CC BY
25УДК 929 Алим Азаматоглу (477.75)
Kamelya Mehmetkizi Tekne1 E mail: [email protected]
Kirim'in sembol §ahsiyetlerinden: Gergekle kurgu arasinda Alim Azamatoglu
Özet: Tarihinin her döneminde sayisiz kahraman yeti§tiren Türk milleti sahip oldugu bu degerleri daima ya§atmi§tir. Köklü bir gegmi§e sahip olan Kirim Tatar Türklerinin sözlü kültüründe kahramanlik, yigitlik, cesaret gibi degerleri vurgulayan sayisiz efsane ve destan bulunmaktadir. Kirim Tatar Türklerinin hayatinda XIX. yüzyilin ikinci yarisinda ortaya gikan Alim Azamatoglu, zamanla tarihi hafizada yer etmi§, efsanele§mi§ ve her daim mill? bir kahraman olarak ya§arak itibar görmü§tür. Alim kimilerine göre Kirim Tatarlarinin Robin Hood'u dur. Bu adlandirma Onun sadece bir kahraman, cesaret sahibi biri olarak degil ayni zamanda gügsüzleri himaye eden, onlari gözeten kisacasi zalimden alip mazluma veren karakterinden ileri gelmektedir. Maksadimiz belli bir tarihi dönemde ya§ami§ milletin iginden gikan ve efsanele§erek günümüze kadar ya§ayan bu kahramani tanitmaktir.
Anahtar Kelimeler: Alim Azamatoglu, Kirim Tatarlari, Mill? Kahraman, Halk Kahramani, Kültür
Alim'in hayati ve faaliyetleri hakkinda bilinenler daha ziyade onu taniyanlarin hatiralarindan ve buna dayali olarak söylenegelen £e§itli rivayetler ile devlet ar§ivinde bulunan bir dizi belgeden ibarettir. Bunlara Kirim Tatar Edebiyatindaki yeri, tiyatro oyunlari ve hayatini konu alan film de dahil edilebilir. Son dönemlerde Alim hakkinda müstakil olarak yazilmi§ ve Ona dair hatiralari, rivayetleri ve hikayeleri i?eren tek eser Riza Fazil'in Alim-Kirim Yigiti / Alim-Krimskiy Cigit (Simferopol, 2005) adli ?ali§masidir.
Nami St. Petersburg'a (Qar II. Aleksandr'a) kadar ula§an Alim Azamatoglu (Babasinin adi bazi yerlerde Bekir olarak ge$mektedir.)'nun tam olarak ne zaman dogdugu bilinmese de 1925 yilinda 110-111 ya§larinda vefat etmesi 1813-1815 yillarinda dogdugunu dü§ündürtmektedir. Kirim'in en eski ve me§hur §ehirlerinden olan, Karasubazar (Belogorsk) §ehrine 15 km. uzakliktaki Köpürliköy (Köpürliköy Felaketi (Toprak Davasi): Köpürliköy sakinleri, 1889-1890 yillarinda ba§layip 1905 yilina kadar süren bir toprak davasi ya§ami§tir. Ellerinden hile ile alinan topraklar 1905 yilinda sonuplanan hukuki süre? sonucunda zalimlerin ve haydutlarin eline ge?mi§tir. Bunun sonucunda halk topraksiz, evsiz-barksiz kalmi§tir.) (Qeremisovka) (Kefe Uyezdi (ilpesi), Sala Volosti (Nahiyesi)'de dünyaya gelmi§tir. Alim'in dünyaya gözlerini aptigi Köpürliköy, köy sakinlerinin kendi topraklarindan 1905 yilina kadar faydalanabildigi bir özellik ta§imasiyla bilinir (Fazil 2005: 17-18; Seityagyayeva 2012: 120). Bu durum ya§aminin ilk dönemlerinde taniklik ettigi haksizlikla dolu atmosferi ve belki de Onu millT bir kahraman olma yolundaki pizgisini anlamak apisindan önemli olmalidir.
Alim pocuklugundan beri zeki, eli i§e yatkin ve beceri sahibi bir ki§ilik olup ufak tefek i§ler olan ev ayakkabilarini yamamasi, söküklerini dikmesi kisacasi onlarin tamirini en iyi §ekilde yaparak yenilemesi babasinin gözünden ka?mami§ ve onu zanaat sahibi olmasi i?in taninan bir Karasubazar esnafi olan Haci Hasan ustanin yanina pirak olarak vermi§tir. (Alim'in ?ali§maya ba§lamasi ile ilgili, daha pocukluk döneminde dericilik sanatini ögrenmesi i?in deri atölyesinde
1 Kamelya Mehmetkizi Tekne, Yrd. Dop. Dr., Kirklareli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü (Türkiye).
^MTepaTypoBegeHMe u $onbKnopucTMKa / ЭAe6мflтwblнaспblкt Be ^onbKnopflWbrnbiKt I 95
?ali§tigi da söylenir (Bkz. Alim Azamatoglu 2000). Kü?ük ya§larda ?ali§maya ba§ladigi bu yerde yine kendisi gibi ?irak olan ustanin oglu Eyüp ve Abdurazak ile dost olmu§tur. Alim her ne kadar yaptigi i§te ba§arili olsa da dag eteklerindeki yemye§il tarlalarda, ormanlarda arkada§lariyla at bakip serbest?e hareket etmeye ali§kin bir hayat tarzina sahip olmasi bir süre sonra ya§amasi i?in burasinin pek de cazip gelmemesi sonucunu dogurmu§tur. Qirakliktan ustaliga gegtigi dönemde ise babasinin ani ölümü ile ondan kalan topragi i§lemeye mecbur kalmi§tir. Annesinden ba§ka kimsesi olmayan (Akmescit'te ya§ayan K. i. Qernayeva, 1939 yilinda "Pereval Tübünde" adli hatiralarinda Alim'in bir de kiz karde§i oldugunu ancak bir mirza tarafindan ka?irildigini ve bunu engellemeye ?ali§an babasi Azamat Akayin ?ubuklatilarak dövüldügü ve bir süre sonra da öldügünü ifade etmi§tir. Bu olaydan bir süre sonra da gen? kizin da ortada birakildigi bilgisini vermi§tir (Alim Azamatoglu 2000: 56). Alim bir süre sonra topragini amcasi Muhtar Aga'ya devretmi§ ve daha sonra da annesini de kaybetmi§tir. Älim Karasubazar'in güneyinde Karaaga? kiri civarinda büyük saraylar, topraklar, ormanlar, bah?eler sahibi olan Babacan (Babovi?) adli zengin bir Karaim'in1 hizmetine girmi§tir. Babacan bu dönemde ayni zamanda Karasubazar §ehrinin galavasi (subayi) olup önemli bir nüfuza sahiptir.
1926 yilinda Gösterime Giren "Alim" Adli Filmin Posterleri2
Alim Azamatoglu'nun mill? bir kahraman olma yolundaki hikayesinin ba§langici ise §öyledir:
Karaim adetlerine göre, kadinlar Müslümanlardaki gibi erkeklerden gizlenir, görünmez, görünse bile yüzlerini örter ve yabanci erkeklerle konu§mazlardi. Babacan'in tek kizi olan Sara her sabah ahirdan atini gikarip binip giden Alim'i pencereden seyretmeye ba§lami§, uzun boylu, geni§ omuzlu, düzgün gövdeli, karaka§li, zeytin gözlü, gür biyikli görünümüyle yaki§ikli bir delikanli olan Alim'e kisa zamanda gönül vermi§tir. Duygularini anlatmak isteyen Sara, hizmetkarlara güvenemediginden bunu onlar vasitasiyla degil de kendisi anlatmaya karar vermi§, bu yüzden de bir gün sofaya ?ikip Alim'i el i§aretiyle huzuruna gagirmi^tir. Alim, ilk kez gördügü kizin kar§isina geldiginde Sara Ona olan sevgisini söyleyememi§ ve birden boynundaki inci kolyeyi koparip kendisini sessizce yere birakmi§tir. Gördüklerine bir anlam veremeyen Alim yoluna devam etmi§tir. Bir süre sonra yerde boguk sesler ?ikaran Sara'nin ba§ina hizmetkarlar toplanmi§ ardindan da annesi gelmi§tir. Kendisine geldiginde annesi neler oldugunu sormu§ Sara sonucunun getirecegi
1 Karaimler (Kirim Karaylari) Hazarlarin bünyesinde ya§ami§ Türk topluluklarindan birisi olup adlari, mensubu olduklari Musevi mezhebinden gelmektedir. Hazarlarin dagilmasindan sonra ise ?ogunlukla Kirim'a yerle§mi§lerdir. Karaim tarihi ve kültürü konusundaki ara§tirmalarin ba§langici Prof. Sergey Markovi? §apsal'a ait olan ?ali§malardir. Bkz. Gülsevin 2007: 301; Baskakov ve Tinfovi? 2004).
2 http://www.kino-teatr.ru/kino/movie/sov/12371/po^er/74957/, 25.07.2015.
agir neticeleri dü§ünmeden Alim'in boynundaki incileri almaya çali§tigi ve vermemek için mücadele ettigi yalanini söylemi§tir.
Durumu ögrenen Babacan, Alim'i hemen hapse attirmi§, i§in böyle agir bir §ekilde sonuçlanacagini ön göremeyen Sara ise bir süre sonra attigi iftiradan pi§man olmu§ ve gerçegi annesine anlatmi§tir. (Fazil 2005: 18-19) Alim'in suçsuz yere hapsedilmesi sebebiyle Sara devamli §u yiri (türküyü) söylemeye ba§lar:
"Alim, Alim deyalmam,
Men Alimni köralmam.
Dünya tolu dülber olsa,
Alim kibi tapalmam.
Aman da, Alim, of...of.
Yandim da, Alim, of.of. (Alim Azamatoglu 2000: 56)
Babacan gerçegi ögrendikten sonra Alim'i hapisten çikartmi§ ve i§ine devam etmesini istemi§tir. Konunun bu kismi hakkinda biraz daha farkli açiklamalar da söz konusudur. Buna göre bazi yayinlarda kizinin itirafindan sonra, adinin çikmasini istemeyen babanin, Alim'i cezaevine gönderdigi de ifade edilir (Alim Azamatoglu 2000: 56). Fakat bu yaçananlar Alim'in hayatinda yeni bir dönemin ba§langici olmuçtur. Bundan sonra adaletsizliklerle mücadele etme dönemi baçlarken ayni zamanda o günden sonra Babacan ve ailesinin dü§mani olmuçtur. Alim tarafindan takip edildiklerine inanan Babacan, ailesini de alarak Akmescit'e göç etmek zorunda kalmi§tir.
Alim bütün fakirlerin, ezilenlerin kisacasi kendi gibilerin ne durumda oldugunu anlami§ ve bundan sonra tüccarlarin, mirzalarin, pomeççiklerin (toprak agalarinin) ve büyük devlet memurlarinin Babacan'dan bir farki olmadigi anlayi§iyla hareket etmiçtir. Alim'in Babacan'a ve Karaimlerin büyük zengin tüccarlarina olan dü§manligi hükümet yetkilileri tarafindan Karaim halkinin dü§mani gibi anlatilsa da, tanitilsa da Alim yalniz Babacanlarin, zenginlerin, firsatçilarin dü§mani olmuçtur (Fazil 2005: 18-19).
Alim'in sadece Kirim Tatarlarini degil millet ayrimi gözetmeksizin tüm aciz durumda olanlari himaye ettigini söylemek mümkündür. Buna bir örnek olarak halk arasinda bilinen bir vak'ayi aktarmaya çaliçalim:
"Borç batagina saplanan Akmescit'li bir Ermeni borçlu oldugu zengin Rum'un "ya parayi verecen ya da kizmi" seçenegi karçisinda uzun süre direnir ve teklifi kabul etmez. Ancak sonunda senetlerini geri alabilmek için kizini vermeye razi olur. Genç kiz aglayip sizlasa da toy günü belirlenir. Bu arada birisi Ermeniye, "Alim'e müracaat ei" diye akil verir. Ermeni Tatarlarin yardimiyla Alim ile görü§ür. Bunun üzerine Alim, bir gece Rum'u takip edip Ermeni'nin senetlerini alip kizdan vazgeçmesini buyurur. Alim'in adi bile o dönemde korku salmakta o kadar etkiliydi ki Rum, onun bu emrine kar§i tek bir söz dahi söyleyemez." (Kirim Tatar Halk Efsaneleri 1999: 12-13).
Kirim'da Alim Azamatoglu'na karçi geçmiçten günümüze ölümsüz bir ilgi var olagelmiçtir. Alim'in Kirim'daki faaliyetlerine iliçkin bir dizi ar§iv belgesi de bulunmaktadir. Kirim Özerk Cumhuriyeti Devlet Arçivi'nde saklanan bu belgeler 1846-1849 yillarinda Alim'in Kirim yollarinda gerçekleçtirdigi hirsizlik ve soygunlara dair polis suçlamalari, mahkeme kayitlari ve raporlari içermektedir. Bu ar§iv malzemesi arasinda Kirim'in asil soyguncusu olan Çar yetkilileri ve zengin toprak sahiplerine kar§i yapilan soygun faaliyetlerinin bir delil listesine ise rastlanamamiçtir. Bu belgelerden, Alim'in adaleti saglama üslubunun polislerin ho§una gitmedigi anlaçilmaktadir.
Alim'in tarihi bir kiçilik oldugunu tastikleyen, 30 Eylül 1848 tarihli, Karasubazar Çehrinin Baçkani olan Tavrida Valisine sunulan raporlardan biri ise §öyledir: "Bir zamandan beri Karasubazar'dan Simferopol ve Feodosiya'ya kadar uzanan yollarda çok soygum olaylari olmaya baçladi ve buralardan geçmek tehlikeli oldu. Duyumlara göre belli ki bu soygum faaliyetlerimi Karasubazar'm sakinlerinden olan ve sürgümdem kaçan Alim yapmaktadir. O, soygum yaptigi imsamlarm yammda
^MTepaTypoBefleHMe u $onbKnopucTMKa / Э1цe6мнтwblнаспblкt Be #onbKnop,qwbmbiKt I 97
övünerek bana kötülükyapacagini söylemi§ ve insanlar Onun evimin bahgesinde silahli bir§ekilde dola§tigini gördüklerini söylediler. Bu olay 29 Eylül gecesi gergekle§mi§. Onun igin ben, kendi evimde tehlike altinda oldugumdan Alim'in de Karasubazar §ehrinde annesinin evinde olmasindan dolayi yukaridakileri agiklamayi gerekli gördüm ve siz ekselanslarina sunuyorum. Bu konu hakkinda Karasubazarpolisine de haber verdim" (Seityagyayeva 2012: 154-155).
1926 yilinda Gösterime Giren "Alim" Adli Filmin Posterleri1
Alim ile ilgili bilinenlerden dikkat fekici hususlardan birisi de ünlü ressam ve deniz manzaracisi Ayvazovskiy ile olan münasebetidir. Ayvazovskiy Kirim Robin Hood'u ile §ahsen tani§mi§tir (Seityagyayeva 2012: 155).2 Alim ile dünyaca ünlü ressam ivan Konstantinovif Ayvazovskiy arasindaki münasebet Tavrida Alimleri Ar§ivi Komisyonunun 1905 yilinda yaptigi toplanti ile ilgili haberlerde ortaya fikmaktadir. Bu komisyona ait zabitlar arasinda karakul (astragan) kalpak giymi§, kara biyikli bir Kirim Tatarinin resmi dikkat fekmektedir. Yine bu resimde kolundan kalin bir zincirin halkasinin yere sarkmasi tasvir edilmi§tir. Resmin bir kö§esinde ise Fransizca yazilar yer almaktadir. Bu yazilarin sahibi Kirim tarihfisi ve ayni zamanda etnograf Ludving Petrovif Kolli'dir. L. P. Kolli Alim'e ait olan bu resmi Fransiz ressam Leoni Lelorren'den hatira olarak almi§ ve Kefe Müzesi'ne bagi§lami§tir. (Slufanko 1989: 33; Doronin http://kartamirakrym.blogspot. com.tr)
Alim'in Ayvazovskiy ile tani§masi ve Alim Azamatoglu'na ait resmin hikayesi ise §öyledir: Bir yaz günü resim yapmakta olan Ayvazovskiy'nin yanina hizmetfisi gelir ve bir Kirim Tatarinin kendisiyle görü§mek istedigini söyler. Firfasini birakip salona gelen ressam kar§isinda, üzerinde kara bifagi, dogu motifleriyle bezenmi§ fe§itli renklerdeki gömlegi, bol pafali pantolonu olan geni§ omuzlu, biraz uzunca yüzlü, otuz ya§larinda bir Kirim Tatarini görür. Aralarinda konu§tuktan sonra resim atölyesine girerler. Ayvazovskiy o siralarda Türk sultaninin sipari§ verdigi Bogazifi manzarali resimleri yapmaktadir. Alim ise duvarda asili duran Kirim daglarinin, Sudak'in ve Yalta'nin resimlerine dikkat kesilir. Alim Kirim adetleri geregince kendisine ikram edilen bir fincan kahveyi ifer ve o sirada bekar olan Ayvazovskiy'in toyuna (dügününe) mutlaka gelecegini söyleyerek oradan ayrilir. Gerfekten de Ayvazovskiy 1849 yilinda Grevs adindaki bir ingiliz kiziyla evlenir. Nikah bittikten sonra Alim atiyla kar§ilarina fikarak bifaginin altindan kiymetli bir mendil fikarir ve bunu faytonda oturan gelinin dizleri üzerine birakir. Bu olaydan bir kaf ay sonra ise Alim'in Akmescit'te yakalandigi duyulur. i§te bu siralarda Fransiz §arkici Lelorren Akmescit'te bir
1 http://www.kino-teatr.ru/kino/movie/sov/12371/poSer/74957/, 25.07.2015.
2 Alim'in Kirim'daki faaliyetleri Robin Hood'a benzetilir. Soydugu ki§ilerden aldiklarini yoksullara bagi§la-yarak ödüllendirir. Orman ve daglarda gizlenir (Seityagyayeva 2012: 120).
dizi baçarili konserler verir. Konserler için geldigi Akmescit'e yaninda annesi ve bir ressam olan kiz kardeçi de bulunur. Ekim 1849 tarihinde Tavrida Baçkaninin evinde yapilan bir toplantida Ayvazovskiy ile genç ressam Leoni Lelorren'in resim hakkindaki sohbeti Alim konusuna gelir. Leoni, Ayvazovskiy'in nüfüzunu kullanarak Akmescit Hapishanesine girerek Alim'i tasvir ettigi portresini çizer. Böylece Alim Azamatoglu'na ait olan resim bu çekilde ortaya çikmiç olur (Sluçanko 1989: 34-35).
Daha önce de belirttigimiz gibi Alim ile ilgili bildiklerimiz sadece hatira ve rivayetlerden ibaret degildir. Alim ile ilgili 1848-1849 yillarina ait mahkeme tutanaklarina göre annesinin adi Kerime'dir. Yine bu tutanaklara göre Alim, cinayetten tutuklandigi ve hapsedilmek üzere önce 1844 yilinda Bender Kalesine daha sonra da Kiçinov Garnizonuna gönderilmi§tir. 20 Mayis 1848 tarihinde ise buradan kaçmiçtir. Yine tutanaklara göre Eski Kirim (Solhat) yakinlarina kaçtigi, Kefe, Akmescit, Kezlev, Or-Kapi (Perekop), Dnepro ve Herson taraflarinda dolanarak yolculari ve evleri bastigi belirtilmiçtir. Mirza ve pomeççiklerin yogun çabasi sonucu Alim yakalanmiç ve dövüldükten sonra sürgün cezasi verilerek Sibirya'ya gönderilmi§tir. Son günleriyle ilgili bilgilerimizin bulunmadigi Alim'in tekrar kaçarak Türkiye'ye gittigi de söylenenler arasindadir (Alim Azamatoglu 2000: 54; Kerimova 2003: 46).
Alim'in bilinen iyi dostlari Abdurazak Usta, Çoruk Hasan ve Oganes Aga (Karasubazar'da Ermeni Kilisesinin Papazi)'dir. Karasubazar'da bulundugu zamanlarda Alim bu papazin evinde kalmiçtir. Her çeyden (halkin kendisi için söyledigi sözler, polis idaresinin tedbirleri gibi) bu evde haberdar olan Alim'in baçlica haber kaynagi Oganes Aga olmuçtur. Alim'in Karasubazar'a geldigi haberi duyulunca polis idaresi her yeri alt üst etmi§ fakat bir türlü Ermeni Papazinin evinde olabilecegini tasavvur edememiçtir. Bu üç ki§i diçinda Alim'in gittigi bazi çehirlerde ve pek çok köyde de dostlari ve onu agirlayan konakbay (ev sahibi)larin varligi da söz konusudur (Fazil 2005: 19-20). Alim'in zenginlerden aldiklarini fakirlere dagitmasi ve elinden geldigince adaleti saglamaya çaliçmasi sebebiyle insanlar onu kendisini takip eden yetkililerden korumak için evlerine alarak saklamiçtir. Yani bir nevi yaptigi iyilige iyilikle karçilik vermek istemiçlerdir. ileriki dönemlerde yaçlilar hatiralarini anlatirken çocuklarina Alim'i nasil sakladiklarini ve yetkililerden koruduklarini ifade etmiçlerdir (Seityagyayeva 2012: 154).
Alim öylesine büyük bir §öhrete ve etkiye sahip olmuçtur ki ezilenler, "semi Alim'e §ikayet ederim" diyerek zalimleri korkutma yoluna gitmiçlerdir. Hatta zaman zaman bu korkutma gerçege dönü§mü§, Alim böylelerini cezalandirmak üzere evlerini basip girmiç ve onlara rahatsizlik vermiçtir (Kirim Tatar Halk Efsaneleri 1999: 12-13). Yaçadigi dönemde Alim'in cesaretine, zekasina hayran olan halk, Alim'in kendisine özgü ilahi bir kuvveti olduguna da inanmiçlardir. Örnegin bir anlati da geçen Nazar Hoca Kabristanindan çikip yol basan cini kamçilamasi gibi. Halk ile siki baglara sahip olmasi ve onlara mülayim bir üslüpta davranmasina ragmen zamanla Alim'den korkma durumu da ba§ göstermi§tir. Örnegin bazi kadinlar çocuklarini "Alim geliyor", "Alim'e söylerim" gibi ifadelerle korkutmuçlardir (Fazil 2005: 19-20). Bu bilgilere ek olarak çocukluklarinda "Alim-Kirim Aydamagi" denen oyununu oynayanlar da mevcuttur (Sluçanko 1989: 33).
Alim'in millet önünde itibarini dü§ürmek için Çar yetkilileri Ona Rus dilinde razboynik çeklinde telaffuz edilen aydamak lakabini takmiçtir.1 Bu lakap Alim hakkinda yaratilmak istenen kötü alginin açik bir göstergesidir. Alim'in zalimden alip mazluma veren karakterinin en önemli hususiyeti, belki de onu diger kahramanlardan ayiran durumu zengin-zadeganlarla uzun süren mücadelesi boyunca hiç kimseyi öldürmeyi§idir. Bu da Onun asil maksadinin korkutarak gözdagi vermek oldugunu dü§ündürmektedir (Fazil 2005: 20-21).
Alim Azamatoglu Kirim'da öylesine büyük bir §öhret kazanmiçtir ki XIX. yüzyilin ikinci yarisinda Kirim'da popüler olan bu kahraman romanlara, tiyatro oyunlarina ve sinema filmlerine konu
1 Kirim Tatar lehçesinde Aydamak ifadesi baskmci manasina gelmektedir (Qirimtatarca'nin Tercümeli imlâ Qilavuzu: 49).
olmu§tur. Böylece bu millî kahramanin Kirim Tatar edebiyati ve sanatina da tesir ederek bir fenomen haline geldigini söyleyebiliriz. Rus yazar N. A. Popov'un "Alim-Kirim Soyguncusu" (1895), Yusuf Bolat'in "Alim" (1940)1 ve onun ikinci bölümü olan "Alim Atka Mindi" (1980) adli romanlari bu çali§malardandir (Seityagyayeva 2014: 444). Bu romanlar kurgusal yanlarinin yani sira gerçek yönlere de dokunmu§tur. 1901 yilinda Bahçesaray'da tiyatro temsilleri için bir binanin ayrilmasi Kirim Tatar tiyatro sanatinin pek çok yönüyle geliçmesine katki saglamiçtir. Kirim Tatar tiyatrosunda, daha ziyade tarihî dramalarin sahnelendigi 1905-1908 yillarini kapsayan dönemde, 1907 yilinda Kezlev'de "Alim Azamat Oglu" adli oyunun sahnelendigini biliyoruz (Kerim 2003: 5). Bu bilgiler bir tarafa birakilirsa Kefe'de oynanan "Alim-Kirim Aydamagi" temsili ilginçtir ki bir komedya tarzinda anilir. Sebebi tam manasiyla bilinmemekle birlikte 4 Çubat 1907 tarihinde bu temsilin Kirim Tatar lisâninda oynandigi ancak Karaim gençlerinin sahneye koydugu bilinmektedir (Kerimova 2003:46). Alim'i konu edinen folklor eserlerinde sadece Onun kahramanliklari, cesareti hakkinda degil ayni zamanda yaçadigi dönemin Karasubazar Çehri ile ilgili, onun mahalle ve sokaklari, millî esnaflari hakkinda bilgi sahibi olmak da mümkündür (Bekirova 2012: 44). Hatta Çilterli Mahallesi'nin bir toyunda Alim Azamatoglu'nun davul çalip §u yiri (türküyü) söyledigi bilinir:
"Men Karasuvga toyga barip Davulga oynadim Oynay-oynay toyalmadim Çarçisin boyladim" (Bekirova 2012: 42)
Nihayet Alim, sinema filmlerinde de i§lenmi§tir. 1914-16 yillarinda rejisör V. K. Viskovskiy tarafindan "Alim Krimskiy Razboynik" adli filmin yapildigi bilinmektedir (Kerimova 2003: 46). 1926 yilinda ise Kirim Tatar edebiyatinin önemli isimlerinden Ömer ipçi, taninmiç hocalardan Numan Çeyhzade'nin de yardimiyla halk arasinda söylenen rivayetlerin bir kismini düzenleyerek "Alim" adli filmi gösterime koyabilmek maksadiyla senaryosunu yazmi§ ve rejisörlügünü Georgiy N. Tasin'in yaptigi bu film gösterilmi§tir. Filmin ba§ rolü olan Alim karakterinin ise Hayri Emirzade tarafindan canlandirildigi bu film Alim'in gerçek hayatini büyük ôlçûde yansitmayi ba§armi§tir (Fazil 2005: 11; Veliyev http://ilmiyqirim.blogspot.com.tr). Ayrica bu film hakkinda dönemin millî basininda, Yani Dünya gazetesinde yazilar da çikmiçtir. Bu yazilar 30 Temmuz 1926 tarihli sayisinda "Alim Filmasi", 11 Agustos 1926 tarihli sayisinda "Alim Filmasini Kordik (Memet Umer-zade)" ve 22 Agustos 1926 tarihinde "Alim Filmi Akkinda" baçliklari ile yayinlanmiçtir (Kerim 1977: 71-74).
Kirim Tatar Türklerinin hayatinda tarihi ve sembol §ahsiyetlerden biri olan Alim Azamatoglu, Riza Fazil'in açagidaki çiirinde yukarida anlattiklarimizi kapsayici bir biçimde ifade edilmiçtir:
Alim atka mingende
Halk içinden törep çikkan, avam halkni kaygirgan, «Alim Aydamak» adini el-alemge caydirgan. Köpürliköylü batirni bilmegenler bilsinler, Atlar buni kulagina küpe etip ilsinler. Halk aksizlik içersinde inlegende, alk etip, Alim çikti alk kanini sorganlarinitalk etip. Aman bermez edi Alim mirzalarga, baylarga, Bir korkuzsa, yeter edi aftalarga, aylarga.
1 Yusuf Bolat'in "Alim" adli romani 1941 yilinda Sovyet Edebiyati dergisinde, "Alim Atka Mindi' adli romani ise Yildiz dergisinde ne§redilmi§ olup 1983 yilinda kitap halinde basilmiçtir. Bu eser Kirim Tatar Türklerinin Sovyet dönemindeki ilk tarihi romani olma özelligi taçimaktadir. Bkz. Alim Azamatoglu 2000: 38).
Celal mirza, babacamlar-halkmm akin yegemler,
«Siz çili§m, ekim, saçm-biz a§ayik»- degemler.
Alim adm e§itkemde çiraylari bozuldi,
Olar içûm boyle ahval çok yillarga sozuldi.
Etraf tim-tmç olur edi Alim atka mimgemde,
Zemgimlerge: «Fukaremim akm kaytar!»- degemde.
Bay-mirzalar oti patlap, me yapmaga bilmedi,
Alim atka mimgemdem som, bahtlari iç kulmedi.
Umer oldi Alim halka, yigitlerge, gemçlerge,
Ne acayip iz kaldirdi kelecek mesillerge!
Aygidi, §imdi olsa edi Alim kibi pelvamlar,
Ba§ka türlü olur edi bugum bizim devramlar.
Acep, keme, adet uzre, meslimiz soy kuvar mi!
Tez vakitta Alimdaym bir karamam dogar mi?!
Dogar! Çûmki halk keçmiçim ogremmege besleme,
Hatramizda em ilahiy adlar daim esleme.
Ismail Bey, A§ik Umer, Çobam-zade, Alimge,
Tiklemildi abideler, bilimsim dep alemge.
Alem bilsim Ama-yurtmim Alim kibi merdlerim,
Ozu cesur, halki cesur Kirim Tatar erlerim." (Fazil 2005: 10)
Yukaridaki çiirden de anlaçilacagi üzere Alim Kirim Tatarlarinin kültürel hayatinda cesaret, yigitlik kavramlariyla özde§le§en ve milletçe kar§ila§ilan zor zamanlarda gelecek nesiller için bir ilham kaynagi te§kil eden sembol bir §ahsiyettir. Tüm hayatini milletin hakkini yiyenlerle mücadele etmeye adamiçtir.
Alim'in zalimlerle olan mücadelesinin temelleri dogdugu Köpürliköy'ün sakinlerinin topraklarina haksiz bir çekilde el konulmasina çahitlik etmesiyle atilmiçtir diyebiliriz. Ardindan ailesinin ba§ina gelenler ve çaliçtigi Karaim tüccarinin evinde iftiraya ugramasi ile hayatinin sonuna kadar sürecek bitmek bilmeyen bir kaçak hayati yaçamasina sebep olmuçtur. Bilinenlerden yola çikarak Alim'in bir dava adami oldugunu söylemek pek de abartili olmayacaktir. Mücadelesi ugruna tehlikeleri göze almi§, milliyet ayrimi yapmaksizin ezilenlerin yaninda olmuçtur. Alim'in hayat felsefesi adalet kavrami etrafinda §ekillenmi§tir. Yaçadigi dönemin ve toplumun gerçeklerine kayitsiz kalmamiçtir. Sahip oldugu vasiflari, ki cesaret bu vasiflarin baçinda gelmektedir, bu ugurda kullanmaktan geri durmamiçtir. Ugradigi türlü iftiralar ve ona yakiçtirilan razboynik ya da aydamak kavrami ile toplumun gözünden dü§ürülme çabalari sonuçsuz kalmiçtir. Tüm engellemelere, unutturulma çabalarina ragmen Alim Kirim Tatar Edebiyatinda konu edilmiç hatta tiyatro oyunlari ile sinema filmlerine kaynaklik etmiçtir. Tarihi bir çahsiyet olan Alim'i konu edinen tüm türler gerçegin izlerini taçimaktadir. Çagdaç dönem Kirim Tatar yazari Cengiz Dagci'nin romanlarinda da çeçitli vesilelerle yer alan, bazen dogan bir bebege verilen isim, bazen de Alim'in türküsüne rastliyor olmak günümüz Kirim Tatar Türklerinin manevi dünyasinda Alim Azamatoglu'nun yaçayan bir deger oldugunun göstergesidir.
Kaynakça:
1. Бекирова З. Къарасувбазар - Къырымтатар Халкъ Агъыз Яратыджылыгъында, Мир Бекира Чобан-заде Сборник Материалов Крымской Международной Тюркологической Конференции, Белогорск (Карасубазар), 23 - 25 Мая, 2012. - С. 42 - 45.
2. Доронин И. Две встречи. - Elektronik ceryani: http://kartamirakrym.blogspot.com.tr/ search/label
3. Керим И. А. Бинъ Бир Кучьлюклерни Енъип / Къырымтатар Миллий Театри, Симф.: Къырымдевокъувпеднешир, 2003. - C. 4 - 7.
4. Керим И. А. Медений Еснас: 1920 - 1938, Симф.: Таврия. - 1977.
5. Керимова С., Заатов И. Къырымтатар Миллий Театри. - Симф.: Къырымдев-окъувпеднешир, 2003.
6. Сеитягьяева Т. Р Алим Азамат Оглу в Романе Ю. Болата «Алим» и в Романе Н. А. Попова «Алим-Крымский Рзбойник» // Ученые Записки Таврического Национального Университета им. В. И. Вернадского. - «Серия Филология. Социальные Коммуникации». -2014. - Т. 27 (66). - № 3. - С. 444 - 449.
7. Сеитягьяева Т. Р. Предварительный Анализ Архивных Документов Связанных с Деятельностью Алима Азамат оглу в Крыму // Ученые Записки Таврического Национального Университета им. В. И. Вернадского. - Серия «Филология. Социальные Коммуникации». -2012. - Т. 25 (64). - № 2. - Ч. 2. - С. 154 - 157.
8. Сеитягьяева Т. Р Штрихи к Литературному Образу Алима - Героя Крымскотатарских Преданий // Ученые Записки Таврического Национального Университета им. В. И. Вернадского. - Серия «Филология. Социальные Коммуникации». - 2012. - Т. 25 (64). - № 3. -Ч. 1. - С. 120 - 124.
9. Фазыл Р. Алим - Къырым Йигити / Алим - Крымский Джигит. - Симф.: Къырымде-вокъувпеднешир, 2002.
10. Alim Azamatoglu Halk Edebiyatinda Alim Azamatoglu / Ba§langi?tan Günümüze Kadar Türkiye Di§indaki Türk Edebiyatlari Antolojisi. - C. 13. - Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yay., 2000. - S. 56.
11. Baskakov N.A., Tinfovi? M.S. Sergey Markovi? §apsal. - Elektronik ceryani: http://journals. manas.edu.kg/mjsr/oldarchives/Vol06_Issue11-2_2004/sbd-11b-10
12. Gülsevin S. Karay Türk?esinde Oguzca Unsurlar // Turkish Studies. - 2007. - № 2/2. -P. 300 - 306.
13. Fazil R. Alim Aqqinda Hatirlavlar. - Elektronik ceryani: http://medeniye. org/sites/default/ files/filedoc/Alim%20aqqinda%20hatirlavlar%20lat
14. Kirim Tatar Halk Efsaneleri: Halk Kahramanlarimizdan Alim Aydamak // Kalgay. - 1999. -№ 11. - S. 12 - 13.
15. Qirimtatarca'nin Tercümeli imla Qilavuzu / Haz. Kemal Qonurat // Günsel. - 1999. -№ 3. - S. 49.
16. Slu?anko B. Alim Aydamak ve Ayvazovskiy / Qev.: Tuncay Kalkay // Emel. - 1989. -№ 174. - S. 33 - 35.
17. Veliyev A. Alimnen Qirim Boylap 30 Kün. - Elektronik ceryani: http://ilmiyqirim. blogspot. com.tr/2014/05/alimnen-qrm-boylap-30-kun.html#more
Камелья Мехмет-кызы Текне
Символ героической личности в Крыму:
Алим Азаматоглу от фантастики к реальности
Аннотация. Различные периоды истории тюркских племен славятся множеством легендарных героев. В народе же предания о них передаются из поколения в поколение. Таким образом, в устном народном творчестве крымских татар важное место занимают легенды, песни, в которых воспевается доблесть Алима Азаматоглу. В жизни крымских тюрок-татар он появился в 19 веке. В сознании народа Алим Азаматоглу олицетворяется как борец за свободу и справедливость среди простого люда. Некоторые же исследователи сравнивают его с Робином Гудом. В настоящей статье осмысливается аутентичность вышеупомянутой личности в контексте фольклорных произведений народов Крыма, а в частности крымских татар и караимов.
Ключевые слова: Алим Азаматоглу, крымский татарин, национальный герой, фольклорный герой, культура.
Kamelya Mehmet kyzy Tekne
Figures of the Crimea's Symbol:
Between Reality and Fiction Alim Azamatoglu
Abstract: The Turkish nation who raised countless heroes in every period of its history, always keeps alive of these heroic values. In the oral culture of heroism of the long-established Crimean Tatar Turkish, there are many concepts like valor, bravery, heroic values in numerous legends and epics which show many figures representing the national character. More recently, within the Crimean Tatar Turks in the life of the second half of 19th century, a hero emerged named Alim Azamatoglu. Alim, by time, had a place in the legendary and historical memory and gained a reputation as national hero. This hero, in addition to his courage, protected the powerless and gained a great reputation for his looking out for his people. Our aim is to introduce this national hero who lived a particular historical period and became legendary character whose memory lives until today.
Keywords: Alim Azamatoglu, Crimean Tatars, National Hero, Folk Hero, Culture.
