CC BY
33Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 26 (65). № 1, ч. 1. 2013 г. С. 331-338.
УДК 811. 512. 161
TURKIC LANGUAGES AS A LINGUA-FRANCALiNGUA-FRANCA
OLARAK TÜRKQE
Selimova L.
Kirim Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kirimtatar ve Türk Edebiyati Bölümü Ba§kani
ingilizce ve Rus?a gibi dünyada bugün bir?ok ki§i tarafindan ikinci dil olarak ögrenilen dillere lingua-franca adi verilir. Genelde farkli dil topluluklarinin yaptigi bazi aktivitelerinin ortasi veya araci olan bir dildir. Ticaret, egitim, yönetim, din veya bir ama?lar türünün her hangi biri veya tamami i?in genel bir dil olabilir. Latince, Avrupa tarihinde uzun bir dönem boyunca bir lingua-franca idi. Din lingua-franca'si olarak kismen sinirlanmi§ olsa da günümüzde de belirli ülkelerde bu statüsünü korumaktadir.
Modern bir devlet vatanda§lari bir lingua-franca'ya ihtiya? duyar; ve bir diyalekti digerine tercih etmeye götüren tarihi sebepler vardir. Bu, 1) yazi dili halini almi§ veya 2) ba§kentin dili, veya 3) Almanya'da oldugu gibi farkli diyalektlerden ortaya getirilen yapay özellikler kari§imi i?eren bir dil olabilir. Buradaki hedef, ileti§imin her amaci i?in anla§ilabilirliktir, ve bu standart dili ögrenenler onu tam anlamiyla ayni §ekilde kullanacaklarindan emin olamayiz.
Örnegin bir zamanlari Türkler i?in bir lingua-franca italyanca ve Yunanca olmu§lardir. Lingua-franca burada daha dar bir anlamda i§lemi§tir. Lingua-franca, deniz ve denizcilik terimleri olan kelimelerin Türkler tarafindan benimsenip kullanilmasi olayidir. Bu lingua-franca, Türklerin 14. -15. yüzyilarda Akdeniz'de denizcilik faaliyetlerine ba§ladiklarindan ve Bati dillerinden Türk?eye aldiklari terimleri kullanmaya ba§ladiklarindan itibaren 18. yüzyila kadarki dönemle sinirlidir. Bu terimlerin ?ogu günümüze kadar getirilip kullanilan kelimelerdir. Levant burada bir dil ünitesi olarak kabul edilmektedir. Bu levant terimi, italyanca, Gallo-Rumence ve ibero-Rumence hari?, Akdeniz dilleri kökenli bir terim anlaminda kullanilmaktadir. Dolayisiyla, Venedik tesirinde bulunan bölge ile baglantilidir. Osmanli imparatorlugu döneminde Türk?eye alinan bu denizcilik terimleri Akdeniz ülkelerinin dillerinden kazanilarak belirli bir meslek grubuna dahil olan Türkler i?in kismen bir lingua-franca fonksiyonunu yapmi§tir. 1
Arap?a, Rus?a, ingilizce ve digerleri gibi lingua-franca olmu§ diller arasinda Türk?e de yer almaktadir. 20. yüzyilin ba§larina kadar Balkanlarda bir devlet dili özelligini ta§iyan Türk?e, bu topraklarda ya§ayan uluslar arasindaki ileti§imde üstün bir unsuru olu§turuyordu.
Bu durum kadim dönemlerden beri mevcuttur. Bunun ilk ispatlarindan ise Codex Cumanicus ve Ermeni-Kip^ak^a eserleri olmu§tur. Türk asilli olsun veya olmasin, bölge insanlari ve yabanci tüccarlar, din ve yönetim adamlari Kip?ak Türk?esinin ortak ve araci bir dil olarak i§lediginin farkina varmi§lar ki din, hukuk, ticaret, egitim, edebiyat dili olarak Kip^akfayi kabul ederler.
1 H.R.KAHANE, A.TIETZE, The Lingua-Franca in the Levant. Turkich Nautical Terms of Italian and Grek Origin (Istanbul: ABC Kitabevi), 1988, ss. VIII-IX
Farkli dini-etnik gruplarin dilsel faaliyetlerini yansitan Codex Cumanicus elyazmasi ile Ermeni-Kipfakfa eserleri, kuzey Karadeniz ve Azak denizi bölgeleri Türklerinin dille-riyle genetik olarak bagli olan Kirim Türkfesi ile buna akraba olan Kipfak, Kipfak-Nogay, Kipfak-Bulgar ve Oguz dillerinin esasina dayanan zor bir Kip^ak-Oguz diyalek-tal kompleksinin yaziya yansimasi olayidir.
Codex'in italyan-Alman grafigi ile Ermeni-Kipfakfa yazmalarin yazisi Türk Dilinin fonetik özelliklerini yansitirken büyük ge§itlilik göstermektedir.
Ermeni Kipfakfa ile yazilmi§ metinlere bakarsak, kendi döneminde Ermeni-Kipfakfanin tam anlamiyla bir lingua-franca oldugunun, ama ayni zamanda Kipfak Türkfesinin özel bir türü haline Ermeniler tarafindan getirilip i§lek bir dil oldugunu göre-biliriz.
11. yüzyilda Kirim'a gelip yerle§en Ermeniler bir müddet sonra Ermeniceyi kendi rizalariyla birakip bölgede kullanilan Kipfakfayi dilleri olarak seferler. Ermeni-Kipfakfa üzerine yazilmi§ fali§malarin genel kaynakfasini Y. R. Da§kevif'in, bu bibliyografya üze-rine yaptigi fali§masinda bulabiliriz. Armyano-kipgakskiy yazik. Bibliyografiya literaturi 1802-1978. ("Ermeni-Kipfak Dili. 1802-1978 Eserleri Kaynakfasi") ba§ligi altinda Y. R. Da§kevif kisaca bilgi verdikten sonra toplam 152 maddeden olu§an kaynakfa listesini kronolojik sirayla vermektedir.
Da§kevif'in ayni dergide E. Tryjarski ile kaleme aldigi diger iki makalesi Armyano-kipgakskiye denejniye dokumenti iz Lvova (konets xvi v. - 1657 g.)1 ("Lvov §ehri Ermeni-Kipfakfa Mali Belgeler (XVI. Yy. sonu - 1657 s.)") ile Tri armyansko-kipgakskih zapisi Ivovskogo armyanskogo duhovnogo suda 1625 g. ("Lvov §ehri Ermeni Dini Mahkemesi-nin 1625 Tarihli Üf Ermeni-Kipfakfa Belgesi'')'dir. 2 Bu belgeler Ortafag Lvov §ehri devlet dairelerinin eski kayitlari arasinda bulunmu§tur.
Ortafag Polonya Ermeni hukukunun en me§hur ara§tirmacisi O. Baltser (1858-1933) fali§malarinda Ermeni-Kipfakfanin tarihi-hukuki boyutunu ele almi§tir. Hukuk dili olarak Ermeni-Kipfakfayi Lvov §ehri Ermeni Dini Mahkemesinin mahkeme kitabi'nin kayit-larinda görebiliriz. Bu kitap 1625-1630'larda yapilmi§ 140 adli kayit ifermektedir. Agop der Krikor ogli'nin kalemine ait asil eser ise 1611-1621 Kamenetsk Kayitlari kitabidir. Kitap daha sonra, Agop'un karde§i olan Axent tarafindan düzeltilip tamamlanmi§tir.
"Ermeni Kipfakfasi Yadigarlari: 1) 1559-1664 yillarina ait Kamenz-Podolsk (Ukray-na) Ermeni Cemaatina ait belediye meclisi evraklari. Bu evraklarin 4386 No'lu olani ta-mamiyla Kipfakfa idi. 1944 yilinda yanginlarin kurbani olmu§lar; 2) 1930'da Ukrayna ilimler Akademisi A. Krimskyj'nin talebelerinden T. i. Hrunin'i Erm. -Kip. 'yla yazilmi§ Kiev evrakini i§lemekle görevlendirmi§ti. Gordlevskij Armagani'nda (Moskova 1953) Hrunin'in en eski 4 Ermeni-Kipfakfa evrakini (1559'dan kalma): Pamyatniki polove-ckogo jazika xvi veka monografisinin muhafaza edilmi§ olabilecegi ümit edilebilir.
Kütüphanelerde toplam 28 Ermeni Kipfakfasi yazmasi vardir: Viyana'da Mehitaris-lerde (bk. J. DASHIAN katalogu, 1896); Viyana Milli Kütüphanesi'nde; Paris Milli Kü-tüph. 'nde, F. MACLER kataloguna (1909)bk.); Venedik Mehitaristlerinde; Breslau
1 Y.R.DA^KEViQ, E.TRYJARSKl, Armyano-kipfakskiye denejniye dokumenti iz Lvova (konets xvi v. - 1657g.), Rocznik Orientalistyczny, T. XL, Z. 1, 1978, ss. 49-69
2 Y.R.DA^KEVtQ, E.TRYJARSKi, Tri armyano-kipfakskih zapisi lvovskogo armyanskogo duhovnogo suda 1625 g. Rocznik Orientalistyczny, T. XLI, Z. 1, 1979, ss. 57-80
332
(*bugün Polonya'nin güney-batisinda bir kent, ВРОЦЛАВ) Ossolineum'unda; Krakav'da (*bugün Polonya'nin güneyinde bir kent) Jagellonen Kütüph. 'nde; Krakav'da Czartoryski Müzesi'nde; Polonya'da hususi mülkiyette.
F. KRAELiTZ-GREIFENHORST bunlardan mezmur 51 (50)yi bir tercüme ve bir yorumla birlikte yayimladi: Sprachprobe eines armenisch-tatarischen Dialekts in polen, WZKM, cilt 26, 1912, 307-24. " KRAELiTZ-GREiFENHORST, Studien zum Armenisch-Türkischen, Wien 1912, 23-24. "2
Rus Türkolog olan A. H. Garkavets de Ermeni-Kipfakfa konusuna "Kipfak Dilleri: Kumanca ve Ermeni-Kipfakfa" adli kitabinda deginmektedir. Kitabin I. Kismi Kuman dili ile Codex Cumanicus'un gramerine ayirmi§tir. Kitabin II. Kisminda Ermeni Kipfakfa ile ilgili bazi bilgiler vermi§tir: "Ermeni-Kipfakfa, Kirim bölgesi Kipfak dillerinden bir dil-dir. Ermeni-Kipfakfa, yapi özellikleriyle Karay dilini Troki (Polonya) diyalektine; Kuman diline; Kipfakfa'nin Urum agizlarina (*iran'daki) ve Kirim Tatarcanin (19. yy. sonu- 20. yy. ba§larindaki haliyle) daglik §ivelerine fok yakindir.
Ermeni-Kipfakfayi kullanan insanlar ise Ermeni-Kipfakfa yazitlarda bu dillerini 3 §ekilde adlandirmaktalar: xip^ax tili; bizim til; en son terminolojik §ekli ise (ki Kirim'in Tatarcasina sahip olan §ahislarin tercümanlik faaliyetlerinin sayesinde bu terim yaygin-la§mi§tir) tatar^a'dir. "3 "Ermeni-Kipfakfanin tatar^a olarak adlandirilmasi burada etno-lingvistik e§itlige göre degil, ayni diyalektal kökten gelen bu Ermeni-Kipfakfa ile Tatarcanin yapisal benzerliklerine göre verilmi§tir. "4
Hrand D. Andreasyan'nin "Ermeni Seyyahi Polonyali Simeon'nun Seyahatnamesi (1608-1619)" adli makalesi Ermeni-Kipfakfa eski metinlerden bir tanesine daha i§aret etmektedir. 5 Karadeniz ve dolaylarinda Kipfaklar ve Kipfaklarin kom§ulari olan halklar hakkinda bilgi veren bir fok fali§ma vardir.
Rus Türkolog T. i. Hrunin Dokumenti na poloveckom yazike XVI v. (''16. yüzyil Kipfakfa Belgeleri'') adli kitabinda XVI. yüzyilda Kipfakfa yazilmi§ belgeler üzerine fok degerli bir fali§ma meydana getirmi§tir.
E. Tryjarski Viyana koleksiyonunda bulunan üf Ermeni-Kipfakfa yazmasi üzerine bir sözlük meydana getirmi§tir. 6 1968'den 1972'ye kadar 1, 2, 3. ve 4. ciltleri ne§redilen bu sözlügün iferigini §unlar olu§turmaktadir: I. Cilt: 1. Manuskritlerin genel özellikleri. 2. Ermeni harfleriyle Türkfe seslerin yazida yansitilmasi hususlari (üf eski yazmadan ör-nekler verilerek göstermi§tir) 3. Ermeni-Kipfakfa eski sözlüklerin leksikografisi meselesi. 4. Üf manuskritin kar§ila§tirmali örnekleri verilmek üzere gösterilmi§tir. 5. Ermeni-Kipfakfa eski sözlüklerin etnografya afisindan incelenmesi. 6. Kelimelerin Ermeni-Kipfakfasinda tutulup ya§amasi/ya§atilmasi prensipleri ve bunlarin anlamlari ile e§anlamli diger kullanim §ekilleri verilmektedir: et- / bol- cx^n = cix^an v. b.
1 H.K.MENGES, A.g.e. s. 124
2 H.K.MENGES, A.g.e. s. 125
3 A.H.GARKAVETS, Kipçakskiye Yaziki: Kumanskiy i Armyano-Kipçakskiy (Alma-Ata: izdatelstvo "Nauka"), 1987, s. 114
4 A.H.GARKAVETS, A.g.e. s.116
5 Hrand D.ANDREASYAN, Ermeni Seyyahi Polonyali Simeon'un Seyahatnamesi (1608-1619), Turkiyat Mecmuasi cilt X'dan Ayribasim (Istanbul: O.Yalçin Matbaasi), 1952
6 Edward TRYJARSKl, Dictionnaire Armeno-Kiptchak. D'apres Trois Manusckits des Collections Viennoises. Tome I, Fascicule 1, A-H (Warszawa: Polska Akademia Nauk), 1968
333
Tryjarski'nin Ermeni-Kipçakça üzerine yaptigi bir diger çaliçma "Kirim Tûrkçesi ile Ermeni-Kipçakça kariçimi olarak bir Substrat Kipçakça" adli kitabidir. 1
M. A. Habiçev "Pamyatnik Kumanskih Yazikov" adli makalesinde Kipçakça hakkin-da bilgi vermektedir. Codex Cumanicus ve Ermeni-Kipçakça ile ilgili yapilmiç çaliçma-lardan bahsetmektedir. 2
Y. R. Daçkeviç'in ise ayri olarak, 15. -16. yüzyillarda Ukrayna'da Ermeni kolonile-riyle ilgili bir çaliçmasi bulunmaktadir. Ermeni-Kipçakça ile her ne kadar dogrudan ilgisi olmasa da Ermenilerin Ukrayna ve Polonya sinirlari içindeki hareketlerinden, gôçlerinden, yaçam, din, dil özelliklerinden bahsetmiçtir. 3
Ermeni-Kipçakça üzerine E. Tryjarski'nin bir diger çaliçmasi, "Polonya Ermenileri-nin Dilinde Kutsal Meryem Efsanesi'' adli makalesidir. Tryjarski bu makalesinde Lvov ve Kamenetsk-Podolsk Ermenilerinin eski dinî metinlerinden biri olan Kutsal Meryem Efsanesi metni ve dili üzerine bilgi vermektedir. Bu metnin 16. -17. yüzyila ait oldugu, Kirim'dan gelmiç Ermenilerin dinî edebiyatlarinda yer aldigini belirtmiç ve makalesinde efsanenin tümünün Lehçe çevirisini vermiçtir. 4
E. Schütz'ün ''An Armeno-Kipchak Chronicle on The Polish-Turkish Wars in 16201621'' (''1620-1621 Türk-Leh savaçlarini yansitan Ermeni-Kipçakça kayitlar'') adli kitabi 17. yüzyil Ermeni-Kipçakça kayitlarinin faksimilesini, transkribi ve çevirisini görme çansini vermektedir. Kitap, Hotin savaçi tarihçesi, Kamenets Ermeni-Kipçak kayitlari hakkinda ayrintili bilgi vermektedir.
Armin Hetzer, Dackeren-Texte ("Ermenice Metinler") adli kitabinda 19. yüzyil Os-manli Ermenilerinin Ermeni grafigiyle yazdiklari dini v. s. metinleri, 19. yüzyilda Avru-pa'da neçredilen Ermeni kitaplarindan, yazarlarindan ve içeriklerinden bahseder.
Jean Deny'nin L'Armeno-Koman et les Ephemerides de Kamieniec (1604-1613) ("1604-1613 Tarihli Kamenets Kayitlarinin Ermeni-Kipçakçasi") adli kitabinda Ukray-na'nin Kamenetsk-Podolsk çehrindeki Ermeni kolonisinin adli sicil kayitlari ele alinmiçtir. K. Pamukçiyan'nin "Ermeni Harfli Türkge Yazma Sözlükler" adli makalesinde eski söz-lüklerle ilgili ayrintili bilgiyi buluyoruz. Ermeni harfli TCrkçe yazma en eski sözlükler XVI. yüzyilda görülmeye baçlar. K. Pamukçiyan sözlüklerden ve bulunduklari kütüphane-lerden bahseder: "1. Ermenice-Komence. -XVI. Veya XVII. yüzyila ait olup Viyana'daki K. K. Hof Bibliothek Kütüphanesinin 3 No'lu Ermenice yazmasidir. "5 "2. Ermenice-Türkçe. - 1628'de hazirlanan bu sözlük Lvov çehrindeki Devlet Kütüphanesi'nde bulunmaktadir. 3. Ermenice-Kipçakça veya Komence. - XVIII. Asra ait olup, Macaristan'in Gerla çehrinde bulunmaktadir. "6
1 Edward TRYJARSKi, Das Gemeinsame Kiptschakische Substrat des Krimtatarischen und des Armeno-Kiptschakischen (Leuven, Louvain-La-Neuve), 1992.
2 M.A.HABiQEV, Pamyatnik Kumanskih Yazikov. Sovetskaya Türkologiya, No 2, 1974, ss.66-70
3 Y.R.DA^KEViQ, Armyanskiye Koloni na Ukraine v istofnikah i Literature XV-XVI Vekov (Yerevan),
1962
4 Edward TRYJARSKi, Legenda o Swietej Mariane w Jezyku Kipczakim Ormian Polskich. Studia Theologia No 2, 27 (1989), Warszawa
5 Kevork PAMUKQiYAN, Ermeni Harfli Türkfe Yazma Sözlükler, Tarih ve Toplum 5 (25 Ocak, 1986), ss. 52-54
6 Kevork PAMUKQiYAN, A.g.m. s. 53
334
Ermeni-Kipçakça, görüldügü üzere, günlük yaçamin ve resmî hayatin gerektirdigi her alanda çok yönlü, fonksiyonel, geliçmiç bir dil olarak kullanilmiçtir. Ermeni-Kipçakça kaynaklari bu Kipçakçanin her alanda kullanildigini, soyut veya somut her kavrami ve anlami izah edebilen, gerektigi gibi yansitabilen bir dil idi. Ermeni-Kipçakça bir lingua-franca olarak 17. yüzyilin sonlarina kadar aktif bir çekilde kulanilmistir.
Bibliyografiya
1. Abdullin I. A. ''Pamyatnaya zapiska'' Agopa na armyano-kipçakskom yazike. ''/ I. A. Abdullin // Sovetskaya Türkologiya, № 3, 1971. - S. 118 - 129.
2. Aus der Arbeit an einen Armenisch-Kiptschakisch-Polnisch-Französischen Wörterbuch // Ural-Altaische Journal XXXII, 3 - 4, 1960. - S. 124 - 156.
3. Andreasyan H. D. Ermeni Seyyahi Polonyali Simeon'un Seyahatnamesi (1608-1619) / H. D. Andrea-syan // Türkiyat Mecmuasi, cilt X'dan Ayribasim. - Istanbul: O. Yalçin Matbaasi, 1953. - S. 34 - 43.
4. Biber D. Sociolinguistic Perspectives on Rejister / D. Biber, E. Finegan. - New York, Oxford: Oxford University Press, 1994. - 236 p.
5. Çeçenov A. Polovetskiy Yazik / A. Çeçenov // Yaziki Mira. Türkskiye Yaziki. - Moskova: Indrik, 1997. - S. 110 - 116.
6. Da^keviç Y. Armyansiye Koloni na Ukraine v Istoçnikah i Literature XV - XVI vekov / Y. Da^keviç. - Yerevan: Izdatelstvo Yerevanskogo Universiteta, 1962. - 234 s.
7. Daçkeviç Y. Armyano-kipçakskiye drevniye dokumenti iz Lvova (konets XVI v. - 1657 g) / Y. Da^keviç, E. Tryjarski // Rocznik Orientalistyczny, T. XL, Z. 1. - 1978 , 49 - 69.
8. Daçkeviç Y. Armyano-kipçakskiy yazik. Bibliografiya literaturi 1802 - 1978 / Y. Daçkeviç, E. Tryjarski // Rocznik Orientalistyczny, T. XL, Z. 2, 1979. - S. 79 - 86.
9. Daçkeviç Y. Tri armyano-kipçakskih zapisi lvovskogo armyanskogo duhovnogo suda 1625 g / Y. Daçkeviç, E. Tryjarski // Rocznik Orientalistyczny, T. XLI, Z. 1, 1979. - S. 57 - 80.
10.Deny, J. L'armeno-Koman et les Ephemerides de Kamieniec (1604-1613) / J. Deny, Paris: Sorbonne, 1957. - S. 143 - 152.
11. Filonenko V. 1. Dictionnaire Armeno-Kiptchak D'apres Trois Manuscrits des Collections Viennoises, tome I / V. 1 Filonenko, Y. R. Daçkeviç, E. Tryjarski // Sovetskaya Türkologiya. - 1974. - № 1. - S. 103 -105.
12.Fishman J. A. Readings in the Sociology of Language / J. A. Fishman. - Paris: Yeshiva University Mouton The Hague, 1968. - 235 p.
13. Garkavets A. N. Upodobleniya Armyano-Kipçakskogo Glagolnogo imeni na -gan Slavyanskomu Pri-çastiyu i Yego Sintaksiçeskiye Posledstviya / A. N. Garkavets // Sovetskaya Türkologiya, 1976, No 1. - S. 34 - 41.
14.Garkavets A. N. Kipçakskiye Yaziki: Kumanskiy i Armyano-Kipçakskiy / A. N. Garkavets. - Alma-Ata: Nauka, 1987. - 348 s.
15.Habiçev M. A. Pamyatnik Kumanskih Yazikov/ M. A. Habiçev // Sovetskaya Türkologiya, 1974, No 2. - S. 66 - 70.
16.Hasan H. Makedonya ve Kosova Türklerince Kullanilan Atasözleri ve Deyimler / N. Hasan. - Ankara: TDK Yayinlari, 1997.
17. Hazai G. Bibliographisches Handbuch der Turkologie, Band I / G. Hazai, B. Kelner-Heinkele. - Budapest: Akademiai Kiado, 1986. - 276 s.
18.Hetzer A. Dackeren-Texte / A. Hetzer. - Wiesbaden: Otto Harrassowich, 1987. - 289 s.
19.Hrunin T. 1. Pamyatniki Polovetskogo Yazika XVI veka / T. 1. Hrunin // Akademiku V. A. Gord-levskomu k Yego Semidesyatiletiyu Moskova, 1953. - S. 34 - 41.
20.Hrunin T. 1. Dokumenti na Polovetskom Yazike XVI v. (sudebniye akti Kamenetsk-Podolskoy army-anskoy ob§im), / T. 1. Hrunin, red. E. V. Sevortyan. - Moskova: Nauka, 1967. - 348 s.
21. Kahane H. R. Tietze, A. The Lingua-Franca The Levant. Turkich Nautical Terms of italian and Greek Origin (Istanbul: ABC Kitabevi), 1988.
22.Kurat A. N. Türk Dünyasi El Kitabi: Avrupa Türk Devletleri. Peçenekler, Uz(Oguz)lar ve Kumanlar / A. N. Kurat. - Ankara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü, 1976. - S. 746 - 747.
23.L'armeno-Coman et les "Ephemerides" de Kamieniec (1604-1613) // Ural-Altaische Bibliothek, No 4, Wiesbaden, 1957. - S. 78 - 92.
335
24.Lewicki M, Konova, R. La Version Turque-Kipschak du ''Code de Lois des Armeniens Polonais'' d'apres le ms. n 1916 de Bibiliotheque Ossolineum, RO XXI M / Lewicki, R. Konova. Paris, 1975. - 453 s.
25.Macler F. Catalogue des Manusckits Armeniens et Georgiens / F. Macler. - Paris: Sorbonne, 1908. -34 - 48 s.
26.Menges K. H. Tarihi Türk §iveleri / K. H. Menges. - Ankara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü, 1998. - 378 s.
27.Pamukfiyan K. Ermeni Harfli Türkfe Yazma Sözlükler / K. Pamukfiyan // Tarih ve Toplum. - 1986.
- № 5. - S. 52 - 54.
28.Pritsak O. Das Kiptschakische / O. Pritsak // Philologiae Turcicae Fundamenta. Berlin: Wissenschaft.
- 1959. - S. 81 - 87.
29.Schütz E. Re-Armenisation And Lexicon From Armeno-Kipchak Back to Armenian / E. Schütz // Acta Orientalia Akademiae Scientiarum Hungaricae. - Budapest: Akademiae Kiado, 1966. - Tomus XIX. - S. 99 - 115.
30. Schütz E. On The Transkription of Armeno-Kipchak / E. Schütz // Acta Orientalia Akademiae Scientiarum Hungaricae. - Budapest: Akademiae Kiado, 1966. - Tomus XIX. - S. 139 - 161.
31.Schütz E. An Armeno-Kipchak Choricle on the Polish-Turkish Wars in 1620 - 1621. Budapest: Akademiai Kiado, 1968. - 234 s.
32. Schütz E. Armeno-Kiptschakisch Und Die Krim / E. Schütz // Hungaro-Turcica. - 1976. - S. 25 - 29.
33.Tryjarski E. Dictionnaire Armeno-Kiptschak / E. Tryjarski // D'apres Trois Manusckits des Collektions Viennoises, t. I, fasc. 1 et 2, Warszawa: Polska Akademia Nauk, 1968. - S. 168 - 176.
34.Tryjarski E. Ermeni-Kipjak Dilinde Yazilmi§ Olan Meteorolojik ve Müneccimlikle ilgili Tahminler / E. Tryjarski // I. Türk Dili Bilimsel Kurultayina Sunulan Bildiriler 1972'den Ayribasim. E. Tryjarski. -Ankara: A. Ü. Basimevi, 1975. - S. 85 - 96.
35.Tryjarski E. Das Gemeinsame Kiptschakische Substrat des Krimtatarischen und des Armeno-Kiptschakischen / E. Tryjarski. - Leuven: Lauvain-La-Neuve, 1992. - S. 66 - 74.
36. T. Tekin. Ermeni Alfabesiyle Türkfe / T. Tekin // Tarih ve Toplum. - 1984. - № 1. - S. 246 - 249.
37. Temir A. Türk Dünyasi El Kitabi. Kipjak Edebiyati / A. Temir. - Ankara: Türk Kültürünü Ara^tirma Enstitüsü, 1976. - S. 502 - 504.
Селимова Л. Ш. Тюркские языки как Лингва-франка / Л. Ш. Селимова // Ученые записки Таврического национального университета имени В. I. Вернадського. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2013. - Т. 26 (65), № 1, ч. 1. - С. 331-338.
Как арабский, русский и многие другие турецкий язык служил когда-то языком лингва-франка. Вплоть до начала ХХ в. на Балканах турецкий был языком межнационального общения, тем самым занимая в государствах особое положение, имел статус высокого престижа.
Для некоторых языков такое положение дел известно с более ранних времен. Тому свидетельством служат такие источники как Codex Cumanicus и некоторые армяно-кыпчакские документы (произведения).
Во многих этнически цветных сообществах, где работали родные языки, появлялся язык-посредник, упрощающий языковые, торговые и другие внутренние контакты местного населения и открывающий окна во внешний мир.
История Европы показывает нам, что на протяжении долгих столетий латинский язык служил тут в качестве лингва-франка.
Собственно и для самого турецкого итальянский и греческий стали своего рода лингва-франка. На территории османской Румелии итальянский и греческий были в более узком понятии лингва-франка. То есть, все слова и словосочетания связанные с морем, корабельным ремеслом и рыболовством стали широко применяться турками.
Эта лингва-франка образовалась тут в XIV-XV вв, когда турки-османы стали активно осваивать Средиземноморье, активно забирая в свой лексикон слова западно-европейских языков. Этот процесс продолжался вплоть до XVIII века. В современном турецком языке, в языке крымских татар мы и сегодня видим использование этих слов и некоторых терминов, связанных с древними ремеслами или родом хозяйственной деятельности.
В данной статье рассматривается турецкий (куманский/кыпчакский) как язык межнационального общения в разные периоды истории, сделана попытка проследить причины выступления кыпчакского
336
языка у нетюркских народов в качестве «родного». Активное использование кыпчакского языка как языка судопроизводства и документального языка актов гражданского состояния еще раз доказывает, что это лингва-франка, хотя и сама графика письма нетюркского происхождения. Открыт ряд вопросов, требуемых дальнейшего глубокого исследования проблемы появления лингва-франка и частичного вытеснения ею собственно пласта родной речи.
Ключевые слова: лингва-франка, тюркский, армяно-кыпчакский, крымскотатарский, татарский.
Селiмова Л. Ш. Тюрксью мови як Шнгва-франка / Л. Ш. Селiмова // Вчеш записки Тавршського национального утверситету iменi В. I. Вернадського. Серiя «Фшологш. Сощальт комушкацп». - 2013. - Т. 26 (65), № 1, ч. 1. - С. 331-338.
Як арабський, росшський i багато шших турецька мова служила колись мовою лтгва-франка. Аж до початку ХХ ст на Балканах турецький був мовою мiжнацiонального спшкування, тим самим зай-маючи в державах особливе положення, мав статус високого престижу. Для деяких мов таке положен-ня справ вщоме з ранiших часiв. Тому свщоцтвом служать такi джерела як Codex Cumanicus i деяю армяно-кипчакськие документи (твори).
У багатьох етнiчно кольорових сп1втовариствах, де працювали рiднi мови, з'являвся мова-посередник, що спрощуе мовнi, торггвельш i iншi внутрiшнi контакти мюцевого населення i що вщкривае вшна в зовнiшнiй свiт. Iсторiя Свропи показуе нам, що впродовж довгих столiть латинська мова служила тут як лтгва-франка.
Власне i для самого турецького iталiйський i грецький стали свого роду лтгва-франка. На територп Османа Румели iталiйський i грецький були у вужчому понятп лтгва-франка. Тобто, всi слова i словосполуки пов'язанi з морем, корабельним ремеслом i рибальством стали широко застосову-ватися турками.
Ета лтгва-франка утворилася тут в хгу-xv вв, коли турки-османи стали активно освоювати Середземномор'я, активно забираючи в св1й лексикон слова захдао-европейських мов. Цей процес продовжувався аж до XVIII столiття. У сучаснш турецькш мовi, в мовi кримських татар ми i сьогодт бачимо використання цих слiв i деяких термiнiв, пов'язаних з древшми ремеслами або родом господарсько1 дiяльностi.
У данш статтi розглядаеться турецький (куманський/кипчакський) як мова мiжнацiонального спшкування в рiзнi перюди гстори, зроблена спроба прослщити причини виступу кипчакського мови у нетюркських народ1в як «рiдний». Активне використання кипчакського мови як мови судочинства i документально! мови акпв цившьного стану ще раз доводить, що це лтгва-франка, хоча i сама графжа листа нетюркського походження. Вiдкрита низка запитань, потрiбних подальшого глибокого дослiдження проблеми появи лтгва-франка i часткового вилснення нею власне пласта рщно! мови.
K™40Bi слова: лшгва-франка, тюркський, армяно-кипчакський, кримськотатарський, татарський.
Selimova L. Sh. Turkic languages as a Lmgua-Franca / L. Sh. Selimova // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2013. - Vol. 26 (65), No 1, part 1. - P. 331-338.
The Turkish language as well as Arabic and Russian used to be once a language of lingua-franca. Up to the XXth century it was the language of international communication on Balkans and took important position in state building.
For some languages such matter-position is known from more early times. A pure example of it is a Codex Cumanicus and some Armenian-Kipchak documents (works).
Most ethnicities, in spite of their native tongues were using a language-mediator, simplifying language, trade and other internal contacts of local population and opening doors in the outer world.
The experience of European History shows us, that the Latin language during long centuries was served as the lingua-franca.
Actually, Italian and Greek became the family lingua-franca languages for Turkish. They were spoken languages in Roumely, European part of Istanbul city. All Italian and Greek words, word-combinations related to the sea, ship handicraft and fishing began widely used by Turks.
The lingua-franca appeared there in XIV - XV cent, when Ottoman Turks began actively to master Mediterranean region, actively taking into the vocabulary words from European of the languages. This process
337
proceeded up to the XVIII century. Today, in modern Turkish and the Crimean Tatar Language we can observe usage of these words and some terms, related to the ancient handicrafts or sort of economic activity.
This article deals with the Turkish (Cuman / Kipchak) language as a language of international communication in different periods of history. It shows the reasons of Kipchak language to become a native tongue for non-turkic people. The active use of Kipchak language as a language of law, documentary, acts of the civil state etc. proves, that it was lingua-franca, though the writing alphabet was of non-turkic origin. The row of the questions required further deep research of problem is open, especially, the appearance of lingua-franca and it's partial expulsing of mother tongue.
Keywords: Lingua-franca, The Turkic Languages, The Armenian-Kipchak Language, The Crimean Tatar Language, The Tatar Language.
Поступила в редакцию 01.03.2013 г.
338
