
Bu ek Eski TCrkçe gramerlerinde yer almiyor. Eski Türkçe ve Karahanli TCrkçesi döneminde -ç eki küçültшe görevinde kullandigi için [3, s. 43], -çiq eki muhtemelen sonradan oluçmuç bir ektir. Habiçev bu ekin -çaq ekinden oluçtugunu ifade ediyor [4, s. 89]. -Çiq eki en çok k^ültme anlamiyla isimler türetir. qabarçuq 'sandik' (CCum), çapçaçiq (CCum), balaçuq (CCum), tekeçûk, azçiq, qisqaçuq, yinceçûk, çimdiki Kirim Tatarcada balaçiq, qolçiq, yolçiq vb. Sifatlara eklenerek anlamca pekiçtirilmiç ya da k^ültme sifat yapar: azaçiq, inceçik, temizçik vb. Bir çok isimlerde ise -çiq eki kaliplaçmiç durumdadir: qilçiq, balçiq, sigirçiq.
-Çi/ci
Eski TCrkçe döneminden beri bir meslek mensubu ya da bir i§i sürekli yapan anlaminda isimler türeten içlek bir ektir.
aqçi, yadçi 'yagmur büyücüsü', yugçi 'aglayan kimse', sabçi 'haberci', bedizçi 'taççi', yerçi 'yol gösteren kimse', yolçi 'yönetici' (Eski Türkçe), bakirçi, boyaçi (CCum), qapuçi, qaznaçi (CCum), otaçi (CCum), oyunçi (CCum), bitikçi. Çagdaç Kirim Tatarcada da içlek isim yapici eklerden biridir: iççi, yirci, aççi, çiçekçi, yolcu, demirci, qalpaqçi vb.
-Çil/çil/çin/çin Eski TCrkçede k^ültme anlamini bildiren ektir: aqçil, kôkçil, kôkçm/kôkçm. Çagdaç Kirim Tatarcada verimsiz ek olarak renk bildiren sifatlara eklenir ve k^ültme anlamini verir: aqçil, kôkçil. Ekin -§in §ekli sariçrn kelimesinde vardir.
-Tag/daq
Eski TCrkçede isimden sifat yapici ek olarak anlatilir ve sadece bir örnegi verilir (Gabain, s. 46): altag 'hile'. Kipçak Türkçesinde bu ek daha çok kullandigini görmek mumkündür: bagirdaq, baçdaq 'çokluk çocugu olmayan, tek baçma yaçayan', bogardak (KM). -Daq eki besbelli *tenk 'denk' sözünden oluçmuç ve eçitlik anlamini bildiriyordu [4, s. 78]. Çagdaç Kirim Tatarcada -daq eki kaliplaçmiç
§ekilde bir 50k kelimede rastlanir: qoltuq, bogurdaq, duvadaq, sandiq, ba§taq 'haylaz, karga§aci', boydaq 'bekar' gibi.
-Tam/-täm/-dam/-däm
Seyrek kullanilan soyut isim yapici ektir: ärdäm 'gü?, yigitlik', birdäm 'birlik, beraber', kündäm 'güne§li'. £agda§ Kirim Tatarcada -tAm kalipla§mi§ §ekilde bir kelimede rastlanir: birdem.
-Da§/ta§
Eski Türk$e döneminde az kullanilan ektir, beraberlik, ortaklik, anlaminda isimler türetir. Kip^ak dilinde daha 50k kullanilirdi: qada§ 'akraba', qarinda§ 'karde§' (Eski Türk$e); agulda§, kocada kökürde§, tözde§, mengüde§ (CCum). £agda§ Kirim Tatracada -da§ ekinin kullanim sikligi artti ve §u ek verimli ekler sirasinda gösterilebilir: zamanda§, sinifda§, meslekde§, kursda§, köyde§, sirda§, gönülde§, fikirde§ vb.
-Duq/duruq
Eski Türkfe ve Karahanli Türkfesi gramerlerinde bulunmayan bu ek Kipfak dilinde organ adlariyla gelir ve '§u organ ifin kullanilan' e§ya, araf anlaminda isimleri yapardi. £agda§ Kirim Tatarcada i§lek olmayan, cansiz bir ektir: burunduruq, kömüldürük/kömüldrük (CCum), endek.
-Duz/tuz eki i§levi belli olmayan ölü bir ektir [6, s.47], yulduz, yultuz, kündüz, yaldiz kelimeleri di§inda örnekler bulunamami§tir.
-Gaq
Küfültme ve kuvvetlendirme eki olarak Eski Türkfede kullanilan bir ektir. Kipfak dilinde -g/-g dü§mesi sebebiyle ek -aq gibi görünüyor: yangaq, erkek, tozgaq (CCum). Kirim Tatarcada bir fok kelimelerde ek kalipla§mi§ §ekilde bulunmaktadir: büyrek, yanaq, kökrek, yumruq, ulaq, e§ek, pitaq, tigenek, gariq v.b.
-Gil
Bu ek en eski isim yapma eklerden birisidir, ba§lica küfültme ve benzerlik anlamli isim ve sifatlari türetirdi [4, s. 106]: qizgil, sargil, qirgil (KM). §imdiki Kirim Tatarcada kalipla§mi§ bir ek durumundadir: yengil, sepkil. Renk bildiren sifatlarin küfültme §eklini yapan -iltim eki terkibinde de arkaik -gil eki vardir: sariltim, ye§iltim, kögültim kelimelerinde bulunuyor.
-Gina/gine
Eski Türkfede küfültme eki olup, küfültme, daralma, sinirlama ya da kuvvetlendirme i§levleriyle tamamalar isim ya da sifat olarak
kullanilan kelimeler türetirdi: aygine 'küçük ay', bugine 'bu kadar' (KM), sarrakine 'sarimsi, az sari'(CCum), ançagina 'birazcik', munçagina 'bira, bu kadarcik'(CCum), hanginam, beyginem (CCum). Çagdaç Kirim Tatarcada bu ek bulunmamaktadir.
-Gi/gi/gu/gü
Eski TCrkçede isim ve sifat yapan ektir [3, s. 45]: inçkû 'huzur, sulh', äsängü 'saglamlik, sihhat', oglangu 'çocuk gibi muamele edilen, nazik', küzgü, mengü (CCum). Çagdaç Kirim Tatarcada bu ek kaliplaçmiç çekilde bir kaç kelimede rastlanir: küzgü 'ayna', eyi 'iyi', burungi 'önceki'.
-Qi/ki/gu/gü eki de -Gi ekinin §ekli olup, Eski Türkçede verimli sifat ve isim yapici ektir [5, s. 108]: çôlgi, ilki, tabgaçgi, yerdäki, tänridäki, buluqdaqi,köqültäki, içrâki, öqräki. Çagdaç Kirim Tatar dilinde -qi/ki eki verimli ve çok kullanimli ek olup, daha çok nisbî sifatlari türetir: bugünki, tünevinki, qi§qi, uzaqtaki, evdeki, elindeki, dagdaki, ti§aridaki vb.
-Han/qan/kän
Eski TCrkçede unvan bildiren isimlei türetirdi [3, s. 44]: burhan 'Buda', tänrikän 'ilâhi, hazretleri', tarhan 'yüksek bir mevki'. Kirim Tatarcada bu ek ölü ektir, kaliplaçmiç çekilde tarhan kelimesinde vardir.
-Kün/-gün/qun/gun
Eski Tür^ede çokluk bildiren ve soyut isim yapan ektir [3, s. 45]: käliqünüm 'gelinlerim', iniyigünüm 'k^ük kardeçlerim', alqugun 'hepsi', qamagun 'bütünüyle, hepsi'. Kirim Tatarcada hiç de rastgelmedi.
-Lay/-layin
Eski TCrkçede ve Karahanli Türkçesi gramerlerinde bahsedilmeyen ek Kipçak dilinde 'benzerlik' anlamli isim türetirdi: uçmiçlay 'uçar gibi', sözley 'söz gibi', yamgurlayin 'yagmur gibi', yavlayin 'yag gibi' (CCum). Kirim Tatarcada bir-iki zarfta rastlanir: sabalayin, geceleyin.
Liq/lik
Eski TCrkçe döneminden beri çok i§lek, geni§ kapsamli bir ektir. Ancak Kononov ifade ettigine göre, Eski Türk Run yazilirin dilinde az verimli ek edi ve daha çok Karahanli Tür^esinde ve Çagataycada rastlaniyor [5, s. 87]. -Lik eki genel olarak soyut ve muçahhas isimleri türetir: Eski Trnkçe örnekler agiliq 'ambar, hazine', yimi§lik 'meyve
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 2. 2014
Nariye Seidametova
bahçesi', qinliq 'hapishane', suwluq 'su kabi' vb; Kipçak dilinden örnekler sagliq 'sagimlik koyun,keçi', bellik 'bele takilan silahlarin tümü', çiraqliq 'çamdan', qaraliq 'mürekkep hokkasi', aguzluh 'agizlik, at gemi', biçenlik, yeçillik, ahliq, qaraliq, qanliq 'hanlik', aruvlih 'temizlik, kusursuzluk, iyilik', söyu^lih 'karçilikli sevgi', qisqaliq, qopmaqliq 'ölümden sonra dirilmek', körksizlik 'çirkinlik', yarliliq 'fakirlik', kertilik 'dogruluk' (CCum). Çagdaç Kirim Tatarcada da -liq eki çok içlektir: bagçaliq, balaliq, dostluq, qardaçliq, anterlik, gençlik, büyüklik, yükseklik, yeçillik, uzunliq, rahatliq, bütünlik, çekerlik, qi§liq v.b.
Laq/lek eki -liq/-lik ekinin geniç ünlüyle gelen §ekli olarak ifade ediliyor [5, s. 89]: yaylag, qiçlaglyayliq, qi§liq.
Li/li/lu/lü
Eski TCrkçede isimden sifat yapan -lig/-lig eki çagdaç dillerin çogunda, Kirim Tatarca dahil, -li/-li/-lu/-lü çeklinde kullanilir. Ekin en çok kullanildigi içlevi türetici isimnin bildirdigi özellige, çeye sahip olma, üzerinde bulundurma, ilgili olma anlamlarinda sifatlar türetir. Eski TCrkçe örnekler bunlardir: adalig 'tehlikeli', qutunlug 'azametli', kûçlûg; Kipçakça örnekler: qiliqli, haybatli 'heybetli', erdemli, körümli, uçmaqli 'cennette bulunan' (CCum) , atlu, aylu, barlu, qutlu, saqallu,tatlu. Çagdaç Kirim tatarcada çok i§lek olup, sifatlari türetir: tuzlu, vicdanli, bereketli, aqilli, diqqatli, Türkiyeli, Qirimli, suvlu, lezzetli, tamgali, örnekli, dehçetli, yolaqli, sirali vb.
-Man/-män
Eski Tür^ede g^lendirme ve k^ültme anlamini bildiren sifatlari türeten ektir [5, s. 95; 4, s. 126]: qutman 'kutlu', azman 'kocaman, büyük', kökmän 'gök'. Kirim Tatarcada kaliplaçmiç çekilde bir çok kelimelerde rastlanir: azman 'yaban arisi', orman, $i$man, evcimen, yaman, qirciman, türkmen, Sarman, Kökmen.
Öv/üv < ägü
Eski TCrkçede -ägü, agu çeklinde rastlanan ek [3, s. 75] 'birlikte, bir arada olma' anlamini bildirir. Kipçak dillerinde g>v degiçmesi ve yuvarlaklaçma sonucunda -öv/-üv olmuçtur: Eski Türkçe birägü, ikigü, yitägü; Kipçakça щöv, Kirim Tatarca ekevi, щevi, beçevi vb.
Siz/siz/suz/süz
Eski TCrkçede yokluk, sahip olmama anlamli sifatlar türetirdi: körksiz 'çirkin', ögsüz 'öksüz, annesiz', igsiz 'sag'; Kipçakça adsiz, malsiz, saqalsiz, Mçsiz, ayipsiz, bahasiz, kulaksiz, sagsiz, yazuksuz,
körksüz (CCum). Çagdaç Kirim Tatar dilinde de çok i§lek ektir:
kûçsûz, aqilsiz, babasiz, ucsuz, yagsiz, sütsüz, evsiz, suvsuz vb.
-Sig > -si
Eski TCrkçede isimden 'Benzerlik, gibilik andirma' göreviyle isimden isim türetenektir; -sIg ekinin son seste -g'nin dü§mesiyle oluçan ektir [3, s. 48]: adinsig 'baçka türlü, seçkin', bägsig 'bey gibi', kilsig 'kul gibi'. Zanimizca, Kirim Tatarcada mavimsi kelimesinde kaliplaçmiç ek olarak görülür.
Sil/sul
Eski TCrkçede bulunmayan bu ek Kipçakça ve Kirim Tatarca çok seyrek rastlanir: yoksil (CCum).
-Suq/sük
Eski T^kçede çok seyrek kullanilan isim yapici ektir: bagarsuq 'bagirsak', taqsuq 'fevkaläde, hayrete deger olma'. Kirim Tatarcada ölü ek olup, kaliplaçmiç çekilde bir kaç kelimede rastlanir: bagirsaq, qursaq, tansiq gibi.
-Iz/uz
Eski Tür^ede -z/-iz/-iz eki ikilik, çokluk anlami bildiren ektir [3, s. 46; 6, s. 66]: ikiz , meñiz 'beniz', yalguz (CCum). Kirim Tatarcada canli olmayan durumundadir.
-Bi/be
Eski TCrkçede bulunmayan, Kirim Tatarcada Farsçadan alinma bir ektir, sahip olmama anlamli sifatlar türetirdi: Türkçede -siz ekine denktir. Kirim Tatarcada bir çok kelimelerde kaliplaçmiç durumda bulnuyor: bekâr, bitaraf, biçare, bedava.
Farsçadan alinma -na ve -lâ eklerin kullanimi da aynidir, kelimelerde kaliplaçmiç çekildedir: naçar, narazi, nalâyiq, lâçare.
-Dar
Eski TCrkçede bulunmayan, Kirim Tatarcada Farsçadan alinma bir ektir, mensupluk anlamini bildiren isim ve sifatlari türetir. Kirim Tatarcada az kullanimli bir ektir: avadar 'bol havali', emekdar, mahsuldar, minnetdar, ilimdar. Bazi bir kelimelerde kaliplaçmiç durumdadir: çavdar.
-Kâr
Eski Türkçede kullanilmayan, Kirim Tatarcada Farsçadan alinma bir ektir, bir meslek mensubu ya da özellik, nitelik anlamini bildiren isim ve sifatlari türetir [7, s. 194]: aveskâr, i§kir, hizmetkâr. Ayri sözlerde bu ek kaliplaçmiç durumdadir: dülger, çilengir.
-§mas
Kirim Tatarcada Farsçadan alinma, bir meslek mensubu anlamini bildiren isimler türeten çok verimli bir ektir [7, s. 194]: edebiyatçinas 'edebiyatçi', sanat^inas 'sanatçi', siyasetçinas 'siyasetçi', tarih§inas 'tarihçi', tilçinas 'dilbilimci'vb.
-Van
Eski Tûrkçede bulunmayan, Kirim Tatarcada Farsçadan alinma bir ek olup, genellikle 'bakici, koruyucu' anlamini bildiren isimleri türeten çok az kullanilan bir ektir, bulundugu kelimelerde kaliplaçmiç durumdadir: bahçevan, pelvan 'pehlivan', kervan, merdiven.
Sonuç
Sonuç olarak, isimlerden morfolojik yolla isim yapiminin dil tarihi içinde gitgide azaldigini söyleyebiliriz. isimden isim yapan eklerin çogu dil tarihinin her döneminde degiçik fonetik yapisiyla ve içlevleriyle kullaniliyor. Eski Tûrkçede çokluk, benzerlik, denklik anlamini bildiren eklerin çogu kaliplaçmiç, ölü yapim eki durumuna geçmiçtir. Kirim Tatar Tûrkçesinde Eski Tûrkçede bulunmayan, Fars dilinden alinma bir çok isim yapici ekler de vardir. Alinma ekler öz Türk eklerini yerinden çikardigi ve yerlerini aldigi gözetilmektedir. Ayni zamanda alinma ekler anlam renklerini ve yeni anlamlari aktarmakta yardimci oluyor. isimden isim yapan eklerin bu çaliçmada ele alindigi kullanimi Tûrkiye Tûrkçesinde ve diger çagdaç Türk lehçelerinde vardir. Ancak Kirim Tatar Tûrkçesinde eklerin geldigi kelimelerin çeçitligi, sikligi, ifade kabiliyeti dikkat çekici bir ôlçûdedir. Bu genel hûkûmûn daha saglikli bir çekilde kanit verilebilmesi için konu üzerinde daha da ayirintili çaliçmalar yapilmasi gerektir.
REFERENCES
1. Clauson Gerard. Tûrkçede sekizinci yuzyildan önce kullanilan ekler [Affixes used before the eighth century in Turkish]. Dil Arar§tirmalari dergisi [Journal of Language Studies]. 2007, vol. 1, no. 1, pp. 185-196.
2. Eren Hasan. Türk Dili [Turkish language]. Türk Ansiklopedisi [Turkish Encyclopedia]. Ankara, 1983, vol. XXXII.
3. Gabain A. Eski Tûrkçenin Grameri [Old Turkish Grammar]. Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1988. 314 p.
4. Khabichev M.A. Imennoye Slovoobrazovaniye i Formoobrazovaniye v Kumanskih Yazikah [Nominal word formation and morphogenesis in Kumanian languages]. Moscow, Nauka Publ., 1989. 220 p.
5. Kononov A.N. Grammatika Yazyka Tyurkskikh Runicheskikh Pamyatnikov VII-IX vv. [Grammar of Turkic runic monuments language of VII-IX centuries]. Leningrad, Nauka Publ., 1980. 256 p.
6. Korkmaz Zeynep. Tûrkçede Eklerin Kullamh§ §ekilleri Ve Ek Kalipla§masi Olaylari [Usage of forms of affixxes and the facts of stereotyped forms of affixes in Turkish]. Ankara, Türk Dili Kurumlari Yayinlari, 2000. 92 p.
7. Memetov A. Zemaneviy Qirimtatar Tili [Modern Crimean tatar language]. Simferopol, Qirim Devlet Oquv Pedagogika Neçriyati, 2006. 320 p.
8. Öner Mustafa. Karay Tûrkçesinde Eski Unsurlar [Old Turkish elements in the Karaite language]. IV. Uluslararasi Türk Dili Kurultayi, 2629 Eylül 2000 [IV. International Turkish Language Congress, September 2629, 2000], izmir.
9. Öner Mustafa. Karadeniz çevresi Türk dili [Turkish language of the Black Sea area]. TürkKültürü [Turkish Culture]. 2010, no. 2, pp. 267-280.
10. Serebrennikov B.A., Gadzdiyeva N.Z. Sravnitelno-Istoricheskaya Grammatika Tyurkskikh Yazykov [The comparatively historical grammar of Turkic languages]. Baku, Maarif Publ., 1979. 304 p.
11. Sravnitelno-Istoricheskaya grammatika tyurkskikh yazykov T. 2. Morfologiya [The comparatively historical grammar of Turkic languages. Vol. 2 Morphology]. Moscow, Nauka Publ, 1988. 558 p.
Yazar hakkinda: Nariye Seydametova - doktor, yrd. doçent, Kinm Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi (95000, Sevastopol Caddesi, lane Egitim, 15, Simferopol, Kinm); [email protected], [email protected]
About the Old Turkish and the Crimean Tatar
word formative affixes
Nariye Seydametova
(Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract: The article deals with the comparative analysis of word formative affixes in Old Turkish and the Crimean Tatar languages. The language of the Old Turkish manuscripts is an example of the earliest written language of Turkic languages, can help to understand the development of modern Turkic languages. The Modern Turkic languages differ from one another in phonetic, morphological, semantic, syntactic angles. A number of affixes which we come across in the Old Turkish languages are also used in contemporary Turkic languages, including the Crimean Tatar. In addition, the affixes have not been found in the Old Turkish are possibly can be met in contemporary languages. A number of affixes, which were lost during the historical development of language, we can find in the Old Turkish. The Crimean Tatar language, regarding to its lexical structure and a set of affixes, detects both Oguz and Kipchak elements. In our opinion, the comparative analysis of the Crimean Tatar and the Old Turkish languages will help us to explain the course of historical development of the language, as well as to identify its place among the other Turkic languages. It is an interesting problem to identify the ancient derivational affixes, which can be used for the formation of new words in modern Crimean Tatar language.
Keywords: Old Turkic, the Crimean-Tatar language, derivational af-fixes, comparative grammar.
About the author: Nariye Seidametova - Cand. Sci. (Philology), assistant professor, the Department of Crimean Tatar and Turkish Linguistics, Crimean Engineering and Pedagogical University (95000, Sevastopolskaya st., Uchebnyy lane, 15, Simferopol, Crimea); [email protected], [email protected]
