CC BY
47XOK 811.512.19: 81'373.46
Kirim Tatar dilinde diki§, naki§ ve hall ile alakali terimler
Nariye Seidametova
(Kirim Mühendisliik ve Pedagoji Ünivesitesi)
Özet. Kirim Tatar kültüründe, özellikle dokuma ve nakij sanatlarinda fejitli kültürle-rin etkisi duyulmaktadir. Kirim Tatarlarda dokuma ve nakij sanatlari daha Kirim hanligi zamaninda biliniyordu. Osmanli döneminden ta XX yüzyili bajlarina kadar Kirim ve Türkiyenin kültür haytlarinda ortak konularin oldugu Kirim Tatar dekoratif sanatinin türlü formlarinda, ju sirada diki§, nakij, hali gibi formlarinda yansilaniyor. Kirim Tatar dilinde bu zenaatlar ile alakali terminoloji kelimeler ve ibareler foktur. XX yüzyilinda ekonomik durumun degijmesi, bilim ve teknikte yeniliklerin hayata gefmesi hem de Kirim Tatarlarin sürgün olunmasi geleneksel esnaflarin kaybolmasina getirdi. Bir fök terimler kayboldu ya da kullanimdan fikti. 1944 yili Kirim Tatarlarin sürgününden sonra nakij ve dokuma sanati aman-aman tamamen kayboldu. Yalniz 1995 yilindan bajlayip Kirim Tatar sanatfilarinin gayretleriyle bu eski sanat canlanip bajladi ve Kirim kilimleri hem nakijlari yeniden yapilmaya bajladi. Kirim Tatar el sanatinda kullanilan her bir di-kijin, her bir örnegin kendine has parlak adlanmasi vardir. Zanimizca, esnaf terimlerini yeniden derlemek, onlari her taraflama incelemek, anlamlarini afiklamak fok aktüeldir. Kirim Tatar dilinde bir fok dokumacilik ve nakij terimleri benzetme (mecaz) yoluyla yapildigini görmek mumkün. Dokumacilik ve nakij terimlerin anlamlarina göre sinif-landirilmasi dokumalarin, kilimlerin, iplerin fejitleri, dokuma ve dikij usüllerin fejit-lerin, dokuma ve dikij aletlerin fejitlerin, istihsal edilen ejyalarin fejitlerin olmasina esaslaniyor. Terimlerin fogu kurulujuna göre bilejik olup, kelime gruplari esasinda je-killenmijler. Genetik afidan Kirim Tatar dilinin dokumacilik ve nakij terimlerin fogu türki kökenli sözlerden olujuyor. Ayni zamanda arap, fars dillerinden alinma kelimeler de karjilaniyor. Terimlerin fogu türk kökenli kelimeler oldugu Kirim Tatarlarda dokumacilik ve nakij sanatlari fok eski olduguna, bu sanatlar türk halklarinin kendilerine ait olduguna kanit gösteriyor.
Anahtar kelimeleri: Kirim Tatar Dili, el sanatlari, terimler, el sanatlari terimleri, terminoloji.
Kirim'in cografik yerlejiminden, Kirim Tatar halkinin tarihi takdirinden do-layi Kirim Tatar halki yerli ehalinin türlü türlü taraflardan gelip Kirim topraginda asirlarca kalip yerlejmij olan halklar ile karijmasindan jekillenmijtir. Ondan dolayi de Kirim Tatar kültüründe, özellikle dokuma ve nakij sanatlarinda fejitli kültürlerin etkisi duyulmaktadir.
Kirim Tatarlarda dokuma ve nakij sanatlari daha Kirim hanligi zamaninda
biliniyordu. Kirim hanlarmm yarliklarinda, kadiasker sakka defterlerinde türlü esnaflar hakkinda bilgi buluniyor [3, s. 67-85].
18 yüzyilinin sonunda Kirimin Rusye eline geçmesi Kirim Tatar geleneksel sanatlarin kaybolmasina getirdi. 20 yüzyilinin baçinda Bahçesaray'da sadece bir dokuma esnafi vardi, o da torbacilar esnafiydi. H. Bodaninskî bildirdigine göre 1927 yili Bahçesaray müzesine eski zamanlardan kalan bir çok kilimler verilmiçti [3, s. 67-85]. Kilimlerin örnekleri ve çeçitleri Hüseyin Bodaninskî ve P.Ya. Çepurina gibi sanatçinaslar tarafindan ögrenilip tasvir olundu [7, s. 72]. 20. yüzyilinin birinci yarisinda Kirim'in bir çok köylerinde kilim ve dokuma sanati daha bulunabilirdi[4], 1944 yili Kirim Tatarlarin sürgününden sonra bu sanat aman-aman tamamen kayboldu. Yalniz 1995 yilindan baçlayip Kirim Tatar sanatçilarinin gayretleriyle bu eski sanat canlanip baçladi ve Kirim kilimleri hem nakiçlari yeniden yapilmaya baçladi. Mahmut Çurlu, L.V. Petrova, O. Jeltuhina gibi araçtirmacilar eski kilimlerin örneklerini, kilim dokumak için gerekli olan tezgahlari ögrenip, bir kaç kiçiye kilim dokumak ögretmi§ler. Son zamanlari Kirim Tatarlarinin eski el sanatlarin ögrenilmesine ilgihep artiyor [6; 8]. M. Çurlu, O. Jeltuhina, L.V. Petrova, I. Zaatov, N. Akçurina-Muftiyeva gibi araçtirmacilar dokumalarin, kilimlerin, nakiçlarin türlerini, örneklerini, kompozisyon özellik-lerini inceliyorlar [1; 2; 5; 6; 8]. Bu araçtirmacilarin yazilarinda dokumacilik ve nakiç ile ilgili bir çok terimler de veriliyor. Buna ragmen dokumacilik ve nakiç terimleri dilbilgisi açisindan ögrenilmemi§ler, onlarin kuruluçu, anlamla-ri, etimolojisi mahsus incelenmemiç. Ekonomik durumun degiçmesi, bilim ve teknikte yeniliklerin hayata geçmesi hem de Kirim Tatarlarin sürgün olunmasi geleneksel esnaflarin kaybolmasina getirdi. Bir çök terimler kayboldu ya da kul-lanimdan çikti. Zanimizca, esnaf terimlerini yeniden derlemek, onlari her taraf-lama incelemek, anlamlarini açiklamak çok aktüeldir.
Demek gerektir ki, terimler dilde var olan kelimeler esasinda oluçur, keli-melerin anlamlari biraz degiçir, onlar yeni anlamda kullanila baçlarlar. Böylece, terimler anlam göçürülmesi yoluyla oluçur. Kirim Tatar dilinde bir çok dokumacilik ve naki§ terimleri benzetme (mecaz) yoluyla yapildigini görmek mumkün. Örnegin, tavuq ayagi, sülük, burma suv, qirqayaq, qisqaç gibi kelimeler kilim örneklerinin adlanmalari olarak, hayvanlara, tabiattaki çeylere benzetilip yapil-miçlar. Kilimlerin örnekleri etra^aki tabiatla, halkin her günlük yaçamiyla, örf-adetleri ve inançlariyla baglidirlar, genellikle halkin dünya görü§ünü yansitiyor-lar. Bu iliçkiler tabi ki, esnaf terimlerinde de görünüyor. Hüseyin Bodaninskî'in sözleriyle 'Kirim'in güzel hem çeçitli tabiati: güne§in parlak nurlariylaiçildayan çölleri, gök daglari, vadîleri, denizi, bitki örtüsüKirim Tatar halk sanatinda, özel-likle naki§ ve dokumalarda derin iz birakmiç. Onlari kendilerin hayallerinden geçirirken hem zarif çekil verirken kilimci ve nakiççi kadinlar Kirim Tatar el sa-natinin özel bir usülünü yaratmiçlar. Onda her bir dikiçin, her bir örnegin kendine has parlak adlanmasi vardir'' [3, s. 74].
Kirim Tatar dokumalan, kilimleri, nakiçlari hakkinda yazi ve sözlüklerden yararlanarak, 250den çok kelime bulduk ve §u kelimeleri anlamlari hem morfo-lojik kuruluçlarina göre inceledik.
1. Dokumalarin çeçitlerini bildiren kelimeler.
ala, alaca - renkli pamuk ya da ipek çizgilidokumanin türü; çam alaca -§amdan (Suryadan) getirilen renkli pamuk ya da ipek çizgilidokumanin türü; albaç atma - bezler için atmanin türü; asma santraç atma - sofra örtüsü, bezler, mahramalar için atmanin türü; atma (bez keten, toquma) - basit bir dokuma; atma suv, atma yolaq - enine çizgileri olan basit bir dokuma (bezler, mahramalar, çarçaflar için); basma - örnekli pamuk dokumasi; bez - dokumanin bir türü; bugasa - pamuk dokumanin bir türü; burumçiq, pullu; dülbent- ince dokuma; yolaqli - çizgili dokuma; kebe - kalin yün dokumanin bir türü; kemha- ipek dokumanin bir türü; kereke atma - boyuna çizgileri olan dokuma, anter ve gömlek dikmek için kullaniyordu; kereke kenar atma - kenarlarinda boyuna çizgileri olan dokuma, bezler, çarçaflar, iç gömlekler için kullaniyordu; keten - keten ip-lerinden dokuma; kiyiz, keçe; çerit - altin ya da gümü§ ipler ile içlenmiç dar uzun kumaç; çatma - altin iplerle içlenmiç kadife kuma§; seraser - altin iplerle içlen-mi§ parça kumaçi; qutna - al ve beyaz çizgileri olan atlas; soqma - kalin, kaba yün kumaçi (giyim, divan örtüleri, ferece, mahrama, çorap yapilirdi); qadife; qolan - geni§ bir §erit, kadife kuçak; toquma - kalin kuma§.
2. iplerin çeçitlerini bildiren kelimeler.
Boyami§- kalin renkli ip, tahtali dokuma usulünde kullanilirdi; dambra -kalin burma ip; daçburdu yolaq - kalin pamuk ip, qalabdan - 'miqlama' diki§ usulünde kullanilan demir ip; kanitel - nakiç için kullanilan ince demir altinli ya da gümü§lü ip; yipekli burma, yipek sira burma, bozma yipek - burma ipek ipi; çire - dokumacilikta kullanilan ipek ip, al ba§ - kilim dokumak için kullanilan renkli ip; dombra boyamiç - kilim dokumak için kullanilan renkli ip; burma-atma dokumak için kullanilanince, pek siki burulmuç ip; melez - az burulmuç ip.
3. Kilimlerin çeçitlerini bildiren kelimeler.
Kilim, orta, köbekli orta, namazlik - kilimlerin çeçitleri; maqat, hali - kisa hem sik tüylü dokumalar, çilter; parohet - örnegi üstüne yapiçtirilmiç kilimin bir çeçiti.
4. Dokuma usullerin çesitlerini bildiren kelimeler.
Yolaqli atma, taraqli, Qibriz atma, tahtali atma, köterilgen tahtali, töpeli -örnekli dokumaciligin türleri. Tahtali atma dokumalardanba^ örtüsü (mahrama), uçqur, öglük, örtü, perde, bezler yapilirdi. Töpeli uslüyle yapilan dokumalar kib-riz atma, tahtali dokumalarina benziyorlar.
5. Diki§ usüllerin çeçitlerini bildiren kelimeler.
Qasnaq - örnekli diki§ uslü, miqlama (simakeç) - kalin kumaçlar üzerinde altin ya da gümü§ iplerle yapilan nakiçlar; nogay tikiç; tatar içleme - iki tarafli naki§ türü, telli - dar maden kaplamalar ile örnekli diki§ uslü (evciyar, mahra-
malar bezetilirdi); bükme - telli ipler ile diki§ uslü; esap igleme (osmanli igleme)
- naki§ türü; pul - k^ük tel kaplamalar ile diki§ türü.
6. Dokumacilik ve naki§ aletlerini bildiren sözler.
Cilde- bükme ve miqlama usulleriyle nakiçlar yapmak için bir alet; kergef
- tatar igleme ve hesap igleme usulleriyle nakiçlar yapmak için bir alet; kerya -örmek için bir alet; tezya, tezgah - dokumak için bir alet.
7. Dokumacilikta kullanilan boyalarin adlari.
Kibriz zaci (saç kibriz); renkli gap.
S. Nakislarda kullanilan diki^lerin adlari.
Altmig aqil, bülbül qafes, bülbül yuvasi, incili qafes, mugambaq, dogru mu-gambaq, esap, yilan yimirtasi - hesap igleme naki§ türün dikiçleri; yades, yades köbekli, alin tersli yades, peksimetli yades, peksimetli yades yip sira gagirma, peksimetliyades sira gagirma,anali-qizliyades; baqlava, anali-qizli baqlava, te-kiye anali-qizli baqlava, baqlava dört yüzümçik, biberçikli baqlava; civanqag, anali-qizli civanqag, civanqag köbekli, geytan yolu civanqag, civanqag peksimet; peksimet, anali-qizli peksimet, arpaçiqli peksimet, arpaçiq peksimet yip gagirma, peksimetli arpaçiq sira gagirma, peksimetli sira gagirma, qirathanli peksimet; anali-qizli yip sira gagirma, anali-qizli sira gagirma, gekli anali-qizli sira sira gagirma, anali-qizli qasir tikig yip sira gagirma, anali-qizli tavan töpesi, arpaçiqli anali-qizli, tek arpaçiq, arpaçiqli sira, geytan yolu arpaçiq; arslan agiz, baliq pulu (solaq), bilezlik tikig (revent inesi, borozna), borozna arpaçiq; deniz dalga-si; ögüz siydik, ögüz siydik köbekli; yol yip gagirma, yip gagirma, sira gagirma; yilan bagir; kedi bacagi; lam-elif; köklem; kökleme (teyguv); örmele; qasir tikig; sarma; siçan tigi, siçan soqagi; taarleme; tavan töpesi; tavuqköt; tarleu (ilmek ayuv); tayaq çatlaq; tek burçaq; tuz sira; gögercin tobugi; çoban irgagi; geker-pare; curme, emeruv curme, dülber dudaq; qavun agi.
Bitkilere benzetilirken oluçan adlandirmalar: qavun agi; arpaçiq; revent inesi.
Hayvanlara benzetilirken oluçan adlandirmalar: gögercin tobugi; tavuqköt; siçan tigi, siçan soqagi; yilan bagir; kedi bacagi; ögüz siydik, baliq pulu; arslan agiz, bülbül yuvasi.
Yemeklere benzetilirken oluçan adlandirmalar: gekerpare; tuz sira; peksimet, baqlava.
Eçyalara ve tabiata benzetilirken oluçan adlandirmalar: curme, emeruv curme, çoban irgagi; tek burçaq; tayaq çatlaq; tavan töpesi; deniz dalgasi.
9. Dokuma ve naki^li çeylerin adlari.
velense - yün örtüsü, verlecek (testmal) - divarlari bezetmek için bez; duvar yastiq qapi, yedek - kina gecesinde damada verilen bez, qalama - örtünün bir türü, quran qapi, qibriz - evi bezetmek için dokuma bez, marama, tolu marama, yengil marama, ferece marama, yün marama; örtü; perde, kögege - gelin evine asilan altin dikiçli perde; pegkir - sofra baçinda oturanlarin dizlerine koyulan bez; pegtimal, öglük; saçma - divarlari bezetmek için bez; sergi - atmada yapi-
lan set örtüsü; silecek - örnekli bez; uçqur; firlanta (bûrkençik), çerik firlanta; çevre - kö§elerinde nakiç olan mendil; çedek - kenarlarinda naki§ olan bez; çil-ter - geometrik örnekli kilim türü; çorap bavi; çalvar; çemaldaq - yatak önün-de perde; çerbenti; evciyar - ev içini bezetmek için kullanilan kibriz örnekli bez;egbe, eybe - çizgili ya da santiraç kumaçtan yapilan çanta; kebe - örnekli kiyizden yapilan set örtüsü.
10. Dokumacilikta ve nakislarda kullanilanörneklerin adlari.
Bitkilere benzetilirken oluçan adlandirmalar: armut, badem, qo$ badem, baq-la, zanbaq, izi çiçek, islimi, yildiz çiçegi, qaranfil, lale, mantar çiçegi, nar, ömür agaçi (dünya agaçi), sarmaçiq, suv lâlesi, nilüfer, terek, çan çiçegi, çerep çiçek, yüzüm çerep çiçek, selbi çerep çiçek, çöl çiçegi, egri dal, yûzûmçik (qavun a§i), selbi, gül, yarim gül, gül gönce, qabaq çegirdegi, top melevçe, papadiye, zam-baq, tepsi çiçek, cilek, qarpiz, findiq;
Hayvanlara benzetilirken oluçan adlandirmalar: aqrep, baliq quyruq, bayquç, bota/pota köz, gögercin tirnagi, yengeç, kekirik/ kikirik, taraq, kekel/kökel, köz, qartal, qaz ayaq, qu§, qirqayaq, qisqaç, ögüz siydigi, ögüz köz, tavuq, tavuqa-yaq, tavus qu§u, tuurliq köz, horaz, yadesli suv, deve qatir qafla;
Yemeklere benzetilirken oluçan adlandirmalar: loqum, baqlava;
Eçyalara ve tabiata benzetilirken oluçan adlandirmalar: ay ve yildiz: alem, bayraq, baqir tas, gügüm, gül çerep, deniz tolqun, suv tolqun, dilpu§, dürbe örnegi, mihrab, kök qu§agi, küne§, kün közü, quman, nalband tezyasi, senekli, ser-nikli, suv, ba§ suv, çek suv, taraq, taraqli, çardaqli, çiraqli, raf ayagi, eki tarafli balta, elyele, atlav ba§, burma suv;
Geometrik örnekler: girih, dörtkö^e, mürabbe, ince bel, köbek, meyin, e§ke-nar, oyma, örnegi sepme, ^kö§e / щkö§elik, pera§li.
Dokumacilik ve naki§ terimlerin çogu mecaz esasinda yapilmiçtir. Esnafçi örnegi ona tani§ olan bir §eye benzetiyor ve örnegi §u §eyi adlandiran kelimeyle adlandiriyordu: taraq, nalband tezyasi, raf ayagi ve ba§kalari.
Bir sira terimler ise isim ya da fiillerden ekler yardimiyla türetilmi§tir: atma, toquma, basma, soqma, bükme, miqlama; tahtali, töpeli, yolaqli, köbekli, arpa-çiqlive digerleri.
Terimlerin çogu kurulu§una göre bileçik olup, kelime gruplari esasinda §ekil-lenmiçler.
izafe tamlamalarindan: qaz ayaq, baliq quyruq, raf ayagi, kün közü, gül çerep, tavan töpesi; qavun a§i ve b.
Sifat tamlamalarindan: dülber dudaq; tek burçaq; ince bel,yolaqli atma ve b.
Fiil tamlamalarindan: sira §a§irma, yip §a§irma, emeruv cürme.
Bile§ik terimler arasindi iki, dört kisimdan olu§an adlamalar mevcüt:
iki kisimli: çerep çiçek, egri dal, yipekli burma;
Ûç kisimli: ögüz siydik köbekli; yol yip §a§irma, eki tarafli balta, deve qatir qafla;
Dort kisimli: peksimetli yades sira gagirma, arpaçiq peksimet yip gagirma v.b.
Dokumacilikta ve nakiçlarda kullanilan örneklerin sembolik anlamlari da vardir. Mesela, gül örnegi sevgi, güzellik, zariflik, idrak, sirr, güne§, yildiz gibi çeylerin timsali oliyor. Ayni zamanda gül çiçegi müslümanlikta Allahin yedi is-minin belgisi gibi de bellidir. Qaranfil örnegi sadiklik, devamliliknin sembo-lü olarak geliyor. Köbek (baqlava, egkenar, meyin) örnegi tertip, hakikat, yer sembolüdur, ömür agacinin bir elementi; ûçkôge örnegi dogurmak g^ü,kadin ya da erkek sembolleri gibi geliyor. Kirim Tatar sanatinda esas örneklerden birisi - ömür agaçi örnegidir, bu örnegin bir türü çiçek çereptir. Horaz örnegi bere-ket, zenginlik, ömür, güne§, içik anlamlari bildiriyor. Küneg örnegi ömür, i§ik, zenginlik sembolüdür. Kirim Tatar örneklerin sembolik anlamlari daha ayrica incelenmelidir [8, s. 53-54], [1, s. 265-266].
M. Çurlu, N. Akçurina-Muftiyevagibi araçtirmacilarin fikirince, Kirim Tatar kilimlerinde ve nakiçlarinda kullanilan bir çok örnekler diger türk halklari, özellikle Azerbaycan, Özbek, Tatar, Türkmen halklarinin dokumacilik sanatinda geniç yayilmiçtir. Böyle örnekler sirasinda ömür agaçi, arslan agiz, suv, köbek örnekleridir. Bir çok örnekler ise Ukrayna kilim ve nakiçlarindaki örneklere ben-ziyor [8, s. 54], [1, s. 94-121, 266].
Genetik açidan Kirim Tatar dilinin dokumacilik ve nakiç terimlerin çogu türki kökenli sözlerden oluçuyor: suv, taraq, köz, terek, yilan bagir, siçan tigi, siçan soqagi, baliq quyruq, bayqug, bota/pota köz, gögercin tirnagi, yengeç, miklama, töpeli, atma, bükme, yolaqli, toquma, kiyiz ve digerleri. Ayni zamanda arap, fars dillerinden alinma kelimeler de karçilaniyor: dilpug, mahrama, ferece, raf, mih-rab, tezya, dülbent, qadife ve digerleri. Terimlerin çogu türk kökenli kelimeler oldugu Kirim Tatarlarda dokumacilik ve nakiç sanatlari çok eski olduguna, bu sanatlar türk halklarinin kendilerine ait olduguna kanit gösteriyor.
Dokumacilik ve naki§ terimlerini farkli türk lehçelerinde karçilaçtirmali ög-renilmesi onlarin anlam ve etimolojisini daha derin açiklamaya yardim etecektir.
KAYNAKLAR
1. Акчурина-Муфтиева Н. Декоративно-прикладное искусство крымских татар XV - первой половины ХХвв. Симферополь, 2007. 392 с.
2. Акчурина-Муфтиева Н. Терминологический словарь крымскотатарского декоративно-прикладного искусства. Симферополь, 2007. 120 с.
3. Баданинский У. Производство шерсти у крымских татар // Крым. М.-Л., 1928. № 1 (16). Вып. 11. С. 67-85.
4. Гинзбург М. Декоративное творчество // Забвению не подлежит. Казань, 1992. С. 222-227.
5. Изидинова С.Р. Об искусстве орнаментального тканья крымских татар. Севастополь, 1995. 24 с.
6. Петренко И.В. О техническом виде крымскотатарского ткачества «тепели» // Къасевет. 2000. № 27. С. 34-35.
7. Чепурина П.Я. Орнаментальное тканье крымских татар // Известия истории, археологии и этнографии. Симферополь, 1929. Т. 3 (60). С. 72.
8. Чурлу М. Крымскотатарский килим // Къасевет. 2010. № 36. С. 47-55.
Yazar hakkinda: Nariye Seydametova - doktor (filoloji alaninda), Kirim Tatar ve Türk Dilbilimi bülümünün ögretim üyesi, Kirim Mühendisliik ve Pedagoji Ünivesitesi (295015, Ufebniy sokag araligi, 8, Simferopol, Kirim, Rusya Federasyonu); arslanqiz@ yahoo.com , nariye@mail.ru
Термины ковроткачества и вышивания в крымскотатарском языке
Нарие Сейдаметова
(Крымский инженерно-педагогический университет)
Аннотация. Крымскотатарская культура, в особенности, искусство ковроткачества и вышивания, отражает влияние различных культур. Этот вид ремесла у крымских татар был распространен со времен Крымского ханства. Культурное влияние Османской империи, продолжавшееся вплоть до начала ХХ века, нашло отражение в различных формах декоративного искусства, в том числе и в искусстве вышивания и ковроткачества. В лексике крымскотатарского языка сохранилось довольно много терминов и терминосочетаний, относящихся к данной отрасли. Изменения в экономической жизни в ХХ веке, внедрение в жизнь достижений науки и техники, а затем и депортация крымских татар привела к исчезновению традиционных ремесел. Утрачены либо вышли из употребления многие термины и профессионализмы. После депортации крымских татар в 1944 году ковроткачество и вышивание практически исчезли. Только начиная с 1995 года, усилиями нескольких народных мастеров это искусство стало возрождаться. Каждый узор, каждая техника вышивания и тканья имеет свое оригинальное название в лексике крымскотатарского языка. Сбор и систематизация терминов ковроткачества и вышивания, их всесторонний анализ и прояснение семантики представляется особенно актуальным. Многие термины образованы путем метафоризации общеупотребительных слов. Лексико-семантическая классификация терминов производится в соответствии с имеющимися в крымскотатарском языке номинациями видов тканей, ковров, нитей, способов вышивания и тканья, инструментов, изготавливаемых изделий. Большинство рассматриваемых терминов являются сложными по структуре и образуются на основе словосочетаний различных типов. С генетической точки зрения крымскотатарские термины ковроткачества и вышивания являются тюркскими по происхождению. В то же время встречаются термины арабского и персидского происхождения. Преобладание терминологии тюркского
происхождения свидетельствует о древних корнях искусства ковроткачества и вышивания у крымских татар, о национально-специфическом характере этого искусства у тюркских народов.
Ключевые слова: крымскотатарский язык, термин, термины декоративно-прикладного искусства, терминология.
Сведения об авторе: Нарие Сеидмаметовна Сейдаметова - кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры крымскотатарского и турецкого языкознания, Крымский инженерно-педагогический университет (295015, пер. Учебный, 8, Симферополь, Крым, Российская Федерация); arslanqiz@yahoo.com, nariye@mail.ru
The terms of carpet weaving and embroidery in the Crimean Tatar language
NariieSeidametova
(Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract. Crimean Tatar culture, the art of carpet weaving and embroidery in particular, reflects the influence of different cultures. The art of carpet weaving and embroidery has been extended among the Crimean Tatars since the time of the Crimean Khanate. The cultural influence of the Ottoman Empire lasted until the beginning of the twentieth century and was reflected in various forms of decorative art including the art of embroidery and carpet weaving. The lexicon of the Crimean Tatar language preserved a lot of terms and term combinations related to the industry. Changes in the economic life in the twentieth century, introduction of scientific and technological innovations, and then the deportation of Crimean Tatars led to the disappearance of traditional crafts. Many terms and professionalizms were lost. After the deportation of the Crimean Tatars in 1944, carpet weaving and embroidery virtually disappeared. Just since 1995, due to the efforts of several masters this art began to revive. Each pattern, each technique of embroidery and weaving has its original name in the lexicon of the Crimean Tatar language. Collection and systematization of the terms of carpet weaving and embroidery, their comprehensive analysis and semantic clarification are particularly of great importance. Many terms of carpet weaving and embroidery are formed by metaphorization of common words. Lexical-semantic classification of terms of carpet weaving and embroidery is done in accordance to the nominations of different kinds of fabrics, carpets, threads, sewing and weaving techniques, tools, manufactured products existing in the Crimean Tatar language. Most of the terms are complex in structure and are formed on the basis of different types of word-combinations. From a genetic point
of view the Crimean Tatar terms of carpet weaving and embroidery are of Turkic origin. At the same time there are the terms of Arabic and Persian origin. The predominance of the terminology of Turkish origin means the art of carpet weaving and embroidery of the Crimean Tatars has the ancient roots and national specific character of the Turkic peoples.
Keywords: the Crimean Tatar language, term, terms of arts and crafts, terminology.
REFERENCES
1. Akchurina-Muftiyeva N. Dekorativno-prikladnoye iskusstvo krymskih tatar XV-pervoy poloviny XX vv. [Decorative and applied arts of the Crimean Tatars of the XVth - the first half of XXth centuries]. Simferopol, 2008. 392 p.
2. Akchurina-Muftiyeva N. Terminologicheskiy slovar' krymskotatarskogo dekora-tivno-prikladnogo iskusstva [Terminological dictionary of the Crimean Tatar decorative and applied arts]. Simferopol, 2007. 120 p.
3. Badaninskiy U. Proizvodstvo shersti u krymskih tatar [Wool production of the Crimean Tatars]. Krym - The Crimea. Moscow-Leningrad, 1928, no. 1 (16), issuell, pp. 67-85.
4. Ginzburg M.Dekorativnoye tvorchestvo [Decorative creative work]. Zabveniyu ne podlezhit [Can not be forgotten]. Kazan, 1992, p. 222-227.
5. Izidinova S.R. Ob iskusstve ornamental'nogo tkan'ya krymskikh tatar [About the art of ornamental weaving of the Crimean Tatars]. Sevastopol, 1995. 24 p.
6. Petrenko L.V. O tekhnicheskom vide krymskotatarskogo tkachestva 'tepeli' [On the technical form of the Crimean Tatar weaving "tepeli"]. Qasevet - Worry, 2000, no. 27, pp. 34-35.
7. Chepurina P.Ya. Ornamental'noye tkaniyo krymskikh tatar [Ornamental weaving of Crimean Tatars]. Izvestiya tavricheskogo obshchestva istorii, arkheologii i etnografii [The news of Taurida society of history, archeology and ethnography]. Simferopol, 1929, vol. 3 (60), p. 72.
8. Churlu M. Krymtatarskiy kilim [The Crimean Tatar kilim]. Qasevet - Worry, 2010, no. 36, pp. 47-55.
About the author: Nariie Seidmametovna Seidametova - Cand. Sci. (Philology), Senior Lecturer, the Department of the Crimean Tatar and Turkish Linguistics, Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); arslanqiz@yahoo.com, nariye@mail.ru
