CC BY
40Cilt: 3,Sayi: 1, 2020
Vol: 3, Issue: 1, 2020
Sayfa - Page: 103-118
E-ISSN: 2667-4262
J iThenticate-
J— Professional Plagiarism Prevention
OSMANOFLAR ROMANINDA MEKAN VE YABANCILA^MA
PLACE AND ALIENATION IN THE NOVEL OF OSMANOFLAR Yasemin ULUTURK SAKARYA*
02.05.2020
\/Kabul: 22.06.2020
Anahtar Kelimeler:
Kenan Hulusi Koray, Osmanoflar, Mekân, Yabancilaçma.
Ara$tirma Makalesi
Insanin her türlü duygusuna ev sahipligi yapabilen roman türUnde olay, kiçi ya da zamamn somutlaçabilmesi, belirli bir mekânin olmasi ile mümkiindür. Bu nedenle her roman mekâna ihtiyaç duyar. Romanlarda açik ve kapali mekân olarak karçimiza çikan bu unsur, romanin durum ya da olay eksenli / odakli ilerlemesine göre §ekillenir. Durum eksenli romanlarda psikolojik tahlillerin yogun olarak içlenmesinden dolayi kapali mekânlar, olay eksenli romanlarda ise olay örgüsünün geniç bir alanda gerçekleçmesi için açik mekânlar daha çok tercih edilmektedir. Osmanoflar'da ise durum eksenli bir roman olmasina ragmen hem açik hem de kapali mekânlar, ruhsal tasvirlerin yansitilmasinda yogun olarak kullanilmiçtir. Kenan Hulusi Koray'in 1938 yilinda Kurun gazetesinde tefrika olarak yayimladigi tek romani olan Osmanoflar, 1900'ltl yillarin blinda Balkanlar'da yaçayan bir Türk ailesinin Bulgar komitacilar tarafindan yaçadiklari topraklardan uzaklaçtinlmaya çaliçilmasim konu almaktadir. Roman boyunca kahramanlarin ruhsal betimlemeleri hem açik hem de kapali mekâna tezahtlr etmekle birlikte, mekân-insan ili§kisi son derece kesif olarak detaylandinlmaktadir. Bu aynntilarda ortaya çikan belirgin durum ise mekân-insan iligkisinin menfi boyutta ele alinmasi ve bu tür mekânlarin ki$inin kendi içine kapanarak yabancila$maya dogru giden bir ruhsal durum içine girmesine sebep olmasidir. Biz de çali;mamizda, Osmanoflar romaninda yer alan mekân-insan iligkisini, insanin mekâna yabancilaçmasi baglaminda incelemeye çaliçacagiz.
ARTICLE INFO ABSTRACT
^Received: 05.02.2020 s/Accepted: 06.22.2020 In the novel genre type, which can host all kinds of feelings of the human, it is possible that the event, person or time can be materialized by having a certain place. Therefore, every novel needs a place. This factor, which appears as an open and closed space in the novels, is shaped according to whether the novel is focused on the situation or event. Because of the intensive processing of psychological analyzes in situation-based novels, closed spaces are preferred, whereas in event-based novels, open spaces are more preferred for the plot to take place in a wide area. In the Osmanoflar, although It is the situation based- novel, both open and closed places were used extensively to represent spiritual descriptions. Osmanoflar, the only novel Kenan Hulusi Koray published in the Kurun newspaper in 1938 as a serial, focuses on trying to remove a Turkish family living in the Balkans from the lands they had lived by the Bulgarian resistant movement in the early 1900s. Throughout the novel, the spiritual descriptions of the characters appear in open and closed places, in addition to this, place-human relationship is highly detailed. The apparent situation that emerges in these details is that the relationship between place and humanity is handled in a negative way, and that such places cause the person to close into himself and become in a spiritual state towards alienation. In our study, we will try to examine the place-human relationship in the Osmanoflar novel in the context of human alienation to place.
Keywords: Kenan Hulusi Koray, Osmanoflar, Place, Alienation
Research Article
* Dr. Ögr. Üyesi, Saglik Bilimleri Üniversitesi, Türk Dili Bölümü, Istanbul I Türkiye, E-mail: [email protected]. ORCID © https://orcid.org/0000-0002-5755-5053. Bu makaleyi §u çekilde kaynak gösterebilirsiniz (APA):
Ulutiirk Sakarya, Yasemin (2020). "Osmanoflar Romaninda Mekân ve Yabancila§ma". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kiiltür Araftirmalari Dergisi (UDEKAD), 3 (1): 103-118. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.731073.
Extended Abstract
Literature is one of the important disciplines that enables societies to come together with art. The novel type within this discipline turns its direction to the people on the street and synthesizes the real thing with fiction and reveals it in front of the reader. At this stage, the novel, which hosts all kinds of human emotions; the event requires a certain place for the person or time to become perceptible. In addition, the reasons such as the fact that the events are based on a foundation, the psychological or sociological perspectives of the characters are embodied, the conflicts in the plot take place and the ideology is revealed increases the importance of the place. Therefore, place becomes a living element, not just a place where the events occured, but also hosts expectations and dreams while reflecting both the ambient and the product in the process of change of all kinds of events and situations that the society experiences.
While the place is classified as open and closed place in the novel, is shaped according to whether the novel is focused on the situation or event. Because of the intensive processing of psychological analyzes in situation-based novels, closed spaces are preferred, whereas in event-based novels, open spaces are more preferred for the plot to take place in a wide area. In the Osmanoflar, although It is the situation based- novel, both open and closed places were used extensively to represent spiritual descriptions. Osmanoflar, the only novel Kenan Hulusi Koray published in the Kurun newspaper in 1938 as a serial, focuses on trying to remove a Turkish family living in the Balkans from the lands they had lived by the Bulgarian resistant movement in the early 1900s. Throughout the novel, the spiritual descriptions of the characters appear in open and closed places, in addition to this, place-human relationship is highly detailed. The apparent situation that emerges in these details is that the relationship between place and humanity is handled in a negative way, and that such places cause the person to close into himself and become in a spiritual state towards alienation. Therefore, it is extremely difficult to exhibit a positive approach to the places belonging to people who are communicated with a negative feeling. This situation causes the person to become alienated from that place, to break from the environment they live in, to close into himself and fall into the vortex of loneliness. This feeling of loneliness creates the alienation by triggering incompatibility with that place, and this alienation is the reason for the feeling of escape.
While it is seen that the depictions of the place and the person made throughout the novel are progressing in this context, it is possible to link the fact that many of the depictions and the chosen spaces are related to the narrator's mental state rather than the heroes. Because the writer has established in a relation with the places he chose in the novel with various ways in real life. The most important of them has to do with his father being from the city of Karnabad, the main place of the novel. The writer, who had to leave his father's house at a young age due to his family problems, is someone who does not get along well with his father. Therefore, he does not have good feelings about his father's hometown. When evaluated in the context of person-place relationship, this prevents the author from looking positively in that city. Therefore, the author entrusts his word to the narrator in order to reflect this point of view by exhibiting a highly negative approach to the spaces; The narrator who is left with this trust can only evaluate the people and places from the window of the author. This situation should be seen as a result of the parallelism between the author and the narrator.
In our study, we will try to examine the place-human relationship in the Osmanoflar novel in the context of human alienation to place.
1. Giri§
1906 yilinda Istanbul'da dogan Kenan Hulusi Koray, Bulgaristan'in Karnabad (Karnobat / Karinabad / Karinabat) §ehrinden olan Omer Faruk Efendi'nin ogludur. £e§itli okullarda ogrenim gordukten sonra bir sure Istanbul Universitesi Edebiyat Fakultesine giden Koray, ailevi ve maddi bazi sorunlar ile kar§ila§inca, babasinin evini terk etmek zorunda kalir. Ilk yazilarini ise Edebiyat Fakultesinde ogrenci iken 1928 yilinda, Servet-i Funun-Uyani§ dergisinde yayimlar. Ayni yil Yedi Me§aleci genflerden biri olarak fiktigi yola Me§ale
dergisinin tek nasiri olarak devam eder. Dergi, sekizinci sayisinda kapaninca Muhit, Mektep, Yeni Mecmua gibi çeçitli dergilerde hikâyelerini yayimlar. 1931 yilinda Vakit gazetesine girer ve yazi i§leri mudiirliigii gôrevine kadar yukselir. "Ж yillarinda gôzleme dayanmayan 'masaba§i' kôy hikâyeleri yazar[ken]" (Ktilahlioglu islam 2011: 350) (Alintilan tirnak içine almak yeterli, italik yazmaya gerek yok) gazetecilik meslegi ile hayata ve sanata bakiçi degiçmeye baçlar. Sonrasinda ise Ômer Seyfettin ve Sadri Ertem'in de tesiri ile gerçekçi bir anlayiça yônelerek "yeni hctyatin ruhuna uygun degerli" (Kocatiirk 2018: 775) eserlerini kaleme alir. "Gazeteciligi, [ise] onun bu yoldaki geliçmelerine engel olmatda beraber, bazi yônlerden de yardimci olmu§tur. Onu gerçekçi агйауца gôturmuç, toplum meseleleriyle, memleketin haliyle temasa getirmiçtir" (Alangu 1968: 225). 1943 yilinda, otuz yedi yaçinda, Adapazan'nda yedek subay olarak gôrev yaparken geçirdigi bir rahatsizlik sonucu vefat etmesi ise nasir olarak baçladigi edebî hayatinin hikâyeci olarak sona ermesine sebep olur (Necatigil 2004: 250).
Kenan Hulusi ôlumunun ardindan, sir saklamayi bilen ve ketum bir ki§i olarak tarif edilmiçtir. Yaçar Nabi onun için "Kenan Hulusi 'nin mahrem hayati, en yakinlari için bile meçhuldii. Hususi hayatindan, sevgilerinden, aile baglarindan рек seyrek olarak, birer telmih halinde bahsederdi. On senelik arkadaçimizin kaç karde§i vardir, annesi ve babasi sag midir, degil midir, çocugu var midir, yok mudur, hâlâ kat'i olarak bi/miyoruz. Bunda be/ki biraz bizim kayitsizligimiz, fakat daha ziyade onun çekingenligi ve sirseverligi vardi" (1943: 489) yorumunu yaparken Rtiçffi §ardag "рек az копщап, kizmayan, seven, kizacak yerde unutan, kimseyi kirmamak için hep 'peki' " (1943: 494) diyen, naif bir ki§ilige sahip oldugunu ifade eder. "Sessiz hali, tatli tevazuu ile herkes ile hoçnut ya§ayan ve herkesi hoçnut eden" (1943: 495) biri olmasina dair tahlil ise edebiyat hocasi olan Hakki Stiha Gezgin'e aittir.
2. Osmanoflar a Dair
Osmanof/ar, Kenan Hulusi Koray'in tek romamdir. 1 Ocak 1938 ile 16 Nisan 1938 tarihleri arasinda Kurun (Vakit) gazetesinde tefrika edilmesi ile ortaya çikan roman, Koray'in sagliginda kitap olarak yayimlanamamiçsa da Prof. Dr. Inci Enginiin'un uzun ugra§lan neticesinde, 2004 yilinda, hayati ve eserlerine dair degerlendirme notlarim da ekledigi bir kitap olarak Dogan Kitap tarafindan ne§redilmi§tir. Daha sonra ise рек çok yayinevinin, romanin farkli baskilarini yaptigi gôrulmektedir.
Osmanof/ar, 1 Ocak 1938 yilinda tefrika edilmeye baçlandigi vakit, gazetenin bu sayisi çeçitli sebeplerden dolayi yogun ilgi ile kar§ilanmi§ ve bu nedenle tiim okurlara ulaçamadan tukenmiçtir. Gazete okurlarinin birçogunun bu ônemli tefrikayi okuyamamiç oldugunu dti§unen gazete yetkilileri, te&ikanin ikinci sayisinin yayimlandigi 2 Ocak 1938 yilinin gazetesinde, ikinci tefrikayi ilkiyle birlikte vermeyi uygun bulmuçlar ve bu durumu gazetenin ilk sayfasinda okuyucularina çôyle duyurmuçlardir:
"Genç ve degerli muharrir Kenan Hu/usi'nin buyuk bir merak ve alaka ile takip edilecegine emin oldugumuz telif eseri OSMANOFLAR diinkii sayimizdan itibaren okuyucularimiza takdim edilmeye baçlandi; yilbaçi miinasebetiyle buyuk hacimde ve bedava bir almanakla birlikte çikarilmi§ olan diinkii sayimiz okuyucularimizin minnettar oldugumuz biiyuk bir ragbet ve alakasi ile kar§ilanmi§, bazi kimseler bu
yuzden yeni romanimiza ba§lamak imkdnini bulamami§lardir. Bu itibarla OSMANOFLAR romaninin diinkii kismini bugiin behind sayfamizda tekrar ediyoruz"
(Us 1938: 1).
Gazete yazarlanndan biri olan Nizamettin Nazif ise 15 Haziran 1938 tarihli ve Geng Neslin En Giizel Hikayeleri Dol^isiyla ust ba§ligina sahip olan Unutulmu§ Birkag Isim III ba§likli yazisinda, Osmanoflar romaninin Koray'in sagliginda kitap olarak basilamamasinin nedeni uzerinde durmu§tur. Yazida oncelikle Ya§ar Nabi'nin hazirlami§ oldugu Geng Neslin En Giizel Hikayeleri adli antolojiyi ele§tirmi§, daha sonra eserde Ya§ar Nabi ile hemfikir oldugu mevzulara deginmi§tir. Onlardan biri, Kenan Hulusi'nin karakteristik ozelliginin yazilarina sirayet ettigine dair olan yorumudur. Ya§ar Nabi'ye gore Kenan Hulusi "Pek buyuk bir kolayhk (?!) ve kayitsizlikla yazan arkada§larinin hildfma, yazilarinda pek mu§kulpesentti. Pek gok eserini bu yiizden yarida birakmi§ veya bittikten sonra yirtmi§ atmi§tir" (Nazif 1938: 3).
Ya§ar Nabi'nin bu yorumu uzerine Kenan Hulusi'nin kendi edebi hazzi i?in eser kaleme aldigini belirten Nizamettin Nazif, edebi zevki i?in yazan birisinin soz konusu 'yirtma' eylemini hi? du§iinmeden yapabilmesini son derece dogal olarak kar§ilar ve Ya§ar Nabi'nin yorumuna mukabil ayni yazida §unlan ifade eder: "Yirtip attigini bilmiyorum ama... Bu geng bir eseri mutlaka her §eyden evvel kendi edebi zevkini tatmin etmek iginyaziyor. Osmanoflar 'i yazdigi giinlerdeki heyecanli halini hatirliyorum. Yazdigini begenmezse yirtar mi? Yirtar" (Nazif 1938: 3).
Kenan Hulusi Koray 'a Mektup ba§likli yazisinda edebi haz ile yazilan bu eserin uslubu, kurgusu ve ciimle se9imleriyle edebiyat diinyasina yeni bir soluk getirip firtinalar estirmesi beklenirken kendi ko§esine 9ekilmek zorunda kalmasindan bahseden Selim Ileri ise edebiyat9ilarin bu esere ve yazarin bir ba§ka hikayesine dair de benzer tarzda takindiklan bu umarsiz tutumu ele§tirir ve soz konusu sessizligi 'ahmakfa' nitelendirip §unlan dile getirir:
"Osmanoflar sisler inmi§, bugulu anlatimiyla, ali§ilagelmi§ sozdiziminin epey di§indaki cumleleriyle, dykuleyi§ ve kurgudaki gok §a§irtici yenilikgiligiyle edebiyat ortamimizda firtinalar estirecek sanmi§tim. Kipirdattigi yaprak, bir iki yazarimizin dnerisinden ibaret oldu. Ardindan o korkung sessizlik!
Yaz ve A§k Hikayeleri'nin kaderi de ayni oldu. Istanbul 'un bir donemini, Beyaz Ruslarin Istanbul seruvenlerini, agustos bdcelderinden sirlari dokiilmu§ bir aynaya, dogayi, nesneleri, sahneleri, §arkilari ya§atan harikulade dykiiler suskunlukla kargilandi. Bu haince, ahmakga susu§, edebiyat, sanat degerlerine saygili bir iilkede ya§asaydiniz, seving gigligi olup gikabilirdi" (tleri'den aktaran; Ertop 2011: 90).
Koray'in k^^eristik ozellikleri baz alin^ak (Ya§ar Nabi ile Nizamettin Nazif in ifadeleri) romamna gosterdigi tavir du§unuldugunde, bu tavir ile edebiyat dunyasinin romana gostermi§ oldugu (Selim Ileri'nin ifadesi) 'haince ve ahmakfa' olan sukut tavri arasinda bir ko§utluk kurmak mumkiindur. Nitekim yazarin kendi eserine yeterince ehemmiyet gostermemesinin kar§iliginda edebiyat alemi de belirgin bir mukabelede bulunmami§lardir.
2.1. Romanin Olay Örgüsii
Osmanoflar romani, Bulgaristan'in Karnabad çehrinde yaçayan bir Türk ailesinin Bulgar komitacilar tarafindan çehirdeki varliklarimn ortadan kaldmlmaya çaliçilmasini ve o bölgenin hikâyesini anlatir. Ailenin kurucusu olan "en büyük Osmanof Nemçe seferinden döndügü siralarda bir akçam burada gecelemi§ ve eçsiz Karnabad asi ruhlu yeniçeri agasini ölünceye kadar burada kalmaya mecbur etmi$ti[r]" (Koray 2004: 42). Bu mecburiyet sayesinde Karnabad, "Burgaz 'in az ötesinde ve su verilmemiç bir saksi gibi" (Koray 2004: 42) köy olmaktan çikmiç; Osmanof ailesinin iktisadî ve siyasî nüfuzu ile bir Türk çehri olmuçtur.
Iki yüz yil boyunca Karnabad çehrine her türlü bakimdan sahip çikan en büyük Osmanof un Ahmet, Yusuf ve Halil adinda ûç oglu vardir. Olay örgüsü bu ûç kiçinin etrafinda çekillenir. Ahmet Osmanof, kardeçlerin en büyügüdür ve at yetiçtiriciligi ile meçguldiir. Büyük bir harasi vardir. îlk eçini kaybedince Zehra Osmanof ile evlenmiçtir. Ortanca kardeç olan Yusuf Osmanof ise roman boyunca ruhsal betimlemeleri ile okurun karçisina çikan içine kapamk bir kiçidir. Kendisine ait bir barakada, Karnabad topragindan altin üretmek için çaliçir. Kardeçleri, onun bu i§e yogunlaçmasinin sebebini, severek ayrildigi eçi -bir Bulgar kadini olan- Yuvanna Mihailoviç'i unutmaya çaliçmasina baglar. Yuvanna, kûçûk kardeçin zorlamalari neticesinde evi terk etmek zorunda kalmiçtir. Yusuf un Yuvanna'dan Gülsüm adinda bir kizi vardir. Lakin aile, Gülsüm yerine Bulgar ismi olan Groçenka'yi kullanmayi tercih eder. Kûçûk kardeç olan Halil Osmanof ise o asi ruhlu en büyük Osmanof a en çok benzeyendir. Büyük bir silah odasi vardir ve bu oda Karnabad halkinin korkulu riiyasidir. Halil Osmanof bu odadaki silahlar sayesinde ailesini ve çehirdeki nüfuzunu koruyabilmektedir. Aileden biri hâline gelen Petro Grigorof ise ailenin içine sizmiç bir Bulgar komitacidir. Aile mensuplarinin güvenini kazanmiç olan Grigorof, hain emellerine ulaçabilmek maksadiyla evin kûçûk kizi olan Gülsüm'ü ve Zehra Osmanof u kullamr. Özellikle Gülsüm, babasi ve annesinden göremedigi ilgi ve sevgiyi Grigorof ta görür ve aralarinda baba-kiz iliçkisine benzeyen bir ruhsal bag kurulur. Herkesin tam olarak itimat ettigi Grigorof a güvense de ona karçi içinde bir §üphe taçiyan kiçi ise Halil Osmanof tur. Anlatici ise 1900 yilinda, babasi ile çiktigi bir iç seyahati sebebiyle Karnabad'a gelmiç ve Osmanof ailesi ile taniçmasi neticesinde onlann hikâyesine dâhil olmuçtur. Bir stire Osmanoflarin pansiyonunda kalan ve ismi zikredilmeyen anlatici daha sonra çehirden aynlmi§; fakat dort yil sonra yani 1904 yilinda, Burgaz çehrindeki sihhiye dairesine tayin edilmesiyle birlikte Kamabad'a gelerek Osmanoflmn ailesine tekrar müdahil olmuçtur.
Romanda, Bulgar komitacilann Osmanof ailesini Karnabad topraklarindan yok etmek için gerçekle§tirdikleri çeçitli komplolar ele alimr. Bu eylemler §ehirde yapilan panayirm basilarak anarçi çikarilmasi, Osmanoflarin evinin baskina ugramasi, Ahmet Osmanof un at yetiçtirdigi haranm yakilmasi, Aydos tren yolunun havaya uçurulmasi ve Halil Osmanof a tuzak kurulmasi gibi olaylardir. Bu baglamda roman kahramanlarinin yaçanan olaylara verdikleri tepkisizlik, birbirleri arasindaki iletiçimsizlik, gûç ve kudretlerine güvenerek gösterdikleri tedbirsizlik ve psikolojik tahlilleri üzerinde de durulur. Grigorof un da içlerinde bulundugu Bulgar komitacilarm, Bulgaristan'in özgürlügünü kazanmasi için Ruslara hizmet etmesi ve bu amaç ugruna gerçekleçtirdikleri söz konusu eylemlerin aslinda, Osmanof ailesinin temsil ettigi Osmanli Devleti'nin gûç ve kudretinin o topraklardan yok edilmeye
?ali§ilmasi ile bagda§tigini söylemek mümkündür. Oyle ki roman boyunca anlatici "Bulgaristan 'a dair iki dü§üncenin ve birbirine zit iki dü§ünce ve ruhun kimildadigmi görür. (...) Iki ruh: daha agik söylemek lazim gelirse Türk ve Bulgar ruhu... Birisi, Bulgarya üzerinde sulhu isteyen bir ruh!.." (Koray 2004: 147-148) Digeri ise üstü kapali olan Grigorof
yani Bulgar ruhudur.
2. 2. tnsanin Mekänla Yabancila§masi
Var olu§un ruh ve beden ikilisinden mütevellit oldugu dü§ünüldügünde, insanin bazen kendi ruhu ile bazen de somut olan bedeni ile bir mücadele i?ine girdigi görülür. Bu mücadelede kazanan da kaybeden de insanin ta kendisidir. Sonuf her ne olursa olsun, varligin mü§ahhas delili olan beden, kendisinin di§inda pek ?ok somut mevcudiyet ile kar§i kar§iya kalir. Bu kar§ila§ma ise insanin ayni frekansi yakalamasi yahut birbirini itmesi §eklinde inta? edilirken netice, güniimüz insanina bir §ekilde yalnizlik olarak geri döner.
" 'Insan yalnizligi 'nin, onun kendisine ve gevresine 'yabancila§masi 'nin 20. yüzyilin ana gergeklerinden ve gag edebiyatinin da ba§at motiflerinden oldugunu söyledigimde, dinleyenlerden biri 'ben yalniz degilim ki' demi§ti 'üstelik gevremle aramda bir kopukluk da yok.' Bunu söyleyen, dünya ve kendisiyle ilgili sorunlarim gözümlemi§ bir ya§am bilgesi olabilirdi ancakya da henüz diplerde kulag atmayi ögrenememi§ biryeniyetme..." (1998: 45) der Yildiz Ecevit, Edebiyatta Yabancilagma ve Yabancila§tirma ba§likli yazisinda. Ruh her ne kadar uyumu yakaladigina inansa da aslinda ger9ek olan, 'insanin yalnizligi'nin yabancila§maya dogru giden serüveninden ba§ka bir durum ihtiva etmemesidir. Dolayisiyla yabancila§tikQa azalan insan ne ailesi ne de arkada§ ve dostlarinda aradigi huzuru ve aidiyeti bulamamakta, i9inde bulundugu ortamdan uzakla§arak 'yalnizliga' dogru ko§ar adim ilerlemeyi kendisi i5in önemli bir basamak olarak saymaktadir. Söz konusu ilerleyi§in temelinde ise uyumsuzluk hissinin mevcut oldugunu söylemek yanli§ olmayacaktir. Zira ki§i, ifinde bulundugu mekäna ki§ileri nezdinde uyum saglayacak ya da saglayamayacaktir.
Yabancila§ma genel bir ifade ile toplumun degi§imlere ayak uydurmasi esnasinda ki§inin geride kalarak topluma uzakla§masi veya toplumdan kopmasi §eklinde zuhur ederken onunla toplum arasinda meydana gelen kopukluk ile ortaya ?ikan mesafeyi ifade etmektedir (Yürek 2005: 55). Bu mesafe ki§inin yalmzca toplumdan uzakla§masi ile ortaya Qikmamakta, a5on zamanda belirli bir yerden, ba§ka bir ki§iden ya da kendi özünden uzakla§masi olarak da algilanmaktadir (Marshall 1999: 789). Bu algi ise kavramin menfi olani i§aret ettigini göstermektedir. Nitekim zaman zaman "insanin igselligi yaqayacagi tek bir kö§e bile bul[amadigi]" (Bachelard 2014: 61) durumlar zuhur eder ki böyle anlarda ki§inin hangi §artlarda, nerede oldugu önemini yitirir.
Felsefl, sosyolojik ve psikolojik boyutlarda ele alinabilecek olan bu kavramin edebiyat dünyasinda da kar§iligi mevcuttur. Oyle ki Tanzimat Fermam ile birlikte hizlanan yabancila§ma serüveninin eserlere tezahür etmesi son derece dogal bir neticedir. Batiii bir hayat tarzi ile gelenekselin korunmasi arasinda kalan insan tipinin ele alindigi bu eserlerde, Batilila§irken kendi özüne yabancila§an insanin betimlemeleri oldukfa yer tutar. Bilhassa roman türünde söz konusu arada kalmi§lik ve degi§imin ger9ek dünya ile olan baglantisi kurulmakta, romana sokaktaki insani yansitma rolü verilmektedir (Balci 2002: 5). Daha
sonraki dönemlerde ise yabancila§ma kavraminin kendine / özüne, kültüre, topluma ve mekäna yabancila§ilmasi ile somutla§tirildigi görülmektedir.
Toplumda meydana gelen degi§imlerin izlenebilecegi yerlerden bin, mekänlardir. "Birgok eserde [gerQekle§tirilen] mekända[ki] degi§iklik, metnin ritmine tesir eder[ken]" (Akta§ 1984: 133) ki§ide var olan degi§imlerin de ortaya konulmasinda önemli bir role sahip oían mekánlan sadece bir 'yer' olarak degil, ki§iyi ve toplumu ilgilendiren devinimlerin somutla§tigi bir yapi olarak degerlendirmenin gerekliligi ortaya fikar (Alver 2006: 37). Aym zamanda "Romanci, mekän unsurunu olaylarin cereyan ettigi gevreyi tanitmak, roman kahramanlarini gizmek, toplumu yansitmak, atmosfer yaratmak cihetinde kullanabilir ve o, olaylari §ekillendirirken bunlardan birini devreye soktugu gibi, birkagini da dikkate alabilir " (Tekin 2002: 129). Bu acamada ise mekändan beklenen, ki§inin kendisini buhindugu ortama ait hissetmemesini / yabancila§masim saglamasidir.
Mekänin bu rolü; ki§inin ruhsal dünyasina, fevresindeki insanlarla olan ileti§imine ve mekäna baki§ agisina bagli olarak §ekil almaktadir. Sözgelimi ki§i, sevdigi birinin yamnda mekänin olumsuz havasim göz ardi edebiliyorken ho§lanmadigi birinin yamnda mekäna kar§i olumlu bir duygu Í9Íne girememekte, kendisini yalmz hissederek ortama yabancila§makta ve ortamdan uzakla§ma istegi Í9Íne girebilmektedir. Böyle bir durumda aym mekän hem menfi hem müspet olarak ki§inin gördügü 9er9eveden tasvir edilebilmektedir.
Osmanoflar romaninda ise siklikla kar§ila§ilan durumlardan biri olan 'yalmzlik hissi' ve 'yabancila§ma duygusu', roman ki§ilerinin aile fertleri ile olan ileti§imlerini azaltmalarina neden olmakla kalmaz; ya§adiklan 9evreden de uzakla§malarina, kendilerini soyutlamalanna sebep olmaktadir. Bu kendine yöneli§ ise roman boyunca farkli §ekillerde zuhur ederken belirgin bir §ekilde yapi unsurlanndan biri olan mekända kendisini ete kernige büründürür. Romandaki "olaylar dizisini ve karakteri etkiledigi ölgüde bütünün bir pargasi" (Stevick 2004: 264) olan mekän, roman ki§ilerinin ya§adiklarina "can verir, derinlik kazandirir. Belki de meMn, yazindaya§amin hammaddesi, topragidir" (Dener 1995: 73).
Mekän, önceleri herhangi bir fonksiyonu bulunmadan eserlerde yerini alirken özellikle 19. yüzyilla birlikte karakterlerin tesiri ile §ekillenen belirleyici bir roman unsuru olarak varligim sürdürür. Bu durum elbette ki tüm romanlar Í9Ín ge9erli degildir lakin söz konusu durumu bünyesinde banndiran romanlar, mekäm canli bir varlik gibi ele alir ve onu, ki§ilerin ruhsal 9özümlemelerinde son derece belirgin bir rol Í9erisinde okuyucunun kar§isina 9ikarirlar. " Vaka zincirinin muhtevasi ve kahramanlarin psikolojik hali, mekän tasvirlerinden anla$ilabil[digi]" (Akta§ 1984: 129) gibi, ki§inin Í9 dünyasmda ya§adigi her türlü duygu mekända kar§ilik bulur; mekänin insan Í9Ín vazge9Ílmez oldugu hissi ile häkimiyet alam genialer ve mekäna farkli bir anlam yüklenir. "Mekän, [hem] olayin [hem de duygunun] dili olma özelligini kazamr[ken]" (Kolcu 2006: 23) di§ dünyamn algilani§ini da etki altinda birakir. Lakin "her canlinin algiladigi di§ dünya farklidir. Her canli igin yapilacak di§ dünya tarifi, aym zamanda о canlinin algiladigi di§ dünyayi algilayabilme yetenek ve potansiyelinin tarifi, bir ba§ka ifade ile о canlinin tarißdir" (Kahvecioglu 2008: 145). Öyleyse mekänin tarifinin yazardan yazara göre degi§tigi de bir ger9ektir. Yazar bir mekäni, fotograf edasiyla detayli olarak betimleyebilirken kendi yorumunu katarak duygu ve hayallerinin in§a ettigi
farkli bir mekân olarak da tasvir edebilir. Bu açamada ise okuyucunun karçisma açik ve kapali mekânlar çikar.
2.2.1. Açik Mekânda tnsanin Yabancilaçmasi
Açik mekânlar geniç ya da di§ mekân olarak da adlandirilir. Olaym vuku buldugu köy, kasaba, çehir, park, bahçe, meydan gibi alanlardan oluçan açik mekânlar, daha çok olay odakli romanlann ihtiyaci dogrultusunda geniç bir çerçevede ele alinir. Bu tür mekânlann yogun oldugu romanlarda psikolojik bir tasvire pek rastlanmaz. Lakin kimi zaman yazar, mekâmn kiçi baglamindaki aksini ortaya koymak için açik mekânlardan da yararlanabilir. Bu yararlanma ise çeçitli sembol, imge, teçhis, teçbih ve ciimle tekrarlanmn kullamlmasiyla gerçekleçtirilirken insan ile mekân arasinda bir bag kurulur. Yazar mekâni anlatirken aslinda insani da anlatmiç olur ve okuyucuyu psikolojik bir betimleme ile ba§ ba§a birakir.
Osmanoflar ise daha çok durum eksenli ilerleyen bir romandir. Dolayisiyla romanda çok fazla açik mekâna rastlanmamakla birlikte yer alan bazi mekânlarin kimi zaman detayli olarak tasvir edildigini görmek mümkündür. Söz konusu detayin yer aldigi bölümlerde ise zaman zaman roman kahramanlariyla olmakla birlikte daha çok anlaticiyla ruhsal bir birliktelik kuruldugu görülürken okuyucunun mekândan yola çikarak kiçiye dogru bir diiçûnsel sürece girmesinin önü açilmiç olunmaktadir. Bu fikrî siireç ise insanin bulundugu mekâna aksi yahut mekâmn insana aksi ile yabancilaçmaya kadar uzamr. Hatta kiçileçtirme sanati ile canli bir varlik gibi ele alinan mekânlar da ayni yabancilaçma ve yalmzlaçma duygusunu hissetmekte ve okuyucuya bunu hissettirmektedir.
Romanin konusu Bulgaristan'da geçtigi için Bulgaristan'in Burgaz, Sofya, Karnabad (Karnobat / Karinabad / Karinâbâd), Filibe çehirleri ile Çamkoru (Çamkoria) beldesi ve Delikamçi (Luda Kamçiya) Nehri romanda açik mekân olarak okuyucuya sunulan yerlerdir. Bu mekânlar; olay örgüsünün gerçekleçtigi yerlerin okuyucunun muhayyilesinde somutlaçmasini, yaçanan gerçek trajedinin ortaya konulmasmda zihinlerin geçmiçi kurcalayarak romanin muhtevasina dâhil olmasim ve yazarin ele aldigi duyguya okuyucunun nüfuz etmesini saglamasi bakimindan sinirli lakin önemli açik mekânlar olarak karçimiza çikar. Sözgelimi, yazar bu mekânlardan Burgaz, Delikamçi Nehri ve Çamkoru ile ilgili detayli bilgi vermez ve bu mekânlan psikolojik bir tahlilde kullanmaz; fakat Sofya, Burgaz Limani, Filibe ve Karnabad'i çeçitli çekillerde detaylandinr. Bu çehirlerden Sofya'ya gelen anlatici, Sofya'mn sokaklannda bulunan düzensizlige dikkatleri çeker ve ortaya çikan bitki örtüsü çoraklaçmasi ile düzensizlikten dolayi Sofya'mn bir Türk §ehri olmaktan uzaklaçtigim belirterek mekâni tarihî bir analiz ile çôyle karçilaçtirir: "Bulgar evlerinin intizamsizliginda bugiin anlatmak istediklerimi çok sonralari Sofya'ya yaptigim bir ziyarette, bizzat çehrin içinde de bulmuçtum. Sofya bir Türk ¡¡ehri olmaktan çikrniç, bizimle beraber Balkanlar'a giren yeçil manzara degi§mi§, binalarin yerlerine bir türlü isinamayan sekaleti (çirkinligi) içinde Sofya, bir yigin, kirli bir yigin halini almi§ti" (Koray 2004: 124).
Alintida görüldügü gibi, eski ve yeni hâli mukayese edilen çehrin mazideki hâlinden eser kalmadigi iizerinde durularak çehrin eski Câline, anlaticinm da çehre duygusal olarak uzaklaçmasi, bu uzaklaçmanin ise anlaticinm da çehre karçi bir yabancilik çekmesine sebep olmasi çeklinde ortaya konulmaktadir. Zira içinde bulunulan mekânda eskiye / anilara dair bir
çeyler arayan kiçi, bulamadiginda dogal olarak bir yalnizlik içine girecek ve bu durum kiçinin mekâna yabancilaçmasina sebep olacaktir. Benzer bir tasvire Filibe çehri için de rastlanmaktadir. L^in burada §ehir, teçhis sanatindan yararlamlarak her §eyden uzaklaçmak isteyen bir insan gibi daha belirgin bir çekilde tasvir edilirken çehrin kendinden bile kaçmak arzusu içine girip 'ben'e yabancilaçtigi ve yagan karm bu istemedigi görüntüden bir nebze de olsa kurtulmasina vesile oldugu §öyle anlatilmaktadir: "A§agi yukari bir haftadan beri, onu bir kar §ehri haline getiren beyazliga ragmen, bu уитщаИщт içine daha fazla gömülmek ve adeta kaybolmakyahut gözden silinmek istiyordu. (...) Kasaba, bir haftadir devam eden kar altinda, beyazhk iizerinden çekilince, garip bir sihirle dümdüz о1тщ bir manzara gösterecege benziyordu" (Koray 2004: 147).
Burgaz çehri ise yaçanan Karnabad baskinindan sonra anlaticimn §ehre gelmesi esnasinda gördügü manzarayi tasvir etmesi ile okuyucunun muhayyilesinde resme dönü§ür. Örnegin §ehrin sokaklannda dolaçmaya baçlayan anlatici, "Burgaz'in silik ve suratsiz vaziyetin"den bahsederek gördüklerini anlatmaya baçlar. "Burgaz'in ilk sabah aydinligini alan sokaklar[í\ bir kurçun viziltisinda birer içaret gibi ÄüHM^maktadirlar]." Ardindan "yollar, birdenbire umumî karargâha sevk edilecek adamlarla dolmu§tu[r]; silahlar arabalarla yüklü gidiyordu[r] ve bir dakika içinde, Burgaz'in bu gizli silah depolariyla, §imdiye kadar nasil infilak edivermedigine $a$ir[ari\" (Koray 2004: 104-105) anlatici, §ehre dair nesnel bir tasvir gerçekleçtirirken kendi yorumunu eklemeyi de ihmal etmemi§tir. §ehrin canil vaziyetine dair olan bir ba§ka tasviri de Burgaz Limani'nda görmek mümkündür:
"Liman, Karnabad'a dogru açilan kapilarinda, bütün öteki kasabalarda oldugu kadar ayni çenlik dakikalarini yaçiyordu. Ba§tanba§a bayraklarla donanmiçti ve Karnabad'a giden zahire kafilelerinden kalan sayisiz arabalar baçiboç birakilmiç atlarla beraber limani dolduruyor, yalniz, daima hareket halinde bulunan bu kalabalik tuhafbir huzursuzlukla kimildamyordu" (Koray 2004: 91).
Hem Filibe hem de Burgaz ile ilgili yapilan bu yorumlarm sebebi olarak anlaticimn çehirlere uyum saglayamamasindan kaynakli bir yabancilaçmayla baç baça kalmasinin da etkisi yadsinamayacak kadar mühimdir. Nitekim roman boyunca kahramanlann, bilhassa da anlatici kahramamn yaçadigi çehre ve kaldigi yerlere dair bir uyumsuzluk yaçadigi görülürken muhatap oldugu kiçilerin kendisine vermiç olduklari duygu ile bu uyumsuzlugu besledikleri anla§ilmaktadir. Dolayisiyla uyum saglanamayan bir mekâna / yere kendini uzak hissetmek, son derece normal karçilanacak bir durumdur.
Mezkûr açik mekânlarin arasinda en dikkat çekeni ise Karnabad'dir. Oyle ki Karnabad, yazarin babasinin memleketi olmasi münasebetiyle ayri bir öneme sahiptir. O §ehre ait menfi / müspet tahlil, tasvir ve yorumlanmn yazarin babasi ile olan iliçkisine, çehri gôrmiiç yahut babasi ile birlikte çehirde yaçamiç olmasina baglamak, baba memleketinin romanda ana mekân olarak tercih edilmesinin sebebini ortaya koyacaktir. Nitekim yazar, yaçadigi sorunlardan dolayi babasinin evini terk etmek zorunda kalmiçtir. Böyle bir durumda iken ogul-baba arasinda müspet bir iliçkinin oldugunu varsaymak рек mümkün degildir. Dolayisiyla yazarin yaçanilan çeçitli menfi olaylara ev sahipligi yapmasi için Karnabad §ehrini seçmesi, bilinçli bir tercih olarak degerlendirilebilir.
Karnabad, román boyunca olaylarin büyük bir kisminin gerfekle^tigi §ehirdir. Román kahramanlari ile anlatici bu §ehirde ya§amakta ve bu §ehir okuyucuya bir fotograf albümünün arka arkaya siralanan sayfalan gibi sunulmaktadir. Romanin pek ?ok sayfasmda kimi zaman nesnel kimi zaman da romantik / izlenimci / oznel bir tasvir ile §ehir adeta okuyucunun goziinde canlandirilirken ozellikle romantik tasvirlerin ger?ekle§tigi cümlelerde mekan-insan ili§kisinin yogun §ekilde var oldugunu gormek mümkündür. Bu ili§ki ise daha Qok anlaticmin §ehre dair baki§ afisinin yansitilmasi ile ortaya konulur.
Órnegin Karnabad, anlatici i?in onceleri "sulhperver bir memleketin kendi halinde ya§ayan dagdagasiz ve i$i yolunda gider bir manzarasi" oían §ehir olarak tarif edilir. "Ye§il Karnabad, üstünde higbir vakit eksilmeyen rüzgárla, bir §ehir sayfiyesi hadar cazipti[r]"
(Koray 2004: 28-29).
"Karnabad\ gózlerimin ónünde, bir film gevrilmeye hazirlanan bir stüdyo hadar daginik geliyordu. Büyük bahgeler arasina konulmu§ evler, yollar, bilhassa Osmanoflara giden yol, Bulgarlarin yava$ yava§ toplanmaya ba§ladigi Varu§, kügük kilise, istasyon,(...) ilk baki§ta insana bu hissi veriyorlardi" (Koray 2004: 32). Anlaticinm bu tarifi, babasinin bir i§i dolayisiyla 1900 yilinda ilk kez gelmi§ oldugu Karnabad'a aittir. Dort yil sonra kendi i§i vesilesiyle tekrar Karnabad'a gelen anlatici, §ehirdeki kalabaligi fark eder ve bu durumdan rahatsizlik duyar. Kalabaligin ortadan kaldinlmasi ise tek istegidir. Ancak o zaman §ehri huzurla seyredebilecegini dü§ünen anlatici aslinda, §ehir ile kendisi arasinda bir duygusal bag kurmaktadir. §ehirde gordügü vaziyetten olumsuz etkilendigi igin §ehre yabancila§makta, dolayisiyla §ehre kar§i olumlu bir ruh háli besleyememektedir. Bu durumu aQikladigi cümleler ise §oyledir:
"Bununla beraber manastirin di§ kapisindan igeriye girmeden gok daha ewel, Karnabad ayaklarimin altindaydi. Osmanoflarin odasindan daha ziyade ayaklarimin altinda. Ve i§te, büyük Osmanof'un kendi kendine oturmayi itiyat edindigi kahve; istasyon (...) arka tarafta ugsuz bucaksiz bir ye§illik; bazi kereler bir bozkir hayati iginde gózüken Osmanoflarin giftlikleri... Bütün bunlari, kügük bir kartpostal üstündeki bir manzarayi adeseli bir kutuya yapi§tirdigim tek bir gózle seyrediyordum ve higbir vakit kutunun igindeki manzara degi§miyordu. Yalniz büyük giftliklerin ortasindaki tek tük evler birbirinden uzakla§tirilmi§: Osmanoflara giden yol bagindaki kahvenin etrafi bir karinca yuvasi gibi kalabalik... Fakat her nedense gózlerimle bunu gormek istemiyorum. Bir el bu kalabaligi oradan kaldirip kasabanin ótesine berisine serpi¡¡tirecek olsa, ancak, onu bir kasaba gibi daha huzurla seyredecegim''' (Koray 2004: 48).
Bir ba§ka mekan-ins^ ili§tásinden ^yn^l^an yabancila§maya ise román kahr^mlrnnd^ oían Zehra Osmanof un hissettiklerinden yola Qikarak anlaticinin Karnabad baskinindan ewel §ehirle ilgili 9e§itli te§hislerde bulundugu, panayir dolayisiyla §ehre akin eden onca kalabalik ve yogunluktan sikilan insan gibi §ehrin de bu durumdan muzdarip oldugunu, bu nedenle eski Karnabad'in bir §ekilde ortadan fekilip yerme yeni insanlariyla farkli bir Karnabad'in ortaya 9iktigini anlatan cümlelerinde gormekteyiz.
"...Zehra bu tuhaf hissi ya§ami§ ve içerisinde bir madde gibi onu elle tutulur bir §ekilde bulmuçtu. Karbabad'in içinde kendisini kaybetmek! Ve herhalde bu son fikir daha dogruydu, kasabanin yabanci bir kalabalik arasinda bir yere gizlenmek luzumunu duymuç bir hâli vardi ve Karnabadyaçayan bir mahlûkgibi bunuyapmiçti da... Yalniz kasabanin neresine saklanmiçti Karnabad? Butùn dag ve taçiyla beraber ûç gùndùr kaybolan Karnabad'in yerinde çimdi daha ba§ka bir Karnabad gôzukmeye baçliyordu" (Koray 2004: 95).
Bu cumleler bize, insanin yaçadigi çehirde kendisini nasil kaybettigini ve bu kaybediç hissinin madde gibi elle tutulur bir his hâlini nasil aldigini gôstermektedir. Zira Zehra Osmanof için "her §ey Karnabad'da korkulu olmaya ba§la[miçtir]" (Koray 2004: 121). Bu hissi yaçayan ise sadece insan degildir, çehir de kendi içinde bulundugu durumdan uzaklaçmak için kendisinden kaçmi§ ve -d^. ônceki alintida oldugu gibi- kaçtigi yerden kendisine yabancilaçtigini gôrmiiçtur.
2.2.2. Kapali Mekânda insanin Yabancilaçmasi
Kapali mekânlar ise dar ya da iç mekân olarak adlandinlir ve durum odakli romanlarda siklikla kullanilir. Ev, oda, otel, diikkân, baraka gibi sinirlan duvarlar ile çizilmiç bu mekânlarin roman kiçilerinin tasvirinde son derece onemli bir yeri vardir. Ôznel / izlenimci / romantik bir tasvir ile oluçturulan bu mekânlar "kiçinin ruh durumuna gôre ilk bakiçta gôziine çarpan unsurlarin algi dûnyasinda aldigi gôruntuler[m] tasvir edi/me[siyle oluçturulur]" (Çetin 2019: 141). "Bazi insanlar içe dônûkturler, yalnizligi, kapali mekânlara kapanmayi, inzivaya çekilmeyi severler. Bunlar, di§a donilk aktif degil, içe dôntik pasif kiçiliklerdir. Bireysel, felsefi, metafizik anlamda zihinsel faaliyetlerle ugraçirlar. Bu ttir kiçiler, kendi varolu§larini ancak kapali mekânlarda gerçekleçtirebilir''' (Çetin 2019: 136-137). Kapali mekânlarda yer alan bu ôzellik, daha once de zikredildigi gibi, kiçinin içine kapanmasina, diç diinyadan kendisini soyutlamasma, çevresiyle iletiçimini koparmaya çaliçmasina ve dolayisiyla ciddi bir yabancilaçma içine girmesine sebep olurken bulundugu mekânda mucerret ve muhayyel bir dunya yaratabilmesine de vesile olmaktadir. Bu yeni dtinya ise kiçinin 'kaçiç' içinde oldugu gerçek hayattan uzaklaçmasi ile mumkun hâle gelebilecektir.
Psikolojik tahlillerin yogun oldugu Osmanoflar romEinmda ise olay ôrgiisunun daha çok kapali mekânlarda gerçekleçtigini gormekteyiz. Osmanoflann pansiyonu / evi, Aleksi Todorof un pansiyonu, Burgaz sihhiye dairesi, manastir, Halil Osmanof un silah odasi, Yusuf Osmanof un altin çikarmaya çaliçtigi barakasi, anlaticinin Burgaz'daki memur odasi, Filibe umumî karargâhi, Bulgar evi, Grigorofun dag odasi ve Filibe'deki otel romanda yer alan kapali mekânlardir. Açik mekânlarda oldugu gibi bu mekânlarda da bazilari ayrmtilariyla ya da dikkat çeken ôzellikleriyle betimlenirken bazilan sadece birkaç ciimle ile soz edilerek detaylandinlmadan zikredilmiçtir.
Bu mekânlardan teferruat ile bahsedilenler arasinda ilk olarak, anlaticinin gôrevli geldigi Burgaz'daki memur odasi bulunmaktadir. Anlatici için bu oda, kalmaya ba§ladigi vakitler onemli bir mekân olarak yer alirken daha sonralan kendini yalmz hissetmeye ba§ladigi bir mekân olarak ele alinir. Ôyle ki anlatici, odasmda tek begendigi yer olan pencere kenarindaki koltuga oturarak Liman'daki kalabaligi seyreder ve gôrdugii kalabaligin çekilip
ortami yalmzlik hissinin istila etmesinden son derece ürker. Zira anlatici, kendisini ailenin bir par9asi kabul ettigi Osmanoflardan uzaktadir. Bu yalmzlik hissi ise tek ba§ina kalmi§ligin, odaya ve dolayisiyla §ehre olan yabancila§manin bir neticesidir. Anlaticinin mekän tasvirinden yola ?ikarak duygulanni ele aldigi ciimleleri §öyledir:
"Burgaz, A$agi Balkanlar 'da dola§mak vazifesini aldigim yerlere belki daha yakin bir mevkide bulunuyordu. Fakat Burgaz'in tabiatindaki yalnizliga ragmen orada Osmanoflar yoktu. (...) Bu sebepten olacak ki, Burgaz'daki kiigiik memur odamin orta yerinde Karnabad'a ta§imakla ta§imamak arasinda mütereddit kaldigim birkag valiz apagik duruyordu; kitaplarimi bir kenara yigmi$tim. Yalniz sac bir soba heniiz takilmaya vakit bulunamami§ borulariyla odanin gögebe manzarasini tamamliyordu ve odanin igine yerle§tirilmi§ muntazam bir §ey varsa pencerenin kenarinda yerini degi§tirmek istemedigim bir koltuktu. Onu istasyona dogru gevirmi§tim; bacaklarimi garip bir §ekilde pencereye dayiyor ve bir giin limandaki kalabaligin kaybolmasiyla kasabayi istila ediverecek kadar korkung buldugum yalmzligi unutmaya gali§iyordum" (Koray 2004: 92).
Anlaticimn bir ba§ka yabancilik Qektigi mekän ise Bulgar evleridir. Romanda Bir Bulgar Evi alt ba§ligi ile sunulan bölümde roman kahramanlarindan olan ke§i§ Dimitri Aleksiyevi9'in Bulgar fiftliklerine yaptigi sabah ziyaretlerinden bahsedilir ve ziyaretten daha ziyade Bulgar evlerinin if mimarisi iizerinde durulur. Anlatici bu evlerden birisini teferruatiyla betimledikten sonra evin intizamsizliginin kendi karakterine ters dü§tügünü belirterek e§yalarin olmasi gerektigi yerlere konulmasiyla bile kendisini teskin edemeyecegini, i^inin huzurlu olamayacagini ifade eder. Nitekim "ev bize hem dagimk hayaller hem de bir hayaller bütünü sunar" (Bachelard 2014: 33). Ardindan bu evi, Osmanoflarin evi ile de mukayese etmekten kendisini alamaz. Bir Türk evi ile bir Bulgar evinin arasindaki o muazzam farki dile getirmesi ise onun hem milli baki§ afisini hem de kültürel farkindaliga sahip olu§unu göstermektedir. Dolayisiyla anlatici, Bulgar evinde her §ey mükemmel olsa dahi memnuniyetsiz olmaya devam edecek ve ortama uyum saglamaktan 90k mekämn verdigi manevi huzursuzluktan dolayi yabanile§ecektir. Bu yabanile§me ise biz ve öteki ayrimindan kaynaklanmaktadir. Anlatici, Bulgarian 'öteki' olarak gördügünden dolayi, onlara kar§i hissettigi güvensizlik duygusunu onlann evlerine kar§i da hissetmekte, ki§i ile mekämn söz konusu baglantisim 'ötekilik' kavramina yüklemektedir. Bahsi gefen evin tasviri ile güvensizlik hissi ise §u §ekilde yapilmaktadir:
"Di§arida, asma gardaklarinin altinda, topraklar bir Türk bahgesinde görülebilecek kadar temizdi. Tahta ayakli bir masa avlunun bütün möblesini te§kil etmekle beraber, sabahtan ak§ama kadar vakit vakit degigen gölgeler, bu büyük bo§lugu kapiyor ve nereden aktigi belirsiz bir suyun sesi igin igin duyuluyordu. (...)
Birer kat üzerine agilan avludan girer girmez igerde her §eyi degi§mi§ bulurdunuz. Ekseriya tahtadan yapilan e§yalar, su testileri, belki bir ayna, hepsinin birer birer nereye konulacaklarindan tayin edilememi§ tuhaf bir halleri vardi. l$in en garibi onlari bizzat intihap edeceginiz bir yere koydugunuz takdirde yine kendi kendinizde bir türlü teskin edemediginiz bir emniyetsizlikle kargilagirdiniz" (Koray 2004: 123).
Bir baçka muazzam tasvire ise roman kahramanlarindan olan Bulgar komitaci Petro Grigorof m dag odasinin tarif edilmesinde rastlamaktayiz. "2?/r ôlum yolunun nihayetinde" (Koray 2004: 130) bulunan odayi ve odaya giden yolu kendi yorumlanyla siisleyerek sayfalarca betimleyen anlatici, Grigorof u, hazirladigi komplolar ile hedeflerini karakteriyle iliçkilendirerek ortaya koyar. Kôtii kahraman olarak çizilen Grigorof, anlaticinin da son derece r^atsiz oldugu, tehlikeli buldugu hatta korktugu biri olarak resmedilirken onun yaçadigi oda da çevreye olumsuz hisler yaymaktadir. Grigorof ile odasi arasindaki iliçkinin mekân-ins^ baglaminda son derece somutlaçmiç olmasi, kiçinin, karakterinden rahatsiz oldugu biri için ona besledigi duygular ile odaya bakiçimn paralellik gôstermesine sebep olmaktadir. Dolayisiyla anlaticimn ho§lanmadigi / olumlu elektrik almadigi birinin odasindan da hoçlanmamasi oldukça dogal bir refleks olacaktir. Bôyle bir durumu yaçayan kiçi ise bulundugu ortamda huzursuz ve mutsuz olacagi için ortama yabancilaçacak ve kendisini oraya ait hissetmeyecektir. Ki§i tesiri ile mekâni degerlendiren anlaticinin bu duygu ve duçunceleri çôyledir:
"Grigorof un Karnabad'dan uzaklaçtigi dakika.la.ri, Osmanoflar için, hakiki bir tehlike halinde dûçùndùgum zaman hakliydim: (...) A§agi Balkanlar'in dag aralarma kurulmu§ gizli mekteplerini iki senedir Grigorof un idare ettigi dogruydu. Nitekim Balkanlar'in Karnabad'a açilan kapilarinda, bu daglardan birinin koçesi, Petro Grigorof un sôyledigim gizli mekteplere ait bir merkez ve talimat odasiydi. (...) Bir Bulgar dostumla beraber kiiçiik magara kapisina yaklaçtigim siralarda, Grigorof la hayatinda karçi karçiya geldigim vakit duymadigim bir korkuyu, tenime geçirilmiç ikinci bir deri kadar soguk ve iirpererek hissetmiçtim. Bununla beraber Grigorof un odasinda kapi dedigim §ey, dag içerisine bakan karanlik bir methaldi ve ancak bir keçi ayaginin geçebilecegi kadar tehlike doluydu. Yan tarafta yuvarlanan bir uçurum, çimalin bir ok kadar hizla kopup gelen ruzgârini daha açagilara, nihayetsiz bir ova yoluna dogru siirukluyordu ve 1900 baçlarindan itibaren, bu ova yolu iizerinde kaybolanlarin cesetlerini saklayan uçurum Grigorof un hayali kadar korkunçtu (...)" (Koray 2004: 128).
Anlaticinin hem Grigorof un odasi hem de Bulgar evleri ile ortak bir iliçki kurdugu gôrulen bu alintilardan da anlaçilacagi iizere mekânin menfi hissi, sahibi ile ôrtiiçmekte hatta bu his o mekândan bir an once kaçmak hissini ortaya çikarmaktadir.
Roman kahramanlarindan olan Halil Osmanof un silah odasi da roman boyunca çeçitli çekillerde olay ôrgiisune dâhil edilen kapali mekânlardan biridir. Halil Osmanof, ailenin en sinirli ki§isidir ve butiïn aile fertleri iizerinde tesiri bulunmaktadir. Bu yuzden çehirdeki siikûneti ve huzuru Halil Osmanofun sagladigina inanan aile; onun silahlara olan duçkiïnliïgimii butiin çehir gibi bilmekte, silah odasina girmeye cesaret edememekte ve silah odasindan çekinmektedirler. Silah odasi "Osmanoflarin en gizli _yen[dir] ve belki de Osmanoflarin ayakta durabilmesi için hazirlandiklari yer[dir]... Yahut butùn Karnabad bôyle dw.j'Mflfmektedir]" (Koray 2004: 237). Lakin bu duçiince Halil Osmanof a duyulan endiçeli hislerin mekâna tezahurunden ba§ka bir §ey degildir. Ôyle ki Halil Osmanofun ortalarda gôrunmedigi vakit nerede oldugu ve bulundugu yerden çiktiginda neler vuku bulacagi titai Karnabad halki tarafindan defalarca tecriibe edilmiç ve bu tecrubeler halki son derece tedirgin
£jlt / 'Vol"1"«: "i, ^S1 ' ijssae: 1, 2020
etmi§tir. Böylece aile fertlerinin ve halkin silah odasina olan baki§ afisi Halil Osmanof a olan nazarlan cihetinde degi§mektedir. Anlatici bu durumu §u §ekilde özetlemi§tir: "Halil, eger ortada yoksa, yeni birtakim silah planlari hazirlamak üzere bu odanin igerisine kapanmi§ti. Karnabad'in bunu hissederek vakit vakit titredigi dakikalari biliyorum" (Koray 2004: 237).
Silah odasim gördükten sonra halkin söz konusu Qekincesine hak veren anlatici ise odayi §öyle tasvir eder:
"Halil Osmanof'un silah ge§itlerinde A§agi Balkanlar'in ve bilhassa Karbabad'in ne kadar gekinmekte hakh oldugunu derhal anlami§tim; odanin dort tarafi tipki bir magazanin iginde oldugu kadar silahlarla doluydu; en büyük Osmanof tan itibaren bizzat kendisinin imal ettigi bir silah modeline kadar hepsini orada görebilirdiniz. Bir batin ewelki Osmanof'un manastira hücum ettigi sirada buldugu silahlar, Halil Osmanof un koleksiyonunda bilhassayer tutuyordU (Koray 2004: 52).
Bir diger kapali mekän tasviri ise §ehirdeki tek manastira aittir. Manastir "a§agi yukari 1850 senelerinde Karnabad'a yerle§meye ba§layan Bulgar azinligi tarafindan kurulmu§tu[r]" (Koray 2004: 45). Roman boyunca Bulgar komitacilann bir araya gelerek komplo teorilerini konu§tuklari yer olarak ele alinir. Anlatici "(■•■) manastirin ye§il yapraklar arasinda kizil bir tehlike gibi, her dakika ba§kaldirmak üzere oldugu[nun]" (Koray 2004: 122) farkmdadir ve in§a edilme amaci ile hangi amaflara hizmet ettigi konusunda son derece bilinglidir. Bu perspektif ise anlaticinin Bulgar komitacilara olan baki§inin manastira yansimasi §eklinde ger9ekle§ir. Nitekim manastin, bulundugu konumu ve sahip oldugu madeni <jam ile kanatlarini a?an bir ku§a benzeten anlatici, o ku§un her an Osmanoflara saldiracak bir §ekilde durdugu izlenimine sahiptir. Bu durumu ise manastirin görünü§ünün ve talihinin garipligi ile bagda§tinr. Bu baglamda yalmzca ta§ ve duvardan olu§an bir mekäna ya§ayanlari ve sahip ?ikanlari sebebiyle olumsuz bir duygu ile yakla§an anlatici, aym zamanda yabancila§mamn zirvesini de ya§amaktadir. Manastira ait bu yorum ve tasvir §öyledir:
"Yari kalmi§ bir manastirin ne garip bir görünü§ ve talihi vardir! (...) Karnabad'in daha istasyon tarafinda gözüken madeni gan hemen ba§imin üzerinde gibiydi; oldugundan bile daha büyük duruyor ve galindigi zaman dü§üncelerimi susturacak yahut gikardigi sesle beni istila edecek kadar derin gözüküyordu.
Bununla beraber manastiri bir ku§ kadar ürkek buluyordum. Iki tarafinda iki kanat gibi gerilen ve yarida kalan iki büyük daire ile madeni bir ganin sallandigi kule, manastira kar§i böyle bir his uyandiriyordu. Kanatlar kasabanin üzerine dogru agilmi§ti ve madeni gan üzerinde ku§un gagasi tarn Osmanoflara bakiyordu. Bulgarlar, Karnabad'inyam ba§inda bu ku§u acaba ne vakit uguracaMar?" (Koray 2004: 47).
Netice itibariyle roman boyunca ele alinan kapali ve aQik mekänlarin roman kahramanlarinin ruhsal hissiyatlari ile dogrudan ili§kisinin oldugu a§ikärdir. Bu ili§kinin menfi bir hal üzere ilerlemesi, §ahis kadrosunun ya§adigi tecrübeler ile §ekillenirken bulunduklari ortamlara sirayetinin de oldukfa yogun olarak i§lendigi görülmektedir. Ki§inin kendisini mekäna bir §ekilde uzak hissetmesi, onun ya ya§anmi§liklanndan ya mekänin sahibine dair hissettiklerinden ya da huzursuzlugun verdigi uyumsuzluk ile uyumsuzlugun
getirdigi yabancilaçmadan kaynakli oldugunu göstermektedir. Yaçanan bu duygusal sûreç ise mekândan kaçiça sebep olmakta, uzaklaçma hissini kat be kat arttirmaktadir. Burada kiçinin mekâna yabancilaçmasinin yaninda mekânin da kendisine uzaklaçmasi, kendisinden kaçmak istemesi durumu da mevcuttur ki, bu da anlaticmin mekârn çahis kadrosunuii bir üyesi olarak addederek mekâna canlilik payesi biçmesi çeklinde ortaya çikmaktadir.
Sonuç
Mekân ile insan birbirinden menfi / müspet gûç alan yahut birbirine giiç veren önemli yapi unsurlandir. Kiçinin mekâna dair hissettikleri, mekâmn sahibi ya da mekânda yaçayan kiçilere bagli olarak degiçkenlik göstermektedir. Dolayisiyla menfi bir duygu ile iletiçim kurulan kiçilere ait mekânlara müspet bir yaklaçim sergilenmesi son derece zordur. Bu durum ise kiçinin o mekâna yabancilaçmasina, yaçadigi çevreden kopmasina, kendi içine kapanarak yalmzlik girdabina dûçmesine sebep olmaktadir.
Kenan Hulusi Koray'in kaleme aldigi bu eserde ise olay örgüsü daha çok duragan ilerlediginden dolayi kiçi analizlerine siklikla yer verildigi görülmektedir. Bu tasvirler ise açik ve kapali mekânlar baglaminda ele alinmaktadir. Durum odakli bir romanda daha çok kapali mekânlarin ruhsal betimlemeler için kilit roi oynadigi diiçûnûlûrken bu romanda hem kapali hem de açik mekânlarin birlikte aym görevi üstlendigi görülmektedir. Aym zamanda bu mekânlarin roman boyunca menfi bir betimlemeye tabi tutulmasi ise dikkat çekici bir noktadir. Söz konusu olan olumsuz bakiç açisi, mekâmn ya da mekân sahibinin tesiri ile kiçinin bulundugu ortama yabancilaçmasina sebep olmaktadir. Bir baçka deyiçle, mekâmn insana tezahürü 'yabancila§ma'nin temel sebebidir. Bu yabancilaçmanin kaynagim ise o mekâna dair olan uyumsuzluk ve kaçiç hissi oluçturmaktadir.
Etik Beyan
"Osmanoflar Romaninda Mekân ve Yabancilaçma" eidli çaliçmamn yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarma uyulmuç; ULAKBÎM TR Dizin 2020 ôlçûtlerine göre çali§mada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmamiçtir.
Kaynakça
Aktaç, Çerif (1984). Roman Sanati ve Roman ïncelenmesine Giri§. Ankara: Akçag Yayinlan.
Alangu, Tahir (1968). Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman (1919-1930). Cilt 1. Istanbul: Istanbul Matbaasi.
Alver, Köksal (2006). "Öyküde Mekân, Mekânda Öykü'. Hece ÖyküDergisi, 17: 37-43.
Bachelard, Gaston (2014). Mekâmn Poetikasi. çev. Alp Tümertekin. Istanbul: îthaki Yayinlan.
Balci, Yunus (2002). Türk Romaninda Aydin Problemi. Ankara: Kültür Bakanligi Yayinlan. Çetin, Nurullah (2019). Roman Çôzûmleme Yöntemi. Ankara: Akçag Yayinlan. Dener, Aytanga (1995). "Yazinda Mekân". Kuram, 7: 73-79.
Ecevit, Yildiz (1998). "Edebiyatta Yabancilaçma ve Yabancilaçtirma". Virgül. 14: 45-47. Ertop, Konur (2011). "Büyük Yapitlanmiz". Bütün Dünya, 90-94.
Gezgin, Hakki Süha (1943). "Zavalli Kenan". Vakit. 240: 495.
Kahvecioglu, Hüseyin (2008). "Mekänin Üreticisi veya Tüketicisi Olarak Zaman". Zaman-Mekan. Yay. Haz. §entiirer, A., Ural, Berber, Ö., Uz Sönmez, F.: 142-149.
Kocatürk, Vasfi Mahir (2018). Büyük Türk Edebiyati Tarihi. Istanbul: IKÜ Yayinevi.
Kolcu, Ali ihsan (2006). Öykü Sanati. Erzurum: Salkimsögüt Yayinevi.
Koray, Kenan Hulusi (2004). Osmanoflar. Istanbul: Dogan Kitap.
Ktilahlioglu islam, Ay§enur (2011). "Cumhuriyet Dönemi Türk Hikäyesi". Yeni Türk Edebiyati El Kitabi (1839-2000). ed. Ramazan Korkmaz. Ankara: Grafiker Yayincilik.
341-373.
Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlügü. fev. Osman Akinhay, Derya Kömürcü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayinlari.
Nabi, Ya§ar (1943). "Hulusi". Varlik, 240: 489.
Nazif, Nizamettin (1938.06.15). "Gen? Neslin En Güzel Hikäyeleri Dolayisiyla - Unutulmu§ Birka? tsim III". Kurun. 3.
Necatigil, Behcet (2004). Edebiyatimizda Isimler Sözlügü. Istanbul: Varlik Yayinlari.
Stevick, Philip (2004). Roman Teorisi. Qev. Sevim Kantarcioglu. Ankara: Ak^ag Yayinlari.
§ardag, Rü§tü (1943). "Kenan Hulüsi'nin Ölümü". Varlik, 240: 494.
Tekin, Mehmet (2002). Roman Sanati (Romanin Unsurlari) 1, Istanbul: Ötüken Yayinlari.
Us, Asim (1938.01.02). Kurun. 1.
Yürek, Hasan (2005). Cumhuriyet Dönemi Türk Romaninda Modernizmin Yeri. Yüksek Lisans Tezi. Mersin: Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
