CC BY
27Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 26 (65), № 2. 2013 г. С. 355-361.
УДК 811.111' 37=512.161
TÜRKQEYE DAIR TEORILER, YAYILMA ALANLARI, SINIFLANDIRMALAR (CLASSIFICATION) VE TARIHI
Оздемир А. Д.
Таврический национальный университет имени В.И. Вернадского E-mail: [email protected]
В статье описываются пути происхождения турецкого языка, ареал его распространения. Автор уделяет внимание общетюркским языковым связям и союзам, приводит классификации тюркских языков с позиций разных ученых: К. Грёнбека, Ж.Р. Крюгера, Г. Клаусона, Г. Дёрфера, Бензинга, А. Щербака и др., характеризует роль и определяет место турецкого языка в общей системе тюркских языков.
Ключевые слова: турецкий язык, история, классификация тюркских языков, лексика, фонетика.
Türkfeye Dair Teoriler, Yayilma Alanlari, Siniflandirmalar (Classification) ve Tarihi (1. bölüm)
Ama? ve hedefimiz. Türkfe, Ural-Altay dil grubuna dahil ve Asya kökenli bir dil olmasina kar§in, bugün dünyanin degi§ik noktalarindaki ilim adamlari tarafindan üzerinde en fok inceleme yapilmi§ ender dillerden biridir. Türkfenin temelleri Türkistan da atilmi§, zamanla olaylarin tesiri sonucu dünyanin degi§ik noktalarina afilma imkani bulmu§tur. l§te bu yayilimin geni§ligi sonucu bilimciler Türkfe konusunda ortak bir noktaya varamami§, bir sonrakiler öncekilere bir §eyler eklemi§ ya da bir §eyleri fikartarak eser-lerini ortaya koymu§lardir. Sonufta da bazi teori ve savlar ortaya koymu§lar bazi gruplandirmalar yapmi§lardir. I§te biz burada Türkologlarin bazilarinin yapmi§ oldugu fali§malarin ne durumda olduguna bir göz atacagiz.
Makalede §u yollar (metot) takip edildi. Konu incelenirken, Türkfeye Dair Teoriler, Yayilma Alanlari, Siniflandirmalar (Classification) ve Tarihi üzerine gözlemleme meto-dundan en ba§ta faydalanildi.
Türkfe ile alakali en fok göze farpan Altay Dilleri Teorisi'dir. Buna göre; Türk, Mogol, Tunguz, Kore ve Japon dillerinin ortak bir kökten fiktigini ve bunlarin akraba oldugunu kabul eden teorinin adi Altay dilleri teorisidir. Ba§langifta sadece Türk, Mogol, Tunguz dillerinin akrabaligi üzerinde durulurken 20. yüzyilin ortalarinda ve ikinci yarisinda Korece ve Japonca da bunlara katilmi§tir. Teoriye göre bu diller ortak bir ata dilden iniyordu. Ortak ata dil, farazi bir dildi ve tabiatiyla bir adi yoktu. Akrabalik teo-risine inananlar bu farazi dile Altay dili (Altayca) adini verdiler. Altay dilinden zaman ifinde ayrilarak bagimsiz diller haline gelen akraba diller topluluguna da Altay dilleri ailesi adi verildi. Kar§ila§tirmali Altay dilleri bilim alanina Altayistik, bu bilim alaniyla ugra§anlara da Altayist denildi [1, 17].
Uzun zamandan beri tarti§ilan Türk, Mogol ve Manfu-Tunguz dilleri arasindaki yakinligin [2, 98], genetik akrabaliktan kaynaklandigi görü§ü ilk olarak Strahlenberg tarafindan ortaya atilmi§tir. Genetik akrabaligin reddi ise 1820'de Remusat ile ba§lami§tir
[3, 157]. iki buçuk asn geçen sûre içerisinde K. Granbech, J. R. Krueger, Clauson, Doer-fer, Benzing, Ççerbak ve Rona-Tas gibi isimler genetik akrabaligi reddetmiçlerdir. Ramstedt, Németh, Poppe, Aalto ve Baskakov gibi araçtirmacilar ise genetik akrabaligi savunmuçlardir. Tûrkiyeli Tûrkologlar da, baçta Talat Tekin, Osman Nedim Tuna ve Tuncer Gûlensoy gibi isimler olmak ûzere, adi geçen diller arasinda genetik akrabaligin söz konusu oldugu gôrûçûnde genellikle birleçmiç gôrûnmektedirler [4, 58].
Altay dilleri oldukça geniç bir sahada konuçulmaktadir. Son çaliçmalardan birinde bu cografya §öyle tanimlanmiçtir: "Bu alan, batida Tûrkiye, hatta Balkanlardan baçlayip Avrupa Rusyasi'ndan Merkezî Asya'yi geçerek Sibirya'ya, Mogolistan'a, Çin'e ve ni-hayet doguda Pasifik Okyanusu'na kadar uzanmaktadir" [5, 18]. Osman Nedim Tuna, enlem ve boylamlarini içaret ederek net çizgilerle çizmeye çaliçtigi bu alanin yûzôlçû-mûnû 19.878.368 km2 olarak vermiçtir [6, 7].
Harita 1: Altay dilleri ailesi [7, 59].
Altay dillerini konuçanlarin sayisi, kaynaklarda farkli verilmiçtir. Son yapilan çaliçmalardan birinde, Ruhlen, Aynu'yu da dâhil ederek bu dilleri konuçanlarin sayisini §öyle vermiçtir [8, 287]:
Dil Aileleri Mevcut Dil Sayisi Konuçan Sayisi
Tûrkçe 31 80.000.000
356
Mogolca 12 3.000.000
Tunguz 16 80.000
Korece 1 55.000.000
Japonca-Rykyuan 2 115.000.000
Aynu 1 £ok az
Toplam 63 250.000.000
Gülensoy, Altay dillerini konu§anlann sayisinin 350 milyondan fazla oldugunu belirtirken [9, 21], Katzner, Japonca ve Korece'yi dahil etmeden Altay dillerini konu§anlarin sayisini 150 milyon olarak göstermi§tir [10, 18].
Altay dillerini konu§anlarin sayisinda oldugu gibi bu grubun en kalabalik üyesi olan Türkfeyi konu§anlarin sayisi ifin de Qe§itli rakamlar verilmi§tir. Yukaridaki tablodan da görüldügü üzere Ruhlen, dünyada Türkfe konu§anlarin sayisini 80 milyon olarak gösterirken, Hasan Eren, "£agda§ Türklerin Sayisi" ba§likli yazisinda, H. Boeschoten de "The Speakers of Turkic Languages" adli fali§masinda bu sayiyi yakla§ik 125 milyon olarak vermi§lerdir [11, 352; 12, 13-14; 13, 3]. Bugün Türkfe konu§anlarin sayisini, Zakir B. Av§ar - Ferruh Solak - Selma Tosun "Türklerin Demografisi (1950-2025)" adli makalesinde Türk Dünyasi nüfusunun 182 milyon ki§iyi a§tigini belirtir [14, 235].
Konuyla alakali ara§tirmacilar, zaman zaman Ural-Altay dillerinin ya da sadece Altay dillerinin temel özelliklerini bazi ba§liklar altinda toplami§lardir. Zeynep Korkmaza göre Altay dil ailesinin ba§lica ortak özellikleri §u noktalarda toplanabilir:
1- Aile ifinde yer alan dillerin hepsi de eklemeli dillerdir.
2- £ekim ve türetmede hep son ekler kullanilir. Ön ek sistemi yoktur.
3- Bu dillerde cinsiyet yoktur. Bu sebeple sözcükler §ekil degi§ikligine ugramazlar.
4- Sayi sifatlarindan sonra gelen isimler genellikle teklik §eklindedir.
5- Altay dilleri eklemeli dil yapisinda olduklari ifin kelime kökleri sabittir. Türetme yeni eklerle yapilir. Zengin bir ek sistemi vardir.
6- Diller arasinda ayni §ekilden kaynaklandigi tespit edilen ortak ekler vardir. Bu özellik Mogolca ile Türkfe arasinda daha belirgindir.
7- Cümle yapisi bakimindan özne fiilden önce gelir ve genellikle ba§tadir. Fiil cümle sonundadir. isim ve sifat tamlamalarinda, belirten belirtilenden önce gelir; yani, tamlamanin ikinci derecedeki unsuru esas unsurun önündedir.
8- Altay dilleri arasinda bugün görülen bazi ses degi§meleri, bunlari kökende ses bilgisi bakimindan yine bir ortakliga götürmektedir. Nitekim r / z ve 5 / l ses denklikleri vardir.
9- Ses bilgisi afisindan Altay dillerini ortakla§tiran diger bir özellik de ünlü uyu-munun varligidir.
10- Altay dillerinin hifbirinde, kelime ba§inda l, r ve n ünsüzleri bulunmaz. Türkfe ve Mogolcada f fonemi de yoktur [15, 684-685].
Altay dilleri teorisine inanan ara§tirmacilar, bu dillerin ya§i üzerinde de durmu§lardir. Bugün, Altay dil ailesi ifinde dü§ünülen dillerin Ana Altay dilinden ne zaman ayrildiklari hususunda, bilim adamlarinca fe§itli görü§ler ileri sürülmü§tür. Ram-sted'e göre Tunguz, Kore, Mogol ve Türk dilleri ve halklari M.Ö. 4000 yilinda birbirin-den ayrilmi§tir [16, 53]. Ligeti, bu tarihi M.Ö. 3000-2000'lere götürmü§tür [17, 170].
357
03ßEMMP A. ß.
Osman Nedim Tuna'ya göre ise; 1966 yili temel alininca, Ana Altay dili 8972, Ana Tunguz dili 5872, Ana Mogol dili 7112, Ana Türk dili de 8352 ya§indadir [18, 34].
Altay dillerinin ya§lariyla ilgili yukaridaki ve benzeri görü§ler ileri sürülse de aslinda bu dillerden günümüze ula§an yazili belgelerin ge?mi§leri hi? de eskilere dayanmamaktadir. Mogolcanin en eski yazili belgesi, 1225 tarihli Yesunke Ta§i'dir. Mogollarin Gizli Tarihi adiyla dilimize fevrilen Mongol-un Nigufa Tobfa'an ise 1240 yilindan kalma bir eserdir. Bir diger eski Mogol kaynagi Altan Tobfi ise 16. yüzyila ait-tir. Tunguzcanin en eski belgeleri 1413 ve 1433 tarihlidirler. Korecenin en eski yazili belgesi ise 1443 tarihlidir. Altay dilleri arasina son yillarda dahil edilen Japoncanin en eski yazili belgesi 712 yilindan kalma Nihan §oki'dir [19, 22-24]. Tekin, Türkfenin, tarihi bilinen en eski yaziti kabul edilen £oyr yazitinin 688-692 yillari arasinda dikildigini dü§ünmektedir [20, 19]. Bir Köktürk erinin ilteri§'e katildigini anlatan alti satirlik bu yazit ifin Ercilasun ise 687-692 tarihlerini vermi§tir [21, 130; 22, 128-129].
Altay dilleri teori ba§langici 18. yüzyilin ilk feyreklerine kadar gitmekte olup, bu alandaki ilk fali^mayi isvefli bir subay Johann Philipp Tabbert (von Strahlenberg) yapmi§tir. 1730'da ünlü kitabi Das Nord und Östliche Teil von Europa und Asia'yi ne§-retti. Bu eserde 32 dilden ve lehfeden 35 kelimenin kar§ilikli bir listesi bulunmaktadir. Liste, tanri, gök, ana gibi kelimelerden ve sayilardan olu§uyordu.
Strahlenberg, kitabinda Kuzey Avrupa ve Sibirya'da konu§ulan dilleri alti kisim ifinde toplami§tir. Yazar bu dillere boreoorientalis veya fagda§ terminolojiye göre "Tatar dilleri" demektedir [23, 10-11; 24, 304]. Strahlenberg'in gruplandirmasi §u §ekildedir:
1. Fin-Ugor (Strahlenberg, Ugor yerine Uygur'u kullanmi§tir.): Macar, Fin, Vogul, £eremis, Permyak, Votyak, Ostyak
2. Türk-Tatar: Tatar, Yakut, £uvas
3. Samoyed
4. Mogol-Man?u: Kalmuk, Man?u, Tangut
5. Tunguz: Tunguz, Kamasin, Ann, Koryak, Kuril
6. Karadeniz'le Hazar denizi arasindaki halklar [25, 125; 26, 11; 27, 111; 28, 4].
Strahlenberg'den sonra Fransiz J. P. Abel Remusat (1788-1832) da 1820'de yazdigi
"Recherches sur les langues tartares" adli fali^masinda "Tatar dilleri" tabirini kullanmi§tir. Bu tabiri kullanan ba§ka bir ara§tirmaci da 1836'da Alman W. Schoot (18021889) olmu§tur [29, 4; 30, 283].
Strahlenberg'den yüz yil kadar sonra Danimarkali dil bilimci Rasmus Rask (17871832), 1834'te "Den skytiske Sproget" adli fali^masiyla Altay dillerinin akrabaligi mese-lesine yeniden deginmi§, gruba ba§ka dilleri de ilave ederek bunlari "iskit dilleri" diye adlandirmi§tir. Ari öncesi ispanya ve Galya, Paleoaziatik, Grönland, Kuzey Afrika, Asya, Avrupa ve Kafkasya dilleri; Rask'in, Strahlenberg'in kar§ila§tirdigi dillere ilave ettigi diller arasindadir. Max Müler (1823-1900), grubu daha da geni§leterek Siyam, Güney Hindistan ve Tibet dillerini de buraya eklemi§ ve "Turani diller" terimini kullanmi§tir [31, 13; 32, 58-65].
1838'de Estonyali bir bilgin olan F. Wiedemann, Ural - Altay dillerini, Hint -Avrupa dillerinden ayiran özellikleri 14 madde halinde tespit etti. Über die früheren sitze der tschudischen Völker und ihre Sprachverwandtschaft mit den Völkern Mittelhochasiens (1838) adli eserinde £ud halklari terimini kullanan Wiedemann'in 14 maddesi §unlardir:
358
1. Ses uyumu, bütün Ural-Altay dillerinde mü§terek bir esastir
2. Bu dillerde gramatik cinsiyet yoktur.
3. Artikeller bulunmaz.
4. Tasrif, eklerle yapilir.
5. isimlerin fekiminde mülkiyet eki kullanilir.
6. Fiil §ekilleri zengindir.
7. Hint-Avrupa dillerindeki prepozisyon yerine postpozisyon kullanilir.
8. Sifatlar isimlerden önce gelir.
9. Sayi sözlerinden sonra fokluk eki kullanilmaz.
10. Mukayese, ablatif (-den hali) ile yapilir.
11. Yardimci fiil olarak "habere" (malik olmak) yerine "esse" (olmak, imek) kullanilir.
12. Ural-Altay dillerinin birfogunda menfi hareket ifin hususi fiil vardir.
13. Soru eki mevcuttur.
14. Baglar yerine fiil §ekilleri kullanilir [33, 5-6; 34, 18].
Daha sonraki yapilacak ^ali^mada W. Schott, Castren, Ramstedt, Penti Aalto, Marti Räsänen, Eino Karahka, Paul Jyrkänkallio gibi birfok me§hur Mongolist, Türkolog ve Altayist fali§malari incelenilecektir.
Bibliyografya:
1. Ercilasun Ahmet Bican Türk Dili Tarihi / Ercilasun Ahmet Bican. - istanbul: Akfag Yayinlari, 2007. - 486 s. - ISBN 978-975-338-589-3
2. Perrot Jean Dilbilim / Jean Perrot Ankara: Dost Kitapevi Yayinlari, 2006. - 144 s. - ISBN 975-298255-7
3. Doerfer Gerhard "Akraba Olmama Kanitlanabilir mi? - Altay Dilleri Sorunu", (Qev. Faruk Gökfe) / Gerhard Doerfer. - Türkbilig, 2003 / 5. - s. 157-168. - ISBN 1302-6011
4. Ersoy Feyzi Türk-Mogol dil ili^kisi ve Quva^fa / Feyzi Ersoy doktora tezi. - Ankara: Gazi Üniversitesi, 2008. - 718 s.
5. Katzner Kenneth The Languages of the World / Katzner Kenneth. - London and New York, 2005, 384 s. - ISBN 0-415-25004-8.
6. Tuna Osman Nedim Altay Dilleri Teorisi / Tuna Osman Nedim. - Ankara: Türk Dünyasi El Kitabi, TKAE Yay. Ankara 2. Baski, 2, 1992. - s. 7-58, 532 S. - ISBN 975-456-049-8
7. Ersoy, Feyzi, Türk-Mogol dil ili^kisi ve Quva^fa / Feyzi Ersoy doktora tezi. - Ankara: Gazi Üniversitesi, 2008. - 718 s.
8. Ruhlen Merritt A Guide to the Wold's Language / Merritt Ruhlen. - California: Stanford University Press, 1991. - 492 s. - ISBN 978-0804718943
9. Gülensoy Tuncer Türkfe El Kitabi / Tuncer Gülensoy. - Ankara: Akfag Yayinlari, 2000. - 638 S. -ISBN 978-975-3383318
10. Katzner Kenneth, The Languages of the World / Katzner, Kenneth. - London and New York, 2005, 384 S, ISBN 0-415-25004-8.
11. Eren Hasan, Qagda§ Türklerin sayisi / Eren, Hasan, Qagda§. - Türk dili dergisi, 1995 / 1
12. Boeschoten, Hendrik, The Speakers of Turkic Languages, The Turkic Languages [Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato] / Hendrik, Boeschoten. - London and New York, 1998. - S.1-15 ( 474 s.) - ISBN 0-415-08200-5
13. Eren, Hasan, Türklük Bilimi Sözlügü / Hasan Eren [I. Yabanci Türkologlar]. - Ankara: TDK Yayinlari, 1998. - 382 s. - ISBN 975-16-1033-8
14. Av§ar B. Zakir. - Solak, Ferruh - Tosun, Selma, Türkler, C 1. - Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002. - S.205-241. - ISBN 975-6782-33-1
15. Av§ar B. Zakir. - Solak, Ferruh - Tosun, Selma, Türkler, C 1. - Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002. - S.205-241. - ISBN 975-6782-33-1
359
16. Röna-Tas A. Did the Proto-Altaic People Know the Stirrup? / A. Röna-Tas. - Szeged: Language and History, 1986. - S. 50-53
17. Röna-Tas A., "The Periodization and Sources of Chuvash Linguistic History / A. Röna-Tas. -Szeged: Language and History, 1986. - S. 160-216.
18. Tuna Osman Nedim Altay Dilleri Teorisi / Tuna, Osman Nedim. - Ankara: Türk Dünyasi El Kitabi, TKAE Yay. Ankara 2. Baski, 2, 1992. - S. 7-58, 532 S. - ISBN 975-456-049-8
19. Gülensoy Tuncer, Türkfe El Kitabi / Tuncer Gülensoy. - Ankara: Akfag Yayinlari, 2000. - 638 s. -ISBN 978-975-3383318
20. Tekin Talat - Ölmez, Mehmet, Türk Dilleri / Tekin, Talat - Ölmez, Mehmet. - istanbul: Simurg Yayinlari, 1999. - 200 s. - ISBN 978-975-172284
21. Ercilasun Ahmet Bican, Ba^langicindan Yirminci Yüzyila Kadar Türk Dili Tarihi / Ercilasun, Ahmet Bican. - Ankara: Akfag Yayinlari, 2004. - 488 s. - ISBN 975-338-589-7
22. Ercilasun Ahmet Bican, Türk Dili Tarihi / Ercilasun Ahmet Bican. - istanbul: Akfag Yayinlari, 2007. - 486 s. ISBN 978-975-338-589-3
23. Caferoglu Ahmet Türk Dili Tarihi / Ahmet Caferoglu [Enderun Kitabevi, (3. baski). - istanbul, 1984. - 200+246 s.
24. Eren Hasan, Türklük Bilimi Sözlügü / Eren, Hasan [I. Yabanci Türkologlar]. - Ankara: TDK Yayinlari, 1998. - 382 s. - ISBN 975-16-1033-8
25. Poppe Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics / Nicholas Poppe. - Wiesbaden, 1965. - 212 s.
26. Caferoglu Ahmet, Türk Dili Tarihi [Enderun Kitabevi, (3. baski). - istanbul, 1984. - 200+246 s.
27. Aksan Dogan, Her Yönüyle Dil / Aksan, Dogan. - Ankara: TDK Yayinlari, C 1, 2009a. - 162 s. -ISBN 975-16-0975-5
28. Temir Ahmet Ural-Altay Dilleri Teorisi / Temir, Ahmet [Türk Dünyasi El Kitabi, ikinci Cilt: Dil-Kültür-Sanat]. - Ankara, 2002. - 540 s. - ISBN 975-456-049-8
29. Temir Ahmet Ural- Altay Dilleri Teorisi / Temir, Ahmet [Türk Dünyasi El Kitabi]. - Ankara: TKAE Yayinlari, C 2, 1992. - S. 3-7, 532 s. - ISBN 975-456-049-8
30. Eren Hasan, Türklük Bilimi Sözlügü / Hasan Eren [I. Yabanci Türkologlar]. - Ankara: TDK Yayinlari, 1998. - 382 s. - ISBN 975-16-1033-8
31. Poppe Nicholas Introduction to Altaic Linguistics / Nicholas Poppe. - Wiesbaden, 1965. - 212 s. -125-126; Caferoglu, Ahmet Türk Dili Tarihi / Ahmet Caferoglu [Enderun Kitabevi, (3. baski). -istanbul, 1984. - 200+246 s.
32. Ersoy Feyzi Türk-Mogol dil ili^kisi ve Quva^fa / Feyzi Ersoy [doktora tezi (Gazi Üniversitesi). -Ankara, 2008. - 718 s.
33. Temir Ahmet Ural- Altay Dilleri Teorisi Teorisi / Temir, Ahmet [Türk Dünyasi El Kitabi]. -Ankara: TKAE Yayinlari, C 2, 1992. - S. 3-7, 532 s. - ISBN 975-456-049-8
34. Ercilasun Ahmet Bican, Türk Dili Tarihi / Ercilasun Ahmet Bican. - istanbul: Akfag Yayinlari, 2007. - 486 s. - ISBN 978-975-338-589-3
Оздемiр А. Д. Теори походження турецько! мови, територи и поширення, класифжацп та гсторш / А. Д. Оздемiр // Вчет записки Тавршського национального утверситету iMem В. I. Вернадського. Се-рш «Фшолопя. Сощальт комушкаци». - 2013. - Т. 26 (65), № 2. - С. 355-361.
У статп описуються шляхи походження турецько! мови, ареал и поширення. Автор придшяе увагу загальнотюркським мовним зв'язкам i стлкам, призводить класифжацп тюркських мов з позицш рiзних вчених: К. Гренбеки, Ж.Р. Крюгера, Г. Клаусона, Г. Дерфера, Бензшга, А. Щербака та ш, характеризуе роль i визначае мкце турецько! мови в загальнш систем тюркських мов.
K™40Bi слова: турецька мова, юторш, класифжащя тюркських мов, лексика, фонетика.
Ozdemir A. D. Theory of the origin of the Turkish language, its language-range zone, classification and history / A. D. Ozdemir // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2013. - Vol. 26 (65), No 2. - P. 355-361.
This article describes the ways of Turkish origin, its language-range zone. The author focuses on the Pan-Turkic language bonds and unions, examines classification of Turkic languages from the standpoint of differ-
360
ent scientists such as K. Grenbeka, J.R. Kruger, G. Clawson, G. Derfera, Bensing, A. Shcherbakov, describes the role and determines the place of the Turkish language in the general system of Turkic languages.
Despite the fact that nowadays the Turkish language is already included in the Ural-Altaic group and Asian languages, there are many points of view on a multifaceted problem of the origin and development of the Turkish language, the classification of the Turkic languages, the similarities and differences between Turkic languages, Turkic language bonds with Chinese, Korean, Japanese, Tungus languages. Speaking that the foundations of Turkish language were made in Turkestan, you should pay attention to the fact that the Turkish language and its vocabulary formed over a long period under the influence of various factors. One of these factors is the area of Turkish language distribution, which created the conditions for interaction of the Turkish language with other languages and different peoples' cultures. The author shows the way of Turkish language formation and how vocabulary and phonetic peculiarities influenced by various linguageographical factors were arising in the Turkish language.
Key words: Turkish language, history, classification of Turkic languages, vocabulary, phonetics.
nocmynurn e pedaKU,uK> 30.08.2013 e.
361
