CC BY
4УДК [766:655] (=826)
КС1ЛАГРАФ1ЧНЫЯ АЗДОБЫ У КУЦЕ1НСК1Х ВЫДАННЯХ
Ю.М. ЛАУРЫК (Нацыянальны г1старычны музей Рэспублгт Беларусь, Мтск)
Даследуецца пытанне аб выmрыстаннi ксiлаграфiчных аздоб пры афармленш выданняу, апублiка-ваных у Куцейне у 1630 - 1650-х гадах як Спiрыдонам Собалем, так i манастырскай друкарняй. Ана-лгзуюцца прысутныя у гэтых выданнях асобныя тыпы i вiды элементау кнiжнага аздаблення: рамю ты-тульных аркушау, застаую, канцоую, iнiцыялы, гравюры шюстрацыйнага жанру i гнш. На падставе па-раунання iх з ксiлаграфiчнымi аздобамi, выступаючымi у кнiгах iншых айчынных, а таксама замежных друкарняу дадзенага часу, аутар робщь высновы як пра магчымае паходжанне самiх элементау ц iх прататыпау, так i наогул пра месца куцеiнскай ксiлаграфiчнай школы у айчыннай кнiжнай культуры разглядаемага перыяду.
Разгляду аздаблення выданняу Куцейны дагэтуль не надавалася шмат увап. Ксiлаграфiчныя аздо-бы куцешсшх кшг Сшрыдона Собаля поруч з iншымi аспектам праблемы разглядалюя А. Зёрнавай у ар-тыкуле, прысвечаным дзейнасцi друкара [1], а агульная характарыстыка друкау Куцейны у кантэксце мастацтва беларускай старадрукаванай кнiгi была дадзена у публжацыях В. Шматава [2; 3] i В. Малю-шынай [4; 5]. Прычым, калi В. Малюшына iмкнулася прадставiць прысутныя у аздабленш айчыннай кнiгi разгляданага перыяду мастацшя з'явы i тэндэнцыi у агульных рысах i без вылучэння спецыфт паасоб-ных друкарняу, В. Шматау разглядау прадукцыю кожнага варштату, а у прыватнасцi як Собалевага, так i манастырскага, больш iзалявана i дэталёва. Разам з тым яго працы напiсаны з пункту гледжання мастац-твазнауства i з выкарыстаннем уласцiвага для гэтай навукi шструментарыя, а таму пакiдаюць гiсторыку шмат прасторы для дзеяння. Паасобныя пытанш, звязаныя з тэмай даследавання, закранал1ся таксама у працах кшгазнауцау i псторыкау кнiгi [6 - 8].
Выкарыстанне гравiравальных тэхнiк у аздабленш Собалевых друкау i выданняу манастырскай друкарш. Тытульныя аркушы шеусшх выданняу Спiрыдона Собаля даюць нам прыклад ужывання 2-х вiдау гравюры: на медзi i на дрэве. I хоць пазней друкар выкарыстоувау выключна ксiлаграфiю, мена-вiта пры дапамозе медзярыта была аздаблена першая выдадзеная iм кнiга (кiеускi "Ашшх", 1628 г.). Укра1нск1 гiсторык Я. Iсаевiч звярнуу увагу, што у гэтым выданш Собаль выкарыстау названую тэхшку упершыню у практыцы шрьшчнага кнiгадрукавання [8, с. 71]. Ужыты только аднойчы, медзярыт тытуль-нага лiста "Актоiха" 1628 года больш шдзе у выданнях Собаля не сустракаецца, хоць, як мы бачылi з цы-таваных вышэй дакументау, граираваныя пласцiны з патрэбнымi для пераводу рысунка металiчнымi ва-лiкамi заставалiся у валоданнi друкара да самай смерцi.
Такiм чынам, ужо у Кiеве, а затым i у Куцейне Спiрыдон Собаль пры падрыхтоуцы гравiраваных аздобау адназначна аддае перавагу ксiлаграфii. Гэтая тэхнiка выкарыстоуваецца iм для падрыхтоую аздаблення тытульных аркушау, выявау iлюстрацыйнага характару i гербау мецэнатау, заставак i канцо-вак, загаловачных i марпнальных аздобау, а таксама шщыялау. У яго ктгах можна сустрэць як дошш, вядомыя нам па ранейшых выданнях iншых друкарняу (напрыклад, застауку 1вана Фёдарава, якая выка-рыстоувалася i Вярбiцкiм [1, с. 135]), так i больш новыя. Паводле падлжау А. Зёрнавай, Собаль прывёз з сабой з Кiева, апрача фёдараускай, яшчэ дванаццаць дошак заставак, каля дзесящ буйных iнiцыялау i не-калькiх дзесяткау дробных, тры цi чатыры дошк1 канцовак i дзве рамк1 для тытульных л^оу, адна з як1х ужывалася для Апостала, а другая, састауная, для "МшеГ' i "Актоiха" 1629 года [1, с. 135].
Пры ад'ездзе у Буйнiчы Собаль значную частку друкарскага матэрыялу забрау з сабой, пакшуушы, тым не менш, пэуную колькасць ксiлаграфiчных аздоб, як1я мы сустракаем i у пазнейшых куцешсшх выданнях. Разам з тым пящгадовае супрацоУнiцтва з iм дало куцешцам знаёмасць з тагачаснай тэхналопяй кнiжнай справы i схiлiла к запрасiць або падрыхтаваць рэзчыкау па дрэве, яюя, у прыватнасцi, стварыт тры цыклы шюстрацыйных гравюр, некальш серый шщыялау i серыю заставак для "Новага Запавета".
Трэба адзначыць, што выраб дрэварытавых элементау аздаблення быу распачаты у Куцейне ужо пад-час падрыхтоую да выпуску першых выданняу, пра што гавораць складзеныя з адмысловых шщыялау ксша-rрафiчныя загалоук у "Малiтвах штодзённых". Мы не ведаем сёння, каму належать аутарства гэтых аздобау -самому Стрыдону Собалю, каторы, быць можа, валодау i мастацтвам дрэвар^ггу, як валодау уменнем рэзаць матрыцы для шрыфтоу; заезжаму майстру (прывезенаму друкаром з Юева?) або камусьцi з куцеiнскiх манахау.
Аздабленне тытульнага аркуша у куцешсшх выданнях. У 1629 годзе Стрыдон Собаль публь куе у Юеве "Актоiх" са складзенай з некальюх элементау ксiлаграфiчнай рамкай-"фортай" тытульнага аркуша, якую пазней паутарае i у куцеiнскiм перавыданнi кнiгi, ажыццёуленым пасля 1632 года. Рамка увасабляе традыцыйную для выданняу гэтага часу дою кнш як брамы да ведау: уключаючы у якасцi бочных элементау постащ арханёлау Мiхаiла i Гаурыша на фоне калон, яна прадстауляе сабой стылiза-ваны франтон ^ такiм чынам, змяшчае алюзiю да так званага "архiтэктурнага" стылю.
Больш ярка "архгоктурны" стыль праявщца на тытульных аркушах куцешсшх кнiг канца перыяду (напрыклад, у ператсаным багаяyленскiмi манахамi так званым "Баркалабаусшм Iрмалоi" 1651 года) або у надрукаваным у 1652 годзе "Новым запавеце". Найчасцей жа тытульныя аркушы раннiх манастырскiх выданняу аздаблялюя у "шанастасным" стыл - своеасаблiвай постацi ("iпастасi") стыля "архiтэктурнага", якая атрымала распаусюджанне менавiта у праваслаунай кнiзе.
"1канастасны" стыль характарызуецца прысутнасцю выявау прарокау, святых i айцоу царквы, якiя могуць мець прамавугольную форму абразоу або быць укладзенымi у круглыя медальёны, падобна як на царскай браме алтара. Злучаючыся памiж сабой пры дапамозе рамш i арнаменту, гэтыя выявы утвараюць падабенства iканастаса. Айчынны мастацтвазнауца В. Шматау датуе з'яуленне гэтага стылю у айчынным кiрылiчным кнiгадрукаваннi тольш 1654 годам [3, с. 104], беручы за пункт адлiку 2-е выданне куцеш-скай "Дыёптры". Аднак насамрэч "iканастасны" стыль выкарыстоувауся у прадукцыi манастырскай дру-карнi ужо амаль ад самага пачатку яе дзейнасщ (у прыватнасцi, мы можам яго назiраць у аздабленнi тытульнага аркуша "Гiсторыi пра Варлаама i 1асафа" 1637 г.). Гэты стыль аздаблення куцешсшх кнiг запазычаны, як здаецца, з украшсшх праваслауных выданняу, дзе ён актыуна развiваецца пачынаючы з першай чвэрцi XVII стагоддзя.
Гербавыя выявы у куцеiнскiх выданных. Паколькi куцеiнцы друкавалi кнiгi за кошт уласных да-ходау, гербы дабрачынцау не належаць да вельмi распаусюджаных выявау у выпушчаных iмi выданнях. Тым не менш часам iх можна сустрэць i у друках Куцейны, у прыватнасцi гэта гербы духоуных асобау Сiльвестра Косава i Пятра Магiлы, як1я прысутшчаюць у розных асобнiках "Гiсторыi пра Варлаама i 1асафа" 1637 года [6, с. 105]. Першы з названых святароу быу у гэты час етскапам маплёусшм, аршанскiм i мщслаусшм, а друй - м^ршалкам шеусюм i галiцкiм. На тытульным аркушы пазначана, што выданне ажыц-цёулена "старанем и коштом 1ноков Общежителного Монастыра Кутеiнского". Таму змяшчэнне гербау iерархаy у кнiзе, ввдаць, указвае не столько на фшансавую, кольк1 на маральную падтрымку яе публшавання вышэйшым духавенствам праваслаунай царквы. Рэч у тым, што "Псторыя пра Варлаама i 1асафа" (1637 г.) была першай у айчынным праваслауным друку спробай публшавання белетрыстычнага твора хрысцiянскай тэматыш i таму стаяла асабняком сярод выданняу лиурпчнага або аскетычнага характару. Прысутнасць жа у ёй гербау вышэйшых iерархаy указвала на ухваленне друку царквой i павшна было гарантаваць "права-вернасць" кнiгi. Гэтае меркаванне разам з тым не выключае магчымасщ аказання названым асобамi дапа-мой друкарнi у тым цi шшым выглядзе (напрыклад, накiраваць з Юева рэзчыка па дрэве).
У куцешсшх друках адзiны свецкi герб - герб роду Сцяцкевiчаy, ктытарау Багаяуленскага мана-стыра, як1 прысутнiчае на некаторых асобншах "Новага запавету з псалтыр'ю" 1652 года. Зрэшты, i ён чар-гуецца у шшых асобнiках выдання з гербам тагачаснага епiскапа вiцебскага, магшёускага, аршанскага i мщслаускага Язэпа Гарбацкага [6, с. 119]. "Новы запавет з псалтыр'ю", як мы пабачым нiжэй, быу пры-значаны для продажу у Маскоушчыне.
Кшжная iлюстрацыя у куцешсшх выданнях. Сюжэтныя выявы, традыцыйна называныя у лгга-ратуры "iлюстрацыямi" або 'Члюстрацыйныш гравюрамi" [3, с. 104], далёка не заусёды насамрэч шю-струюць тэкст: гэтыя тэрмiны ужываюцца, хутчэй, каб адрознiваць тамя выявы ад шшых грашраваных аздобау - заставак, канцовак i г.д.
Для айчыннай кнiгi гэтага перыяду характэрна ужыванне такiх "адвольных iлюстрацый". Напрыклад, з дзвюх выкарыстаных у Куцейне Сшрыдонам Собалем гравюрау - "Хрыстос з серафiмамi" ("Буквар", 1631 г.) i "Ян Дамаскiн" ("Ашгах", выд. пасля 1632 г.) - пэунае дачыненне да зместу выдання мае толькi апошняя, якая прадстауляе партрэт аутара кнiгi; непасрэдна ж тэкст тводная з iх не iлюструе. Абедзве выявы выкарыстоувалюя Собалем ужо у К1еве; яны займаюць цэлую старонку на франтыспiсе кнь гi. Новых граираваных выявау у куцешсшх выданнях Сшрыдона Собаля няма, а яго друк1 1631 - 1634 гадоу не вылучаюцца адметнасцю i разнастайнасцю iлюстрацыйнага матэрыялу.
Першая iлюстрацыя у поуным сэнсе гэтага слова з'яуляецца у куцеiнскiх друках ужо тольш пасля ад'езду Собаля, у "Псторьп пра Варлаама i 1асафа" (1637 г.). Гэта гравюра прадстауляе размову "тытульных" герояу аповесщ пра "камень веры". Менашта з яе распачынаецца размяшчэнне сюжэтных выявау у выданнях Куцейны непасрэдна на кшжнай старонцы побач з тэкстам. Такая прытэкставая iлюстрацыйная гравюра, зазвычай, мае велiчыню удвая меншую за памеры тэкставага блоку i размяшчаецца каля правага поля - у верхшм цi нiжнiм куце, або нават пасярэдзше старонкi. I хоць традыцыйнае, "франтыспiснае", знаходжанне партрэтау яшчэ доуга захоувае свае пазщып у лiтургiчных ("Актоiх") i "боганатхнёных" ("Новы запавет з псалтыр'ю") кшгах, аднак з выхадам "Псторьп пра Варлаама 11асафа" друк на нашых землях узбагащуся у новы прыём*, каторы ад таго часу спарадычна сустракаецца як у пазнейшых куце-iнскiх ("Трыфалагiён"), так i у iншых айчынных (напрыклад, магшёусшх) выданнях. Гэта дае нам пад -ставы гаварыць пра два вгды Iлюстрации у куце1нск1х выданнях. франтыспгсныя i унутрытэкставыя.
* Прауда, шюстрацш на кн1жных старонках можна сустрэць ужо у Скарынавых выданнях, дзе яны, найчасцей знахо-дзячыся напачатку бiблшных кн1г, выконваюць ролю своеасаблiвых заставак. Толькi паасобныя Скарынавы гравюры (напрыклад, выява цара Давiда на с. 1 "Псалтыры"), размешчаныя наузбоч тэксту, можна разглядаць як правобраз куцеiнскiх шюстрацый. Пасля Скарыны гэты прыём не выкарыстоувауся у айчынным юрытчным друку больш за стагоддзе.
Пазасталага у Куцейне пасля Собалевага ад'езду друкарскага матэрыялу (у тым лiку ксiлаграфiч-нага) было замала для хуткага аднаулення кшгавыдавецкай справы: калi сам друкар па пераездзе у Буйш-чы выдае "Псалтыр" ужо у 1635 годзе, падрыхтоука абсталявання для манастырскай друкарнi зацягваец-ца ажно да 1636 года (тольш у гэтым годзе выходзiць малафарматнае (in оСато) i малааб'ёмнае (52 ста-ронш) выданне пад загалоукам "На "Ойча наш" выклад". I сам "Выклад", i наступная па iм "Дыдаскалiя альбо Навука пра сем сакраментау" Сiльвестра Косава, якая убачыла свет у студзеш 1637 года, аздобле-ны яшчэ даволi сцiпла i не маюць на сва1х старонках iлюстрацыйных выявау (ксiлаграфiя у iх прадстау-лена у першым выпадку, Собалевымi iнiцыяламi у вiленскiм стыл^ а у другiм - двума дрэварытавымi загалоУкамi, адной застаукай i канцоукай ды некалькiмi шщыялам рознага стылю). Значны зрух у гэтай справе назiраецца у 1637 годзе, калi у куцеiнскiх друках з'яуляецца першая арыгiнальная iлюстрацыйная гравюра, новыя рамк1 тытульных аркушау пачынаюць станавщца сталай з'явай, а колькасць iншых аздо-бау iстотным чынам узрастае.
Вщаць, ужо напачатку 1637 года (а быць можа, i з канца 1636 г.) у Куцейне працуе квалiфiкаваны гравёр па дрэве, якi рэжа, у прыватнасцi, рамш-"форты" для тытульнага аркуша i iлюстрацыi. Яго удзел можна бясспрэчна сцвердзщь ужо у трэцiм (лiпень 1637 г.) самастойным выданш манастырскай друкарш "Гiсторыi пра Варлаама i 1асафа", дзе прысутнiчаюць арыгiнальная, выкананая у "канастасным" стылi, ксiлаграфiчная рамка тытульнага аркуша i iлюстрацыя з выявай Варлаама ды 1асафа. Упэуненасць тнш i багацце дробных дэталяу пераконваюць, што абедзве гравюры належаць рэзцу (або, як тады казалi, "рыльцу") прафесшнага ксiлографа.
Прысутнасць у некаторых асобнiках выдання герба мiтрапалiта Пятра Магiлы дае падставы мер-каваць, што рэзчык мог быць запрошаны за згодай мiтрапалiта з Юева. З гэтага часу мы пачынаем су-стракаць у куцеiнскiх друках усё новыя i новыя iлюстрацыйныя дрэварыты. Ужо у наступным выданш манастырскай друкарнi - "Брашне духоуным" (1639 г.) - таксама прысутшчае адмысловая ксiлаграфiч-ная рамка тытульнага аркуша i новая iлюстрацыя з выявай цара Давща.
Разам з тым некаторыя выкарыстаныя у той жа "Псторып пра Варлаама i 1асафа" iнiцыялы (як, на-прыклад, "I" на арк. 79 адв.), нягледзячы на адносна вялiкi памер (28*23 мм), характарызуюцца адсутнас-цю дэталяу i схематычна намечаным арнаментам на белым фоне; хутчэй за усё, яны створаны пачаткоу-цам. 1ншым, але таксама не вельмi дасведчаным, мастаком выразаны яшчэ адзш досыць буйны (24*22 мм) шщыял "К", якi некальш разоу (пачынаючы з арк. 7 адв.) сустракаецца у гэтым выданш. Ён мае люта-падобныя абрысы на фоне, запоуненым рэдкай штрыхоукай, i аформлены у адной манеры з застаукай (арк. 1), якая змяшчае, апрача арнаменту, авальны медальён з контурна паказанай сцэнай Багаяулення. Наяунасць у згаданых выданнях поруч з прафесiйна выкананыш гравюрамi новых ксiлаграфiчных элементау больш шзкага узроуню указвае на тое, што дасведчаны майстра, якi рыхтавау высокаякасныя творы, разам з тым абучау манахау разьбе па дрэве ^ такiм чынам, заклау асновы будучай куцеiнскай школы дрэварыту.
Пасля выхаду "Брашна духоунага" далейшая праца па выданш кшг у Куцейне была, вщаць, па не-вядомых для нас прычынах сп^1нена на некальш гадоу (або, быць можа, яе плён да нашага часу не дайшоу). У кожн^1м разе наступнае вядомае бiблiёграфам выданне манаст^1рскай друкарш датуецца 1646 годам -гэта "Ашшх", якi з'яуляецца перадрукам Собалевага "Ашшха", выпушчанага пасля 1632 года. А ужо на наступны год выходзщь у свет "Трыфалагiён", яш В. Шматау назвау "лепшай iлюстраванай кнiгай Ку-цейны" [3, с. 104]. З працытаванай характарыстыкай можна спрачацца, бо дрэварыты "Трыфалагiёна" паводле майстэрства i дбайнасцi выканання выразна саступаюць, напрыклад, гравюрам "Новага запа -вета" (1652 г.) i часам выглядаюць як зробленыя на хуткую руку. Разам з тым нельга не прызнаць, што гэта найбагацей iлюстраванае куцеiнскае в^1данне (паводле падлжау Г. Галенчанкi, яно змяшчае 19 ад-бiткау з 17 гравiраваных дошак) [6, с. 116].
У "Трыфалапёне" можна вылучыць два цыклы iлюстрацыйн^Iх гравюр:
1) Гасподшя i Багародзiчн^Iя святы (Дабравешчанне, Божае нараджэнне, Увядзенне у храм, Багаяуленне, Пераувасабленне i Успенне Найсвяцейшае Багародзщы);
2) персанаж^1 Святой гiсторыi i выбiтныя постацi хрысцiянства (арханёл Мiхаiл, прарок 1лля, Ян Правазвеснiк, апосталы Пётр i Павел, св. Юры, Ян Златавусны, Рыгор Багаслоу i Васiль Вялiкi).
Думаецца, што гравюры "Трыфалапёна" стваралiся некалькiмi майстрамi. Найбольш в^1разна гэта зауважна на прыкладзе дрэварытау "асобаснага" цыклу. Напрыклад, гравюры "Арханёл Мiхаiл" i "Святы Юры", без сумневу, выйшлi з-пад "рыльца" розных гравёрау, што вiдаць па адрознай трактоуцы асоб-ных элементау аблiчча (вачэй, вушэй, валос, шэ^ падвойнага або адзiнарнага круга шмба), больш цi менш грубай штрыхоуцы i г.д.
Зыходзячы з манеры выканання i арфаграфii надпiсау усе "асобасныя" в^1явы "Трыфалагiёна" можна падзялщь на некальк1 груп. Да першай з iх аднясём такiя гравюры, як: "Прарок 1лля", "Ян Права-звеснiк", "Васiль Вялiкi" ды апосталы "Пётр i Павел"; да другой будуць належаць "Рыгор Багаслоу" i "Св. Юры"; да трэцяй - "Арханёл Мiхаiл" i "Ян Златавусны".
Першыя чатыры гравюры адназначна належаць аднаму майстру, што вiдаць па аднолькавай трактоуцы элементау аблiчча, падобных прыёмах пры паказе зямлi пад нагамi святых, белым незапоуненым фоне па-за iмi, адзiнарнай лiнii нiмба i iншых дэталях. Усе гэтыя дрэварыты маюць акуратную падвой-
ную рамку, а скарот ад слова "святы" паусюль падтсаны (згодна з шеускай традыцыяй) праз "Е". На мя-чы прарока Iллi прысутнiчае манаграма "1СЖ". Лiтара "I", падобная да лацiнскага "J", мае таш самы вы-гляд, як i у iменi "^юань" на выяве Яна Правазвеснiка i, верагодна, з'яуляецца скаротам ад слова 'Чера-манах". У такiм разе "С" i "Ж" - гэта шщыялы майстра, яия, аднак, пакуль не удалося атаясамiць з кан-крэтнай асобай; назавём яго "Манаграмiстам ЮЖ".
Гравюры другой групы паводле манеры выканання наблiжаюцца да апiсаных вышэй дрэварытау i характарызуюцца большасцю са згаданых падабенствау; разам з тым яны маюць некаторыя адрозненнi. Так, на гэтых гравюрах больш актыуна, чым на апiсаных вышэй, ужываецца гарызантальная штрыхоука адзення, а слова "святы" пачынаецца з лiтары "С", а не "Е". Тым не менш можна дапусцiць, што i гэтыя выявы выразаны "Манаграмiстам ЮЖ", але па часе выкання крыху адстаяць ад папярэднiх.
¡накш справа маецца з дрэварыташ трэцяй групы, яшя адрознiваюцца не тольк1 ад шшых, але i мiж сабой. Зблiжае гэтыя гравюры падобная кампазщыя постацi i палажэнне далоняу, падвойная лiнiя шмбау, iмкненне запоунщь усю прастору выявы i адрознае ад папярэдшх размяшчэнне подшсау (апош-няе, зрэшты, можна растлумачыць адсутнасцю вольнага месца).
Пры некаторым падабенстве да ашсаных вышэй выявау, гравюра "Ян Златавусны" дэманструе шэ-раг адрозненняу: iншая трактоука паасобных элементау аблiчча (вочы, вушы, воласы, палажэнне пальцау пры жэсце бласлаулення), кн1жнай аправы (заштрыхаваная, тады як у Вааля Вялкага i у апостала Паула -дакладна выпiсаная), падлогi (простыя бесперарыуныя лiнii штрыхоуш замест перарывютых). Рамку гэ -тая гравюра мае адзшарную, а "Арханёл Мiхаiл" - падвойную, але вельмi неахайна выкананую.
Мiж сабой дзве апошшя гравюры адрознiваюцца майстэрствам выканання. Можна выказаць мер-каванне, што "Арханёл Мiхаiл" стварауся гравёрам-пачаткоуцам паводле аналапчнага дрэварыту, што сустракаецца ва украшсшх выданнях (вучнёусш характар гэтага абразка падкрэ^вае i нечытальны люс-тэркавы подпiс, атрыманы пры пераводзе гравюры).
Таим чынам, над гэтым цыклам, трэба думаць, працавала не менш за трох рэзчыкау.
Пра "святочны" цыкл гравюрау выказацца цяжэй, паколью даволi складана зрабiць адназначныя высновы на падставе параунання рознапланавых сцэн. Разам з тым, здаецца, што выявы i гэтага цыклу не заусёды выкананы адным майстрам (напрыклад, адрознiваецца перадача рысау тварау дзейных асоб у сцэнах Дабравешчання i Увядзення Багародзiцы у храм).
Яшчэ адзш цыкл iлюстрацыйных гравюр знаходзщца у "Новым Запавеце" i змяшчае выявы еван-гелютау Марка, Матфея, Луш ды Яна. Усе яны заключаны у аднатыпныя (але не щэнтычныя) рамкi i вы -лучаюцца выдатнай прапрацоукай дэталяу. Святы Ян паказаны у пячоры на востраве Патмас; ён выразна адрозшваецца памерам i стылютыкай выканання ад шшых евангелютау, нагадваючы хутчэй мiнiяцюры даyнiх рукапiсаy - па-за усяляшм сумневам, гэтую гравюру рэзау iншы майстра. Што да трох астатшх выявау, то у адносшах iх супольнага аутарства таксама няма пэyнасцi. Адназначна належаць аднаму гравёру партрэты Матфея i Марка, яшя супадаюць дробнай штрыхоукай адзення, аднолькавай трактоукай рысау твару i аблiчча (дакладна выпiсан^Iя вочы, зморшчынш, валасы) i iнш. Супадаюць у дэталях i квет-кi, прысутная у аблямоуцы рамкi.
Штрыхоука партрэта Лукi буйнейшая, але разам з тым больш выразная; быць можа, на гэтай гравюры не так дакладна паказаны рысы твару, але значна натуральней выглядаюць i складкi гiмант^Iя, i ца-гляная сцяна па-за евангелютам. Не мае Лука, у адрозненш ад папярэдне апiсаных, i в^1явы свайго атрыбута-амвала (цялка). Нягледзячы на тое, што некаторыя элементы гэтай гравюры (напрыклад, форма чарншьнщы на стале або шшы за спiной святога) нагадваюць партрэт Матфея, думаецца, што дрэварыт Лукi стварау iншы майстра; супадзенш дэталяу можна растлумачыць знаёмствам абодвух рэз-чыкау (цi нават аутарствам аднаго з iх) з гравюрай Дамаскiна у куцеiнскiм "Актоiху" 1646 года, дзе пры-сутнiчаюць падобныя элементы.
В^1ява святога Лук1 не датаваная, у адрозненнi ад трох астатшх, на яих пазначана: "В Кутейне року АХНА" 1651 года; адсутнасць подпiсу на ёй тлумачыцца, вiдаць, спешкай аддання дрэварыта у друк. Вы-данне выйшла у свет 5 жнiyня 1652 года i мела вялiкi аб'ём (632 арк.) ды наклад (не менш за 600 асоб-шкау). Знаходжанне партрэта Лукi прыкладна у сярэдзше кнiгi (арк. 105 адв. 2-й пагшацып - гэта зна-чыць, 237 ад пачатку) схiляе думаць, што i гэтая гравюра рэзалася менавiта у 1651 годзе.
Застауш i кс1лаграф1чпыя загалоукi. У раншх куцеiнскiх друках (а асаблiва у першых манаст^1р-скiх в^1даннях) рэзаныя па дрэве застаyкi сустракаюцца не вельмi часта. Так, у кшгах "Малiтвы штодзён-ныя" i "На "Ойча наш" выклад" няма шводнай такой аздобы, а у "Дыдаскалп" 1637 года i "Гiсторыi пра Варлаама i Iасафа" - тольш па адной. Гэта можа тлумачыцца не стольш адсутнасцю друкарскага матэ-р^1ялу як такога, кольк1 розныш iнш^Iмi пр^Iч^Iнамi. Так, напрыклад, у першым в^1падку фармат выдання не дазваляу уж^1ваць наяуных у Собаля вялiкiх заставак дауж^1нёй каля 100 мм. У апошшм жа - увядзен-не заставак, з аднаго боку, прыуносша б непатрэбнае раздзяленне звязанага тэксту, а з другога - пры каротшх главах i выкарыстаным для друку памеры шрыфта магло б парушыць архiтэктонiку старонш. Магчыма, да гэтага спр^Iчынiлася таксама iмкненне i Собаля напачатку яго дзейнасщ у Куцейне, i пазней манастырсшх друкароу, выкарыстоуваць у ролi своеасаблiвых заставак ксiлаграфiчныя загалоУкi.
Ксiлаграфiчныя загалоую уяулялi сабою назвы кшг або найбольш значных раздзелау, складзеныя з вялтх лiтар адметнага рысунку. Ажурная разьба фона вiзуальна злучала паасобныя лггары у арнамен-тальную лiнiю, як мы можам назiраць тое у "Малiтвах штодзённых" або у "Дыдыскалл" 1637 года.
Ксшаграф!чныя загалоУкi у куцеiнскiх выданях сустракаюцца двух вщау: састауныя i цэльнарэза-ныя. Першыя складалiся з паасобных шцыялау (як загалоую раздзелау у "Мальвах штодзённых"), дру-гiя гравiравалiся цалкам на адной дошцы (як назва "Часаслоу" у "Брашне духоуным"). Апошнiя у боль-шай ступенi iмiтуюць вязь рукашсных кнiг i нярэдка друкавалюя паралельна з застаукамi, дапауняючы апошшя (як у "Брашне духоуным" i "Новым Запавеце"). Разам з тым адзначым, што дрэварыты загалоу -кау дэманструюць дастаткова шырош дыяпазон формау: ад надпiсау, што складаюцца з "голых" лiтарау ды лтатур (напрыклад, загаловак Псалтыры у "Новым Запавеце"), i да аздобленых разнастайным раслш-ным арнаментам (напрыклад, загалоуш Евангелляу у тым жа выданш).
Застаую у куцеiнскiх выданнях можна падзялiць на тры тыпы: I тып - застаую раслшнага арнаменту шырокш; II тып - застауш раслiннага арнаменту вузшя; III тып - застаукi сюжэтныя (шырошя).
Пад застаукамi раслiннага арнаменту мы разумеем ташя, каторыя у якасщ дэкору выкарыстоу-ваюць выключна раслшны арнамент у розных яго праявах; пад сюжэтным! - такiя, каторыя апрача рас-лiннага арнаменту змяшчаюць медальёны (або, iначай, клеймы) з пэуным евангелiчным сюжэтам або з выявай святога.
Паколыа падчас ужывання застаую нярэдка страчвалюя выступаючыя па-за лшпо рамш упрыгож-ванш, то памеры адной \ той жа аздобы мапп ад вьщання да выдання змяняцца*. Звяртаючы увагу на тэта, пры даследаваннi мы прымалi за асноуныя памеры вышыню i шырыню рамкi або (пры адсутнасцi апошняй) асновы застаукi; вымярэнт ж, зробленыя з улiкам дадатковых упрыгожанняу, разглядалiся намi як дапаможныя. У сувяз! з гэтым мы абазначым застаукi з вышынёй па рамцы да 15 мм уключна як вузюя, а да шыроюх аднясем тыя, што перасягаюць гэтую вел!чыню (часцей за усё яны маюць вышыню 25 - 35 мм). Шырошя застаую традыцыйна выкарыстоувалюя як загалоуныя у найбольш значных структурных раздзелах таго щ шшага выдання, а вузк1я - для вылучэння падпарадкаваных тэкстау.
У куцешсюх друках найчасцей сустракаюцца застаую з раслшным арнаментам: яны прэвалююць амаль у кожным выданш (за выключэннем х!ба што "Новага Запавету"). У асноуным куцешсюя друкары выкарыстоувал! чатыры шыроюя застаую даужынёй каля 100 мм (адна з !х, "I г", мае па рамцы 88 мм, а з бочным! упрыгожванням! - 108 мм; астатшя - звыш 100 мм па рамцы). Дзве з гэтых заставак змяшчаюць белы раслшны арнамент на белым фоне ("I а", "I б") ! дзве - на чорным ("I в", "I г").
У юеусюх друках Стрыдона Собаля гэтыя застаую не сустракаюцца; не удалося !х выявщь ! у ш-шых укра1нск1х, маскоусюх або вшенсюх выданнях, што сх!ляе да думю пра куцешскае паходжанне названых аздоб. Разам з тым гэтыя аздобы нярэдка дэманструюць пэуную ступень падабенства да тых щ ш-шых заставак, сустраканых у больш раншх друкаваных кшгах. Так, у прыватнасщ, застаука "I а", вера -годна, створана пад уплывам аздобы, прысутнай у некаторых друках С. Собаля, так1х, як "Мшея" 1628 года (1 арк. 2-й нумарацып ! шш.) ! "Апостал" (1 нн. ! шш.), а прататып застаую "I б" (раслшны арнамент усярэдзше рамю) можна знайсщ у выданнях Юева-Пячорскай Лауры, напрыклад, на арк. 1 2-й паннами "Кнш пра веру адзшую" 1620 г. ! на арк. 1 "Номаканона" 1624 г.
Судзячы па манеры выканання, усе чатыры згаданыя застаую мата быць выразаны адным майст-рам, але паводле эсюзау розных рысавальшкау або пад уплывам разнатыпных творау.
Напрыканцы куцсшскага перыяду дзейнасщ манастырскай друкарш у яе арсенале з'яуляецца яшчэ адна шырокая застаука, але удвая карацейшая за шшыя (памер 23 х 58 мм, упрыгожванняу па-за мсжа\п рамю няма) - яна выкарыстана двойчы у "Буквары" 1653 г. (арк. 2, 7) [7, с. 250 - 251]. Манера яе выканання вельм! бл!зкая да манеры, у якой выразаны сюжэтныя застаую з выявам! апосталау для "Новага Запавету" 1652 г., ! несумненна належыць руцэ таго майстра, што рыхтавау гэтую серыю.
Вузюх заставак з раслшным арнаментам, яюя сустракаюцца у выданнях манастырскай друкарш напрацягу амаль усяго перыяду яе дзейнасщ, таксама чатыры. Усе яны маюць даужыню каля 100 мм (без бочных упрыгожванняу: ад 96 да 113 мм) ! прэзентуюць белы арнамент на чорным фоне. Тры з гэтых аздоб ("II а", "II б", "II г") з'яуляюцца давол! дакладным! котям!, з незначныш адрозненням! у дэталях, фёдараусюх заставак, яюя прысутшчаюць у "Апостале" 1574 года, а пазней выкарыстоувалюя у некаторых львоусюх друках, напрыклад, у "Ашшху" 1630 г. Чацвёртая застаука ("II в") па стылютыцы таксама узыходзщь да фёдараусюх; яе прататып (з адрозненням! галоуным чынам у пазарамачных элеметах) прысутшчае у друках Мамошчау, у прыватнасщ у "Апостале", выдадзеным пасля 1595 года.
Кал! казаць пра сюжэтныя застаую, то яны у манастырсюх друках сустракаюцца радзей: напрацягу амаль усяго куцешскага перыяду мы наз!раем усяго дзве, ! толью ужо амаль перад самай маскоускай вай-ной з'яуляецца новая !х серыя з шасщ штук - у "Новым Запавеце з псалтыр'ю" 1652 года.
Найчасцей у куцешсюх друках прысутшчае выкананая у к1еуск!м стыл! сюжэтная П-падобная застаука з трыма круглым! медальёнам! у атачэнн! расл!ннага арнаменту на белым фоне (III а); у медальёнах
* Часам наз!ралася ! адваротная с!туац^1я; так, застаука "I б" у "Дыдаскалп" 1637 г. сустракаецца без бочн^гх аздоб, а у пазнейш^1х выданнях (напрыклад, у "Брашне духоуным" 1639 г.) яны ужо прысуттчаюць.
змешчаны выявы 1суса Хрыста (дыяметр унутранай акружнасцi - 25 мм), а таксама Мащ Божай i св. Яна Багаслова (дыяметрам па 18 мм). Цiкaвa, што у дадзеным выпадку мы можам выкарыстоуваць слова "ме-дальёны" не толыа у мастацтва знаучым значэнш, але i ва ужытковым, паколыа ix круглыя рамш маюць нарысаваныя вунпа для падвешвання. Памеры гэтай застауи: парамцы - 54 х 118 мм, з всрхшм упрыгож-ваннем - 58 х 118 мм. Яна выглядае урачыста. i, вадаць, таму выкарыстоувалася напачатку найболын знач-ных кнiг: напрыклад, "Часаслова" у "Брашне духоуным" 1639 года або "Евангелляу" у "Новым Запавеце".
Другую сюжэтную застауку, якая ужывалася на зaрaннi дзейнасщ манастырскай друкарш, мы згад-вaлi, кaлi выказвалюя пра пачатк1 куцеiнскaй ксiлaгрaфiчнaй школы - гэта застаука са сцэнай Багаяулення у авальным медальёне i летападобным арнаментам на заштрыхаваным фоне ("Ш б"). Такая застаука сустра-каецца тольк1 у "Псторш пра Варлаама i 1асафа" (арк. 1) i "Брашне духоуным" 1639 года (арк. 47, 74, 88 адв.). Быць можа, менавгта невысокая якасць аздобы схЫла манастырсшх друкароу адмовщца ад яе далейшага вы-карыстання. Памеры гэтай застауи па рамцы 25 х 100 мм, упрыгожванняу па-за л1шяй рамш няма.
Серыя, падрыхтаваная для "Новага запавета з псалтыр'ю" 1652 года, складаецца з шасщ аднатып-ных заставак без пазарамачных упрыгожванняу памерам 36 х 112 мм ("III в" - "III з"). Яны запоунены белым раслшным арнаментам на чорным фоне i змяшчаюць у цэнтры картушны медальён з выявай таго щ iншaгa апостала або святога - аутара кнiг Новага Запавету. Стылютыка гэтых заставак нагадвае сты-лютыку некаторых вiленскiх выданняу, напрыклад, "Новага Запавету" 1623 года (яш, магчыма, служыу мастаку узорам для наследавання); разам з тым i арнамент, i партрэты у куцеiнскiх дрэварытах выкананы больш тонка i дакладна, чым у вiленскiх.
Азначаныя застаую прызнaчaлiся для упрыгожвання пэуных частак Святога Письма, нашсаных згаданыш асобамт Так, перад "Дзеямi aпостaльскiмi" змешчана выява святога евaнгелiстa Лук1, перад "Апaкaлiпсaй" -святога Яна, а перад адпаведныш aпостaльскiмi лiстaмi - выявы святых Якава, Пятра, Яна, Юды i Паула.
Паводле выкарыстання ксiлaгрaфiчнaгa матэрыялу "Новы запавет з псалтыр'ю" 1652 года можна раз-дзялщь на тры частк1. Першая частка, якая уключае "Псалтыр", надрукавана выключна з ужываннем старых грaвiрaвaных аздобау. Дзве другiя, наадварот, выдавался з выкарыстаннем новавыразаных дрэварытау. Так, сярэдняя частка (Евaнгеллi) уключае поруч з раней ужываным застаукам i канцоукам вырабленыя у 1651 го-дзе гравюры евaнгелiстaу. Апошняя ж частка ("Д^ i лiсты апосталау", "Апaкaлiпсa" i шш.) таксама апрача некaлькiх старых заставак змяшчае i шэраг новых, а менaвiтa згаданую сюжэтную серыю з медaльёнaмi апосталау i св. Лукi. Кaлi гэтыя зaстaукi, падобна да гравюр евангелктау, рыхтaвaлiся непасрэдна перад друкаваннем адпаведнай чaсткi кнiгi, то iх прыкладна можна датаваць канцом 1651 - пачаткам 1652 года.
Таим чынам, толькi у выданнях манастырскай друкарш нaлiчвaеццa 17 ксiлaгрaфiчных заставак. Кaлi да iх далучыць ужываныя у Куцейне Собалем, але забраныя iм у Буйнiчы, то лiчбa грaвiрaвaных до-шак заставак, яюя выкарыстоувалкя напрацягу усяго часу куцеiнскaгa кшгадрукавання, узрастае да двух -двух з паловай дзесяткау дошак.
Маргтальныя упрыгожвант для куцешсшх друкау не вельмi характэрны, што абумоулена выпускам друкарняй мала- i сярэднефарматных выданняу пры амаль выключным выкарыстанш рамачнай арга-тзацып стaронкi, якая дазваляла ужываць толькi невялiкiя аздобы i тое пры aдсутнaсцi тэкставых маргшалш. Дастаткова цшавыш з'яуляюцца дзве адрозныя пары марпнальных упрыгожванняу у выглядзе pyici з крыжом (памерам прыкладна 20 х 8 мм i 30 х 8 мм); ix парнасць выклпсана патрэбай ужывання як у правым, так i у левым знешн1м полi рaмкi. Гэтыя аздобы дастаткова шырока прадстаулены на старонках "Трыфа-лaгiёнa" (напрыклад, арк. 1, 15, 31, 58 адв. i iнш.); магчыма, яны выкарыстоувалюя у якaсцi аналагу дастаткова распаусюджанай у ирытчных рукaпiсaх i старадруках аздобы з выявай "указующего перста", якая азначала: "зри". Згаданая ж аздоба у выглядзе рук1 з "указующим перстом" у куцешсшх выданнях сустра-каецца вельм1 рэдка. Яна выяулена толыа у "Дыёптры" 1651 года на арк. 5 адв. i 8 адв.; малы фармат выдання i, адпаведна, невялжая шырыня знешняга поля рамш, абумовш памер гравюры 5x7 мм.
1нщыялы, як i застауш, паводле характару свайго фона можна пaдзялiць на сюжэтныя i рaслiннaгa арнаменту. З увап на стылiстыку аздаблення яны зазвычай утвараюць серыi, якiя у большай цi меншай меры aхоплiвaюць алфавгг; у сярэдзiне гэтых серый нярэдка можна вылучыць асобныя камплекты, яюя aдрознiвaюццa паводле памеру.
Спiрыдон Собаль, камплектуючы друкaрскi матэрыял з розных крынщ, ужывау у сва1х выданнях як разрозненыя шщыялы, так i серыйныя. Сярод aпошнiх, у прыватнасщ, вылучаюцца выкананыя у стылi вшенсшх выданняу шцыялы, якiя характарызуюцца чорным фонам з белым раслшным арнаментам. Яны прысутшчаюць у некальшх рознапамерных камплектах i з вaрыяцыямi паасобных лiтaрaу. У друках Со-баля гэтыя шщыялы упершыню, як здаецца, з'яуляюцца у выданш ""Лiмaнaрa" з дробнымi шщыяламГ'.
'""Шманар" з дробным шцыяламГ' горш забяспечаны ксiлaгрaфiчным матэрыялам у пaрaунaннi да ""Лiмaнaрa" з буйнымi шцыяламГ'. Так, у прыватнасщ, яго шцыял "К" напачатку прадмовы да чытача утвораны з вялшай лiтaры пры дапамозе наборнага арнаменту, а замест шщыяла "В" у тэксце некальш разоу выкарыстана адпаведная ламбарда. Гэта усё, да слова, пацвярджае выказанае нaмi вышэй меркаванне, што ""Лiмaнaр" з дробнымi шщыяламГ' з'яуляуся 1-м, а не 2-м выданнем кнiгi, як тое т-чыла А. Зёрнава; аднак мы зараз звяртаем увагу на гэтую aкaлiчнaсць дзеля таго, каб прасачыць пахо-джанне шщыялау вiленскaгa стылю у куцеiнскiх выданнях.
Инщыялы вшенскага стылю у згаданым "Л!манары" дэманструюць два дыяметральна розныя станы захаванасщ: частка адбитау амаль неразборл!вая ! уяуляе з сябе амаль суцэльную чорную пляму; шшыя ж праглядаюцца надзвычай выразна - усутыч да найтанчэйшай лшп арнаменту. Гэта сведчыць пра тое, што Собаль набыу пэуную колькасць ужываных (прычым амаль зужытых) ¡нщыялау (верагодна, у Вшып або праз вшенсшх кшгароу*Х а адсутныя дапоушу, па магчымасщ, новавыразаньгш у адным з пп стыл!. Для 2-га выдання "Л!манара" быу падрыхтаваны ужо новы камплект шщыялау у вшенсшм стыл!, але большага памеру (каля 14 мм вышынёй); у той час выраблялюя ! !ншыя аздобы - напрыклад, была выразана серыя вялтх, вышынёй каля 35 мм, плеценых шцыялау для "Апостала" ("Г', "С", "М" ! шш.), бо аздоблены у гэтым жа стыл1 шщыял "Б" быу выкарыстаны у якасщ загалоунага напачатку асноунага тэксту '""Шманара" з буйным! шцыяламГ' (арк. 1).
Частка шщыялау Сшрыдона Собаля з розных камплектау, а магчыма, ! некамплектных, пасля ад'езду яго у Буйшчы перайшла ва уладанне друкарш Багаяуленскага манастыра. З гэтай прычыны у ма-настырсшх вьщаннях можна нярэдка сустрэць аздобы вшенскага стылю, яшя мы атаясамл1ваем з Собале-вы\п: напрыклад, "П" памерам 20 х 14 мм, шэраг ¡нщыялау памерам 14x11 мм - "А", "Ж", "В", "П" \ ¡нш. Больш таго, даследчыш ужо дауно зауважыл!, што некаторыя з куцешсшх шцыялау у вшенсшм стыл! (напрыклад, ужытыя пры друку зборшка, вядомага пад загалоукам "На "Ойча наш" выклад" [6, с. 105]) дэманструюць уплывы Скарынавых аздобау. Сапрауды, давол! рэдка сустраканая форма "П" з вострака-нечным выступам пасярэдзше перакладзшы перш за усё выклжае згадку адпаведных шщыялау Скарыны (напрыклад, ужытага у шцыпще "Апостала" 1625 г.). Можна выказаць меркаванне, што яны паходзяць з камплекту, як1 Собаль выраб!у на падабенства набытага !м вшенскага. Таим чынам, гэтыя шщыялы, хай ! ускосна, але шфармуюць нас пра лёс Скарынавых аздоб, частка яшх, будучы ужо амаль цалкам зно -шанай, трапша да Собаля ! была ужыта !м для друку 1-га выдання "Л!манара".
Але шщыялы, што засталюя ад С. Собаля, не ахопл!вал! увесь алфавт Апрача таго, патрэба у боль-шай колькасщ камплектау шщыялау узрастае прапарцыйна змяншэнню фармату книг, пакольш прысут-ныя на суседшх старонках раздзелы могуць пачынацца з адной лттары. Таму пры друку у фарматах т quarto {т осип'о. кал1 аркуш складаецца на 4 щ 8 частак, а тагам чынам, адначасова друкуюцца чатыры щ восем старонак, нават двух камплектау бывае недастаткова". Гэтая акал1чнасць, як \ увогуле недахоп элементау аздаблення, прымусша куцешцау у хутшм часе узяцца за падрыхтоуку уласнага ксшаграф!чнага матэ-рыялу для аздаблення выданняу, галоуным чынам шляхам кап!равання (нярэдка з выразным прыунясен-нем уласнай творчасщ) аздоб з шшых выданняу.
Магчыма, у Куцейне для манастырскай друкарш было скашравана некальш разрозненых сюжэт-ных шщыялау. Прататыпы некаторых з !х сустракаюцца у беларусшх ! украшсшх выданнях. У прыват-насщ, гэта сюжэтны шщыял "В" з выявай двух музыкау ("Брашно духоунае" 1639 г.: арк. 8 адв., 47; "Трыфалапён": арк. 172, ! шш.), як! мог быць скашраваны або са страцшскага "Службоушка", або з вь ленсшх "Размоу" Макарыя Егшецкага.
Не удалося выявщь прататып давол! щкавага шщыяла "Б", гарызантальныя элементы якога утво-раны парасткам вшаграднай лазы. Ён сустракаецца тольк1 у "Псторып пра Варлаама ! Iасафа" (арк. 37 адв., ! шш.) быць можа, з'яуляецца створаным у Куцейне арыпналам, а не кошяй. У !ншых куцешсшх выданнях ш сам гэты шцыял, ш выкананыя у гэтым стыл! !ншыя аздобы не сустракаюцца.
Першы новы Ыцыял - рамачны "С" з белым раслшным арнаментам на белым жа фоне - з'яуляецца ужо у "Дыдаскали", якая убачыла свет 17 студзеня 1637 года (ён выразаны на падабенства тцыялау, яюя можна сустрэць у выданнях Юева-Пячорскай Лауры). А у датаванай жшунем 1637 года "Пстерыи пра Варлаама ! Iасафа" поруч са згаданым "С" (арк. 29 адв.) мы знаходз1м цэлы шэраг новых калаграф!чных аздоб, в^1канан^1х у бл!зк!м да яго ст^т: 22 адв.), "3" (арк. 46 адв.), "1" (арк. 69, 79 адв.). Гэта ра-
мачныя шщыялы памерам 28 - 30 х 21 - 22 мм з контурным (мссца\п са штрыхоукай) расл1нным арнаментам на белым фоне. Характерным! рысам! гэтай серы! можна назваць патаушчэнне лггар на канцах ! звужэнне !х бл!жэй да цэнтра, с!метр^1чна размешчанае зубчастае л!сце фона з сэрцападобным выг!нам сцёблау.
З несерыйных у гэтым выданш варта назваць рамачны !н!ц^1ял "К" з л!стападобным! ножкам! на гарызантальна заштрыхаваным фоне (арк. 7 адв., 18 ! !нш.), пра як! мы ужо згадвал!, гаворачы пра аздоб-леную у тым жа стыл! застауку са сцэнай Багаяулення.
* Iсаевiч Я. паведамляе, што, напр^1клад, у 1630 - 1631 гадах у Львове "для спроданя кшг" знаходз!л!ся вшенцы Р^1гор ! Ян1к! Ваучков!ч^1 (гл.: Исаевич Я.Д. Преемники первопечагника, с. 93). Пра Кеу падобн^гх звестак не знойдзена, але давол! часта сустракаем там беларусау - з найбольш вядом^гх гэта, напрыклад, спярша сгудэнг, а затым ! рэктар брацкай школ^1 Фама Яулев!ч, перш^1 рэктар К!ева-Маг!лянскай Акадэм!! (тады яшчэ калег!ума) Iсая Траф1мов!ч-Казлоуск!, выкладчык калег!ума ! пазнейш^1 еп!скап магшёусю С!львестар Косау. Цяжка дапусц1ць, каб ! в!ленскае брацтва (а мена-в!та у брацк!х выданнях сустракаюцца шщыялы Скарыны, адбпыя з арыгшальных дошак першадрукара), распау-сюджваючы сваю кшжную прадукпыю, магло абмшуць гэты найбуйнейшы праваслауны шрад Рэчы Паспалггай.
** Нават у 1639 годзе, кал! куцешскш друкары мел! у сва1м распараджэнн! ужо некальк! новых камплектау, яны усё роуна яшчэ муст у падобн^гх выпадках выкарыстоуваць пры друку "Брашна духоунага" у якасц! 1н1ц^1ялау лам -барды (гл., напрыклад, арк. 1-й нумарацыг 1 адв., 2 адв. ! шш.).
Праз паутары щ два гады (дакладная дата нам невядомая - тольш год. 1639) выходзщь у свет "Брашно духоунае", якое характарызуецца значнай колькасцю ксiлаграфiчных аздоб, а перадуам шщы-ялау. Тут ужо выступаюць новыя серыi, як1я нярэдка складаюцца з некальк1х камплектау рознай вел> чыш. Ад гэтага часу шщыялы у куцешсшх вьщаннях зазвычай прадстаулены у некальшх памерах: 1) вя-лтя: 28 - 30 х 24 - 25 мм; 2) сярэдшя: 19-21 х 14 - 16 мм; 3) малыя: 15 - 16 х 10 - 12 мм; 4) дробныя: 12 - 13 х 10 - 11 мм. Поруч з 1м1 працягвае выкарыстоувацца I (няпоуны?) камплект Собалевых ¡ш-цыялау памерам 14 х 10 мм. Пра паунату таго щ ¡ншага камплекту немагчыма выказацца дакладна з пры-чыны беспарадачнасцi ужывання шцыялау рознай велiчынi i стыля. Трэба думаць, яны былi рассарты -раваныя толькi па алфавиу, i калi наборшчык меу патрэбу у тым цi шшым шцыяле, ён не падбiраy падобныя паводле памеру або арнаментальнага фона.
Канцоук у куцешсшх выданнях выкарыстоуваюцца значна радзей ад заставак, хоць, быццам бы, павшны былi ужывацца з iмi у пары. Гэтая акалiчнасць тлумачыцца тым, што застаyкi з'яуляючыся аба-вязковым элементам аздаблення, прысутнiчаюць напачатку кожнага буйнога (а часта, i драбнейшага) раз-дзела выдання; канцоуш ж ужываюцца тольк1 у тых выпадках, калi ад канца раздзела да края старонш застаецца дастаткова месца для iх размяшчэння. Больш таго, заканчэнню раздзела лягчэй надаць эстэ-тычна прывабны выгляд i пры дапамозе iншых сродкау - ташх, напрыклад, як фiгурная форма набору або варыяцып спалучэнняу розных элементау лiтога арнаменту. Адпаведна, меншая запатрабаванасць у застауках вымагае i меншай iх лiчбы: так, у прыватнасщ, у выданнях манастырскай друкарш сустракаец-ца усяго восем ксiлаграфiчных канцовак; некаторыя з iх, без сумневу, паходзяць з Собалевага матэрыялу.
Падобным чынам, як застаyкi, на некальш груп можна падзялщь i канцоУкi: у прыватнасцi, вылу-чым сярод iх узорчыстыя i сюжэтныя. Да першай групы аднясем ташя, што маюць у сваёй аснове дэкара -тыуны арнамент i не прэзентуюць акрэсленага сюжэта; да другой - тыя, што прадстауляюць пэуны сю-жэт, асобу, ютоту (у нашым выпадку у трох розных варыянтах выступае выява анёла). У куцеiнскiх дру-ках сустракаецца пяць узорчыстых канцовак i тры сюжэтыя.
Узорчыстыя канцоую маюць рознае паходжанне: чатыры з iх з'яуляюцца копiямi фёдараyскiх або Украiнскiх, але адна належыць да арыгiнальных Собалевых. Пачнём разгляд менавiта з яе.
Плеценая канцоука з завостраным шзам, паводле нашай клаафжацш "I а", сустракаецца, у прыватнасщ, у "Лшанары". Наогул, друкар меу дзве аздобы гэтага рысунка у адрозных паводле памеру варыянтах - болыным (46 х 74 мм) I меншым (44 х 60 мм). Наша, большая, канцоука пасля ад'езду Собаля засталася у Куцейне i некальк1 разоу выкарыстоувалася у розных выданнях манастырскай друкарнi ("Брашне духоуным", "Акто1ху", "Новым Запавеце" i iнш.). Другi, меншы, варыянт Собаль забрау з сабой пры ад'ездзе у Буйнiчы i пазней выкарыстоувау пры дадрукоуцы магiлёyскага "выдання" "Апостала". Гэтая канцоука паводле рысунка нагадвае заходнееУрапейскiя ксiлаIpафiчныя аздобы (у прыватнасщ нямецшя, як, на-прыклад, прысутную у выдадзенай у 1628 годзе у !нгальштадзе кнiзе А. Танэра "Ш^егеа Theologia"). Магчыма, яна была выразана у Кiеве або самiм Спiрыдонам Собалем, або на яго замауленне, але з выка-рыстаннем замежных узорау для наследавання. Айчыннае паходжанне канцоУкi пацвярджае выпадковая ааметрыя памiж правым i левым бакамi аздобы, недапушчальная у аздобах заходшх выданняу.
Дзве наступныя канцоую ("I б" i "I в") з'яуляюцца амаль дакладныш копiямi ксiлаIрафiчных аздоб, што прысутшчаюць у выдадзеных Иванам Фёдаравым "Апостале" 1574 года i астрожскай "Бiблii" 1581 года, i якiя пазней выкарыстоУвалiся у львоусшх брацкiх выданнях (напрыклад, абедзве можна пабачыць у "Актоiху" 1630 г.). Варыяцып на тэму гэтых канцовак можна знайсщ i у вшенсшх друках (напрыклад, у мамонiцкай "Трыёдзi поснай" 1609 г.), але яны у большай ступенi адрознiваюцца паасобныгш дэталямi.
Канцоука "I г" уяуляе сабой павялiчаную копiю аздобы з астрожсшх выданняу канца 1590-х гадоу, а апошняя, "I д", скашравана, хутчэй за усё, са страцшсшх выданняу Балабана, або, магчыма, з выданняу Юева-Пячорскай Лауры.
Як i у выпадку з застаyкамi, досыць складана сцвердзiць, цi былi гэтыя копii зроблены менавiта у Куцейне або у iншым месце, а таксама якое дакладна выданне паслужыла узорам, i хто выступау у якасщ аутара або замоуцы.
Сюжэтыя канцоую прадстаулены трыма варыяшаш выявы анёла (галоука з крылам^. Найчасцей у куцеiнскiх выданнях выступае найбольшая з iх - "II а" (35 х 63 мм); мы яе сустракаем ужо у "Дыдаска-лii" 1637 г. (арк. 2 нн адв.). Паходжанне гэтай канцоУкi высвятлiць не удалося. Ва yсходнеславянскiх кь рылiчных выданнях яна (або яе прататып) не сустракаецца, а ааметрыя крылау анёла указвае на мясцо-вае паходжанне аздобы. Цалкам верагодна, што гэтая канцоука была выразана у Куцейне.
Канцоука "II б" з'яуляеца кошяй з больш часта сустраканай выявы, якую можна бачыць i у львоу-скiх (напрыклад, "Анфалагiён" 1638 г., арк. 585 адв.), i у вiленскiх ("Новы Запавет" 1623 г., арк. 450 адв.) выданнях. Паводле знешняга вщу наш "маленьш анёл" больш блiзкi да львоускага варыянта, але храна-лаIiчна яго апярэджвае, што указвае на выкарыстанне у якасцi узору для нашай аздобы менавгга вшен-скай канцоуш. "Маленьк1 анёл" прысутнiчае у большасщ куцеiнскiх выданняу, пачынаючы, як здаецца, з "Брашна духоунага".
Канцоука "П в" (18 х 21 мм) таксама прадстауляе маленькую галоуку анёла, але выразаную у ¡ншым стылi. Яна дэманструе невысокую якасць i, хутчэй за усё, з'яуляецца вучнёускай працай, выкананай у
Куцейне; сустракаецца тольш у адным выдант - "Брашне духоуным" 1637 года - i толью аднойчы (с. 344). Магчыма, што i ад яе выкарыстання, як ад згаданай вышэй застауш i шщыяла "К", куцешсшя друкары вырашыл! адмовщца з прычыны тзкага узроуню выканання аздобы.
Падсумаванне. У куцешсшх выданнях выяулены усе асноуныя вщы кс!лаграф!чнага аздаблення кшп, яшя выкарыстоувалюя у разгляданы перыяд у айчынным кшгадрукаванш: рамш тытульных арку-шау, гербавыя выявы, !люстрацыйныя гравюры, застауш i загалоуш, марпнальныя упрыгожванш, шщы-ялы, канцоуш. Сустраканыя у даследаваных друках элементы ксiлаграфiчнага аздаблення вызначаюцца разнастайнасцю i разам з тым адсутнасцю адзшага стылю, што тлумачыцца ix паходжаннем з розных крынщ або кашраваннем з розных выданняу. Хоць большасць выкарыстаных куцеiнскiмi друкарамi аздо-бау (улiчваючы вялжую колькасць шцыялау) можна разглядаць як арыпнальныя, аднак пэуная ix част-ка выкарыстоувалася ужо раней у розных друкарнях. Выкарыстаныя раней аздобы маглi трапiць у Куцейну у складзе матэрыялу, набытага або вырабленага Спiрыдонам Собалем у Юеве.
Да арыгiнальныx дрэварытау, выкананых непасрэдна у Куцейне, можна залiчыць рамкi тытульных аркушау шэрагу выданняу манастырскай друкарнi ("Псторьп пра Варлаама i 1асафа", "Брашна духоуна-га", "Новага Запавету", "Дыёптры"), iлюстрацыйныя гравюры ("Ян Златавусны" у "Акгшху", "Цар Да-вщ" у "Брашне духоуным" i у "Новым Запавеце", некальш цыклау рэлшйных выявау у "Трыфалапёне", партрэты евангелiстау у "Новым Запавеце"), серыю заставак з выявамi апосталау у "Новым Запавеце" i некальш серый шцыялау, як1я сустракаюцца штораз у большай колькасцi у розных друках, пачынаючы з "Псторьп пра Варлаама i 1асафа".
Станауленне у Куцейне сваеасаблiвай ксiлаграфiчнай школы, верагодна, можна звязваць з запра-шэннем майстра з Кiева i датаваць пачатак яе дзейнасцi 1636 годам. У падрыхтоуцы серый iлюстрацыйныx дрэварытау для выдаваных у Куцейне кшг кожны раз бралi удзел не менш за 3 - 4 гравёра. Узяушы пад увагу 30-гадовае iснаванне друкарнi, а таксама вялжую колькасць драбнейшых арыгiнальныx элементау аздаблення (ташх, як шматлiкiя цэльнарэзаныя загалоуш ды шщыялы), можна выказаць меркаванне, што на працягу куцеiнскага перыяду функцыянавання варштату над падрыхтоукай ксiлаграфiчнага матэрыя -лу магло працаваць да дзесяцi рэзчыкау рознай квалiфiкацыi.
Л1ТАРАТУРА
1. Зёрнава, А.С. Белорусский печатник Спиридон Соболь // Книга: Исслед. и матер. -М.: Книга, 1965. -Сб. Х. - С. 126 - 145.
2. Шматау, В.Ф. Беларуская кшжная гравюра XVI - XVIII стст. / В.Ф. Шматау. - Мш: Навука i тэхшка, 1984. - 182, [2] с.: ш.
3. Шматау, В.Ф. Мастацтва беларускix старадрукау XVI - XVIII стст. / В.Ф. Шматау. - Мшск: Тэхна-лопя, 2000. - 130, [2] с.: ш.
4. Малюшына, В.А. Арнаментыка беларускix старадрукау эпох! барока // Барока у беларускай культуры i мастацтве; НАНБ, Iн-т мастацтвазнауства, этнаграфii i фальклору; пад рэд. В.Ф. Шматава. -Мшск: Беларус. навука, 1998. - С. 269 - 281.
5. Малюшына, В.А. Мастацшя асаблiвасцi старадрукарскага стылю у беларускix выданнях кiрылiчнага друку XVI - XVIII стст. // Здабытш: Дакум. помнЫ на Беларусi; склад. Л.Г. Юрухша, T.I. Рошчына; НББ. - Мшск, 2001. - Вып. 4. - С. 49 - 74.
6. Старадрукаваныя шрыл!чныя выданш XVI - XVIII стст. / склад. Г.Я. Галенчанка // Кшга Беларусi (1517 - 1917): Зв. каталог; ДБЛ БССР; склад. Г.Я. Галенчанка, Т.В. Непарожная, Т.К. Радзевiч. -Мшск: БелСЭ, 1986. - С. 9 - 192.
7. Симмонс, Дж.С.Г. О некоторых старопечатных кириллических книгах в Дублине // Книга. Исследования и материалы: сб. - М.: Книга, 1963. - Вып. VIII. - С. 250 - 251.
8. Исаевич, Я.Д. Преемники первопечатника / Я.Д. Исаевич. - М.: Книга, 1981. - 191 с.
nacmyniy 15.06.2012
XYLOGRAPH ORNAMENTATION OF BOOKS PRINTED IN KUCIEJNA
J. LAURYK
The article is dedicated to xylograph ornamentation used by Spirydon Sobal as well as printers of the monastery typography in books published in Kuciejna in the middle of XVII c. The author analyzes different elements of book decoration, such as frames of title-pages, headpieces, initials, colophons, illustrations etc, produced with help of this technique. Making a comparison of these ornamental elements with the ones present in books of other home and foreign publishing houses of that time the author tries to trace origins of them or their prototypes. Special attention paid to the question of development of local xylographical art school and its place in native book culture.
