CC BY
3УДК 4(476.4)"13/17"
АГУЛЬНЫ АГЛЯД ПОБЫТАВАЙ ШТОДЗЁННАСЦ1 ЖЫХАРОУ БЫХАВА У XIV - XVIII стст.
Р.Д. ГАЛЫНСК1
(Аддзел iдэалагiчнайработы, культуры i па справах моладзi Быхаускагарайвыканкама)
Адзт з асноуных крытэрыяу гарадскога паселШча - спецыфжа заняткау гараджан, а менавта рамес-нщтва I гандаль. Але да заняткау гараджан адносяцца праца, адпачынак, бауленне вольнага часу, вайсковая справа; усё гэта - аснова штодзённага Iснавання жыхароу горада. Праз занятк1 людз1 рэал1зоувал1 сваю жыццядзейнасць I фарм1равал1 уласнае абл1чча, адначасова уплываючы на навакольны свет. Самая звыклая форма штодзённасц1, якая суправаджала чалавека ад нараджэння да смерц1, - побыт. Гэта рэчы, сярод якгх чалавек жыу, перш за усё, у прыватным жыцц1, гэта тое, чым I дзеля чаго ён працавау.
Ключавыя словы: штодзённасць, побыт, сярэднявечны горад, Быхау, посуд, адзенне, мэбля, харчаванне, жыллё.
Уводзшы. Штодзённасць чалавека, щ паусядзённае жыццё - гэта шматгранны свет чалавечага юнавання. Гэты свет уплывае на чалавека i сам атрымлiвае значны уплыу на самога сябе з боку людзей. Пад тэрмшам "паусядзённае жыццё" намi разумеюцца жыццёвая прастора, занятю i навакольная рэчакнасць, у яюх пражывалi быхаучане. Вывучэнне псторьи паусядзённасщ - гэта сродак дазнацца пра жыццё, як казау Арон Гурэвiч "маукль вай большасщ" i пабачыць тую гiсторыю, якая стварала нас сённяшшх, менавiта яна уплывала на вырашальныя падзеi грамадства. Гэта не толью вывучэнне рэчау i iх класiфiкацыя, як у археалогii, а яшчэ i вызначэнне iх сацыяльнага кантэксту, як элемента культуры, маркера сацыяльнага статуса. Мы абапiраемся на iдэi заходне-еурапейсюх псторыкау, прадстаушкоу школы "Анналау" i перш за усё Фернана Брадэля - клаака французкай пстарыяграфп, якi i увёу гэты тэрмiн у навуковы дыскурс заходнееурапейскай навукi.
Гарадская паусядзённасць вызначаецца урбанютычным асяроддзем горада, яго гандлёвым^ эканамiчнымi, культурнымi i мiлiтарнымi кантактам^ яго сацыяльнай тапаграфiяй. Сукупнасць пазначаных фактарау, у сваю чаргу, знаходзщь выразнае адлюстраванне у комплексах артэфактау, рэчау, яшя маркiравалi побытавую прастору гарадскога жыхара, у дадзеным выпадку - жыхара горада Быхава. Разглядаючы яе у прапанаваным артыкуле, мы дэманструем агульны комплекс побытавай штодзённасщ быхаучан (посуд з побытавай керамшай, адзенне, мэблю i iнш.) i жылую архiтэктуру Быхава XIV - XVIII стст. на падставе тсьмовых, iканаграфiчных i археалагiчных крынiц.
Посуд i побытавая керамика. Самым масавым матэрыялам, з якiм сутыкаецца чалавек штодзённа, зяуляецца адзенне i посуд. Гэтыя катэгорыi рэпрэзентаваны знаходкамi фрагментау гаршкоу i мiсак, макотрау, глякоу, збаноу, патэльняу/рынак, талерак, накрывак, кубкау i чарак. Сярод усёй сталовай i кухоннай керамiкi дамiнуюць гаршю. Яны сустракаюцца ва усiх храналапчных напластаваннях i на усёй археалапчна даследаванай тэрыторыi горада.
Больш за 70% вырабау выканана на нажным ганчарным крузе i адцягнута з аднаго кавалка глiны (тэхна-лопя распаусюджвалася з канца XVI - пачатку XVII ст.). Каля 25% выраблена шляхам кальцавога цi стральна-стужкавага налепу на сфармаванае дно з пазнейшым падпрауленнем (тэхналогiя характэрна для XV - XVI стст.). Прысутшчаюць вельмi рэдкiя вырабы з фарфору i гэтак званы "каменны тавар" - спецфiчнае iмпартнае начынне з Заходняй Еуропы (рэйнскiя майстэрш), Прыбалтыкi, цi Асманскай iмперi (каля 1 - 1,5% ад агульнай масы знаходак). Астатнiя фрагменты - рэштю чырвонаглшянага посуду. Адзначым, што каля 8 - 10% фрагментау гаршкоу маюць нагар (парэшткi харчовых прадуктау, што згарэлi падчас гатавання ежы) i сажу з вонкавага боку. Увесь посуд с сажай i нагарам шэрага, щ чорнага колеру (дымлёны, цi "мораны"). На Падняпроуi дымлёная керамiка можа выступаць этнiчна-рэлiгiйным маркерам: менавiта такiя ганчарныя вырабы карысталiся найболь-шай папулярнасцю сярод яурэйскага насельнiцтва рэгiёна. У канцы Х1Х ст. iх нават называлi "пейсачным" посудам - посудам для Пейсаха [22, с. 468].
Гаршю прадстаулены шматлiкай разнастайнасцю як форм (прыземютыя акруглабокiя, з высокiмi i карот-кiмi шыйкамi, з рабром па плечуку i без яго, адагнутым^ скругленымi i простымi венцамi), так i спосабау аздаб-лення (хвалiстая i простая лшп, пальцавыя i пазногцевыя уцiсканнi, кропю i карбоука) i апрацоУкi (чырвона-глiняныя, дымлёныя, лошчаныя i пал1ваныя). Сярод палiвау дамiнуе зялёны колер, потым iдуць чырвоны, карыч-невы i жоуты. Асобна трэба адзначыць такую катэгорыю аздаблення, як карбоука - спецы^чны арнамент з ма-ленькiх кропак i прамавугольнiкаУ у разнастайных камбiнацыях. Такi арнамент наноауся з дапамогай спецыяль-нага калёака з шыпамi.
Былi таксма знойдзены нешматлiкiя фрагменты збаноу з высоюм простым горлам, макотры - начынш для расцiрання рэчывау (яйкi, мак i г. д.) - нагадвалi усечаны конус або цылiндр з тоУстымi сценкамi (калекцыя скла-даецца выключна з фрагментаваных венцау). Былi выяулены таксама фрагменты тэракотавых, дымлёных, зялёна-i карычневапалiваных мiсак (начыннi для спажывання ежы). Некаторыя - з усечана-кашчным профiлем. Былi з простымi сценкамi з простым венцам, выгнутымi сценкамi з адагнутым венцам i выразным плечуком i з венцам у выглядзе лiтары "Г" щ "Т". Зафiксаваны фрагменты тэракотавых, дымлёных, зялёна- i карычневапалiваных талерак (начынш для спажывання ежы), а таксама ручак ад начынняу. Ручю, хутчэй за усё, належалi разнастай-ным збанам i куушынам, часткова гаршкам невялшх аб'ёмау. Падзяляюцца на плосюя прамыя, плоскiя з бараз-ной, виыя (з двух-трох жгутоу), з аздобай - пальцавыя ущсканш [24, с. 26-27]. Быхаучане выкарыстоУвалi рыню
\ патэльш (прыстасаванш для спражання 1 тушэння) знойдзены адзшкавыя фрагменты. У калекцыях маюцца звонападобныя накрыую з аздобай 1 без аздобы.
Мяркуючы па шматлшх аналагах, керашчнае начынне з такой прафшроукай бытавала у шырошм храналапч-ным дыяпазоне - XVI - XVIII стст. (хоць 1 прысутшчаюць вельм1 нешматлшя артэфакты старажытнарускага часу). Але найбольш правшьна будзе датаваць керам1чны матэрыял (зыходзячы з аналопй Заслауя 1 папярэдшх матэрыялау з Быхава) другой паловай XVI - XVIII ст. пры дамшаванш матэрыялау XVII - пачатку XVIII ст1.
Шкляны посуд падзяляецца на сталовы 1 тарны. Да тарнага посуду адносяцца разнародныя бутэлькь У XVII ст. дамшаваи бутэлью падквадратнага 1 падпрамавугольнага сячэння - кварты 1 пляши. З канца XVII -XVIII ст. выраблял1 бутэлью круглага сячэння з донцами Чарю мел1 круглае сячэнне, розны памер 1 дыяметр. Памеры: дыяметр венца 2,5-5 см, дыяметр донца 2-4,7 см, вышыня - да 10 см. Шкляню нагадвал1 па сва1х абры-сах чарю, толью был1 большыя за 1х па памеры 1 з больш тоустым1 сценкамь Шклянщы упрыгожвалюя ажурнай каймой па донцы 1 жгутам1 у выглядзе раслш 1 змей. Кел1х1 нагадваюць сучасныя, у асноунай сваёй масе маюць трохкутнае сячэнне, усталяваныя на высокую ножку. Са шкла таксама выраблял1 1 куфл1, ад яюх засталкя шкля-ныя ручю прамавугольных абрысау.
Прыстасаванш для ужывання ежы уключал1 у свой склад нажы, лыжю, вщэльцы. Кал1 пра наяунасць у кожнай хаце першых двух рэчау мы можам дасканала пагадзщца, то вщэльцы, нават у XVIII ст., хутчэй за усё, был1 атрыбутам заможных мяшчан 1 шляхты. Шумоую, цэдлш, рукамып 1 шшыя прыстасаванш для прыгатавання ежы, забеспячэння ппены нам па тсьмовых, 1канаграф1чных 1 археалапчных крынщах, пакуль што, невядомы. Адмауляцца ад 1х бытавання у горадзе у той час наурад щ магчыма.
Тарны 1 сталовы посуд мог вырабляцца 1 з дрэва (мкю, талерю, кубк1, лыжю), метала (лыжю, нажы, вщэль-цы) 1 лазы (кашы 1 шш.). У швентары Быхаускага замка за 1692 г. прысутшчае "Яе]е81г Nieboszzyka Ио1п1а" (Рэ-естр нябожчыка Холнта) згадка прыстасаваняу для гатавання ежы на адкрытым агш: "Бо kuchni ze1eza Ш iest ob1ozyny 2, kot1y 2, rozny dwa wie1ky" (Да кухш жалеза (спецыяльныя прылады), значыць абложыны (каркас да вогшшча/камша) 2, катлы 2, фшсатары (падпорю) два вялшх), "Pete1nia staгa..." (Патэльня старая), "^сюМ №у..." (Кацялю тры), "Trzynogi dwa" (трыноп два). Вельм1 щкавая згадка прыстасавання для вырабу алкаголю: "A1embik wie1ki z szapka z trybami у z przytraska, do ney ze1azny trynog" (Алембш вялш з шапкай з трубам1 1 з перахадшком, да яго жалезны трыног) - гаворка щзе пра медны перагонны куб з прыстасаваннямР.
У археалапчных матэрыялах з розных частак горада атрыманы разнастайныя вырабы з керам1чнай плас-тыю (люлью для палення тытуню, дзщячыя цацю, шарыю ад мурмельшпшю).
Неабходна адзначыць яшчэ адну катэгорыю вырабау з глшы - керам1чныя падсвечнш 1 алейныя свяцшь-нш. Археалапчныя матэрялы дэманструюць нам 1х дзвюх- 1 трохсекцыйную канструкцыю: стрыжань-ножка, на яюм мацавалкя два - тры сподачю для затрымання растопленага воску щ алею. Вырабы цалкам щ часткова пакрытыя пал1вай зялёнага колеру3.
Адзенне. Адзенне градуецца, па-першае, па сыравше - жывёльнага (футра, скура, поусць, шоук) 1 раслш-нага (лён) паходжання. Па-другое - па полаузроставым прызначэнш (мужчынскае, жаночае, дз1цячае 1 г.д.) 1 па прафесшна-сацыяльнай прыналежнасщ уладароу (жаунеры, рамеснш, мяшчане, шляхта 1 г.д.). Два асноуныя наюруню у тагачаснай модзе, што мел1 месца на землях Быхаускага графства (як 1 рэпёна у цэлым) -агульнаеурапейсю 1 сарматызм [21].
Адзначым факт адсутнасщ згадак вырабу сыравшы, неабходнай для пашыву адзення 1 абутку. М1ж тым, у крынщах маюцца згадю пра саму гэтыю сырав1ну, вырабы адзення 1 яго вщавую разнастайнасць. Адсутшчаюць тсьмовыя, 1канаграф1чныя 1 археалапчныя крынщы па псторьи адзення Быхаушчыны у дачыненш да часоу канца XIV - сярэдзшы XVI ст. З гэтай прычыны нам1 будзе разглядацца адзенне на падставе крынщ, яюя маюць дачыненне непасрэдна да Быхава 1 закранаюць больш позш час.
Першая крынща, у якой згадваецца адзенне, - "Наезд Н1зовых казаков на город Быхов" [2, с. 175]. Падчас гэтага ваеннага канфлкту у 1590 г. сярод нарабаванага казакам! майна значыцца шмат элементау адзення. Так, з дакумента можна даведацца пра назву адзення, яго колер, паходжанне 1 матэрыял: "армяк муравский серый", "жупан шарый муравский", "кожух бараний", "пояс" [2, с. 176], "рукавицы медвежьи", "сукман люнский", "ермяков 3 сермяжных", "шапку и кошуль 2", "убранье люнское", "шубу крытую чорным фалюндушом лисью",
1 Галынсю, Р. Дз. Справаздача аб археалапчным наглядзе на аб'екце «Текущий ремонт водопроводной сети по адресу г. Быхов, ул. Советская, 2» у г. Быхаве Магшёускай вобласщ : дамова 1н-та Псторыи НАН Беларус з Быхаусюм раённым спажывецюм таварыствам г. Быхава ад 19 чэрвеня 2015 г.) / Р. Дз. Галынсю // ЦНА НАН Беларуси. ФАНД. - Арх. № 3755. Галынсю, Р. Дз. Справаздача аб археалапчным наглядзе на аб'екце «Строительство сетей теплоснабжения к зданию прихода храма Святой Живоначальной Троицы г. Быхова» у 2013 г. : дамова 1н-та пст. НАН Беларуа з настаяцелем храма Святой Жываначальнай Тройцы г. Быхава ад 26 снежня 2013 г. / Р. Дз. Галынсю // ЦНА НАН Беларуси. ФАНД. - Арх. № 3156. Галынсю, Р. Дз. Справаздача аб археалапчных разведках i раскопках у пстарычным цэнтры г. Быхава Магшёускай вобласщ у 2013 г. Магшёу, 2014 г. / Р. Дз. Галынсю // ЦНА НАН Беларуси. ФАНД. - Арх. № 3155. Марзалюк, I. А. Справаздача аб археалапчных раскопках на тэрыторьи замка у г. Быхаве Магшёускай вобласщ у 2013 г. / I. А. Маразалюк. - 354 с. - [Рукатс].
2 1нвентар Быхаускага замка // Рукатсны аддзел бiблiятэкi Вшенскага Дзяржаунага ушверспэта. - А-1538 Л. 1. - Быхау : [б. в.], 1692. - 11 с.
3 Гл. зноску № 1.
"полотна 6 локтей", "рантухи 4" (шаль, вял1кая хустка з нямецкага сукна - Р.Г.), "кашулю", "рукавицы", "рукавицы двои махрыи", "боты" [2, с. 177].
Зыходзячы з малюнка Л. Кууро (1640-я гг.), можна дапусцщь, што быхаучане магл1 апранацца у разна-стайнае адзенне. На малюнку паказаны як прадстаунш шляхты (магчыма, 1 хтосьщ з Сапегау), так 1 радавыя мяшчане 1 жаунеры. Сярод адзення вылучаюцца: дэли, жупаны, скураныя, щ валяныя капялюшы, курткьментэ, штаны, пасы, спаднщы, хусткь На адным з партрэтау К. Л. Сапеп (гравюра В. Гондз1юса 1644 г.) магнат намаля-ваны у дэли, падбиай футрам, з ювел1рным1 зашпшькам1 [5].
Адным з паказальшкау статусу тагачаснага чалавека была наяунасць пэуных аксесуарау. Да 1х нам1 адне-сены згаданыя пры "Наездзе..." сыгнеты 1 кал1ты. Сыгнеты - гэта спецыф1чныя пярсцёню з пячаткам1 щ стыл1за-ваныя пад 1х ювел1рныя вырабы. Калгга - скураная торба-кашалёк, якая падвешвалася на пас 1 мела спецыф1чны спосаб зачынення, а часам 1 затралася на замок з ключом [2, с. 176-177]. Да гэтых прадметау нам1 аднесены 1 гузш з зашпшькам1 для вопратю, бо яны был1 паказчыкам1 заможнасщ мешчанша 1 шляхцща.
Харчаванне. Пытанне харчавання у дачыненш да жыхароу горада Быхава цалкам не раскрыта. Да нашых дзён дайшла не такая колькасць крынщ па псторып харчавання быхаусюх мяшчан, як, напрыклад, магшяучан. Таму, разглядаючы гастранам1чную паусядзённасць жыхароу Быхава, мы не будзем звяртаць увагу на 1х этшчную 1 рэлтйную прыналежнасць. Асноуным1 крынщам1 па псторып харчавання Быхава з яго наваколлем выступаюць Баркулабаусю летатс 1 малюнак Л. Кууро, швентары Быхаускага графства 1 касцёла, швентарныя 1 судовыя кшп Магшёускага мапстрата4 [6; 8-19; 20; 1; 3].
На малюнку Л. Кууро намаляваны агароды, яюя был1 разбпы на месцы сучаснай вул. Валадарскага (у асноуным вырошчвал1 рэпу, капусту, цыбулю, часнок, гурю, бураю). Дамшанту харчовай бяспем у рэпёне складал1 злакавыя культуры. Яны 1шл1 на выраб хлеба, круп, напояу. Пераважала жыта. З Баркулабаускага летатсу вядома, што у рэпёне вырошчвал1 жыта, авёс, ярыцу, пшашцу, ячмень, грэчку, канопл1, гарох, карсту (акрамя таго, гэтым1 культурам1 вял1 штэнауны гандаль) [3, с. 590-592]. З сярэдзшы XVI ст. Рэч Паспалггая стала асноуным пастаушчыком збожжа у Еуропу, узамен з Захаду да нас пайшла вял1кая колькасць калашяльных таварау (марской рыбы, вша, тытуню 1 шш.). Адзначана, што падчас неураджаяу хлеба, выжывал1 за кошт грыбоу, яюя прывозш вазам1 [3].
Свойская птушка была прадстаулена курам1, качкам1, гусям1, а з сярэдзшы XVIII ст. разводзш шдыкау. У дачыненш да мяса, аснову рацыёна складала свшша, баранша 1 тольм потым ялав1ччына (гэта характэрна для зямель усёй тагачаснай Беларуа)5 [3]. У пэунай колькасщ археалапчна зафксавана ужыванне быхаучанам1 дз1чыны. У розных частках горада был1 знойдзены 1клы дзкоу. У арсеналах быхаучан 1 гарадсюм цэйхгаузе захоу-валюя вошчапы 1 шафалшы - дроцш 1 рагацшы (пол1функцыянальныя коп'1, яюя выкарыстоувал1 1 на вайне 1 на паляванш на буйных жывёл). На малюнку Л. Кууро маецца выява паляушчага на качак, а у швентарах касцёла зафксавана "жалеза бабровае" - пастю на баброу.
Рыба ужывалася штодзённа у вял1кай колькасщ: шчупаю, лшы, ляшчы, акуш, асятровыя. На малюнку Л. Кууро прысутшчае рыбак з вудай. Цаншася 1 марская рыба, асабл1ва селядцы ("галяндэрсюя", "шкоцюя"). Асобна закупауся расол, у яюм салшся селядцы (ёк, щ лёк).
У Быхаве быу гарадсю бровар, бровар пры касцёле 1 у маёнтку Белая Гара. Ужывал1 моцны алкаголь -гарэлку (маецца згадка алембша - перагоннага куба, самагоннага апарата)6.
Прыведзены сшс харчовай прадукцып вельм1 сщпла дэманструе гастранам1чную паусядзённасць жыхароу Быхава (прыведзены звестю толью тых рэчау, аб'ектау 1 страу, яюя адлюстраваны у крынщах).
Мэбля, што згадваецца у быхаусюх шсьмовых крынщах, прадэманстравана вельм1 сщплым комплексам рэчау. Археалапчна ж можна толью ускосна прывязаць жалезныя петл1 1 клямю да нейюх скрыняу щ куфрау. 1канаграф1я увогуле не дае ашякай 1нфармацы1 пра гэтыя артэфакты. М1ж тым, найчасцей згадваюцца сталы 1 лавы. Рабшся яны з хваёвых дошак 1 падзялял1ся на вялшя 1 мал^гя. Ёсць згадк1 скураных "шкатулак" 1 так1я рэчы, як "puzderko" (скрыня да выправы). 1снавал1 "Lichtaгze cynowe" (л1хтары сло1кав^1я) 1 "miedne" (медн^1я) -запраулял1ся алеем (?) 7.
Жылая архiтэктура. Мяшчане як жыхары прыватнауласн1цкага горада магл1 мець правы на уласны зя-мельны надзел, як у межах горада, так 1 за яго тэрыторыяй. Але, на нашу думку, асноуная частка насельшкау Быхава жыла у 1м на правах арэнды зямельных участкау, ц1 памяшканняу. З гэтых надзелау 1 фарм1равалася мяшчанская забудова [7, с. 51]. У большасщ гарадоу яна была шчыльнай, без разрывау (горад - абмежаваная тэрыторыя, таму вольнага месца не паюдалася), з жылым1 дамам1 у тры акны уздоуж плошчы 1 вулщ [25, с. 52].
4 1нвентар Быхаускага графства // Б1бл1ятэка Чартарыйск1х у Кракаве / K1ucz bychowski (Bych6w). - 9113 Po1. XVIII w. 39,5 х 24 от. К. 86. орг. sk; Там жа. - 9118 Po1. 1785. 32,5 х 20 от. К. 73. орг. plsk.; 1нвентар Быхаускага замка // Рукап1сны аддзел б1бл1ятэк1 Ыленскага Дзяржаунага ун1верс1тэта. - А-1538 Л. 1. - Быхау : [б. в.], 1692. - 11 с.; 1нвентар Быхаускага касцёла // Нац. пст. арх1у Беларусь - Ф. 2395. Воп. 1. Спр. 7.
5 1нвентар Быхаускага графства // Б1бл1ятэка Чартарыйсюх у Кракаве / K1ucz bychowski (Bych6w). - 9113 Po1. XVIII w. 39,5 х 24 cm. К. 86. орг. sk.; Там жа. - 9115 Po1. 1758. 31 х 19,5 от. К. 323. орг. sk.; Там жа. - 9119 Po1. 1797. 42,5 х 33 от. К. 82. орг. sk.
6 Там жа. - 9119 Po1. 1797. 42,5 х 33 от. К. 82. Орг. sk.
7 Там жа. - 9118 Po1. 1785. 32,5 х 20 от. К. 73. Орг.
Aле гэта не было xapaктэpнa для гapaдоУ Веpxнягa ПpыдняпpоУя [25, с. 61], таму жыллё, aсaблiвa на пaсaдax, вельмi нагадвала apxiтэктуpу сельскай мясцовасщ з выключным дaмiнaвaннем дpayлянaй забудовы. Згодна iнвентapоУ Быxayскaгa графства канца XVIII ст. y гоpaдзе пpысутнiчaлi нежылыя гaспaдapчыя дамы i, нават, гaспaдapкi8. Aнaлiзуючы сiстэму paзмяшчэння жылыx пaбудоУ у гapaдской забудове, I.M. Слюнькова адзначыла, што для Веpxнягa ПaдняпpоУя яна выфазная толью y буйныx гapaдax [25, с. 61]. Мы можам меpкaвaць ^а пэyнaе зaнipaвaнне для Быxaвa як па pэлiгiйнaй, так i па сацыяльнай пpынaлежнaсцi. Шчыльнасць забудовы магла pоyнaпpaпapцыянaльнa залежаць ад колькaсцi жыxapоy гоpaдa.
На плане гоpaдa 1781 г. на пауднёвым зaxaдзе ад замка пазначаны будынак, якi па свaix aбpысax нaгaдвay мaгiлёyскую paтушу. Чым пабудова з'яулялася, - дакладна гaвapыць цяжка, бо Быxay быу пpывaтнayлaснiцкiм гоpaдaм i мaгiстpaтa y iм не магло быць. У той жа час, у таюм будынку магло paзмяшчaццa гapaдское ^ауш^ва (нaмеснiк гоpaдa), мaглi зaxоyвaццa эталоны меp i вагау, месцiццa адм^^а^ы. Веpaгоднa, дадзены аб'ект у ^веш^ы Быxayскaгa гpaфствa за 1797 г. атсаны як "Dom Skarbowy stary w ktorym rezydçcya Namiestnika Miasta Starego Bychowa". Да гэтай думю пaдводзiць згадка будынка з "altienem" (альтанкай (?)). Пpaмaлявaны будынак сaпpayды свaiмi aбpысaмi на плане нагадвае жылы дом з пpыбудaвaнaй альтанкай. Разглядаемы дом увaxодзiy у комплекс пабудоу (paзaм са спiжapняй, »yx^^ стайняй i iншымi гaспaдpчымi aб'ектaмi), выкананы з дpэвa (бpусa i ^угля^), кpыты дpaнкaй, пaмяшкaннi забяспечаны пячaмi з комiнaмi, aздобленымi зялёнай кафляй. Падлога i мэбля (пеpш за усё сталы) зpоблены з xвaёвыx дошак9.
У XIV - XVI стст., па нaзipaнняx Ю.М. Боxaнa i A.A. Тpусaвa, у мястэчкax, веpaгоднa, i у гapaдax, асноуная частка пабудоу складалася з xвaёвыx бяpвёнay. Жылыя дамы на Веpxнiм замку у Вiцебску мелi плошчу да 42 м2. Пдлоп былi дошчатыя цi глiнaбiтныя. Тэxнaлогiя узвядзення дpayляныx зpубay пpaдэмaнстpaвaнa у apxеaлогii белapускix гapaдоy некaлькiмi вщам^ якiя iснaвaлi адначасова. У XII - XVII стст. шьфока была paспayсюджaнa pубкa "у чашку" з астаткам, "у шулу" i "у xpaпку". Да XVI ст. зpубы слупавой кaнстpукцыi былi чaстымi у гаспа-дapчыx пaбудовax. Мiж тым, гaспaдapчыя пабудовы (xлявы, сенцы, гумны) мaглi быць xвapaсцянымi. Дaxi кpы-лiся саломай, дpaнкaй, зpэдку дaxоУкaй (пашыфылася з XVII ст.). Двapы i гaспaдapкi aгapоджвaлiся плотам з вapотaмi, "бpaмaмi" - вapотaмi з па^щ^м (дaxaм) i з "фоpткaмi" (кaлiткaмi) [4, с.194; 26, с. 92-93]. З пpычыны чaстыx пaжapay зpубы iснaвaлi не больш за 20-30 год.
Найбольш яскpaвa выгляд забудовы сяpэднявечнaгa белapускaгa гоpaдa пpaдэмaнстpaвaнa на гpaвюpы Iaгaнa Aдэльгayзеpa i Мащаса Цюндта 1568 г. з выявай гоpaдa Гapоднi [28, с. 102]. На нашу думку, у Быкаве шэpaговaя гapaдскaя забудова павшна была мець выгляд, як у Гapодне.
Частку гapaдской забудовы у XVIII ст. склaдaлi пабудовы фaxвеpкaвaй кaнстpукцыi. Так, у кpынiцax згадваецца "mur prusky" (муp пpускi) - будынак з бpусa з гонтавым дaxaм, моцна пaцяpпелы, з paзбуpaнaй печчу yнутpы10. Пачынаючы з XVII ст. забудова змянялася у бок пaвелiчэння кaменныx пабудоу. Тады ж з'яуляюцца двуxпaвяpxовыя дpayляныя жылыя дамы. Таюя пабудовы зaбяспечвaлiся яшчэ i падклетам^ а Увaxод у ix уяуляу paмaчнa-кapкaсную кaнстpукцыю - гaлеpэю. Aнaлariчныя пабудовы былi знойдзены у Мiнску i Вiцебску [4, с.194; 26, с. 93]. Нaйстapэйшaя выяуленчая кpынiцa, якая aдлюстpоУвaе Быкаускую забудову - малюнак Л. Kуypо, сяpэдзiны XVII ст. дэмaнстpуе Быxay ва Усxоднiм нaпpaмку. "Кapтa Белapускa-Мaгiлёyскaй губеpнii i вiды Губеpнскaгa i Уездный ГapaдоУ з пpысвоенымi iм геpбaмi" (пеpшaя палова XIX ст.) паказвае гapaдскую забудову больш позняга часу ва yсxоднiм нaпpaмку. На малюнку Л. КуУpо aдлюстpaвaнa асноуная частка гоpaдa (была доау-лянай), каменный пабудоу было каля 40%. Мiж тым, малюнак не дае нам магчымасщ меpкaвaць аб вiдax забудовы да сяpэдзiны XVII ст. Больш позш час aдлюстpaвaны у "Kap^ Белapускa-Мaгiлёyскaй губеpнii...". Apxеaлaгiчнa не выяулена вялiкaя колькасць кaменныx пaдмуpкay.
Зыкодзячы з пpьфоднa-клiмaтычныx умоу i пpыpодныx pэсуpсay, дpayлянaя забудова на ^ацягу усяго iснaвaння Быxaвa paбiлaся з дамшаваннем сасны, зpэдку xвоi i дуба (шжшя вянцы, вокны, дзвеpы, гонтa/дpaнкa i г. д.). Да XVI ст. зpубы pубiлiся "у абло", з канца XVI ст. - "у лапу" [23, с. 164-165].
Гоpaд paзpaстayся, у пеpшую чapгу, па восi поунач - поудзень. Гэта абумоулена тым, што так пpaxодзiy стapы Мaгiлёyскi, цi Рагачоусю шляx. На Усxодзе Быxay быу абмежаваны pэкaмi Мaкpaнкa i Днепp, а на зaxaд iшлi палетю. Часткова такая сiстэмa забудовы зaxоУвaлaся i да канца XIX - пачатку XX ст.
Aбaпipaючыся на Iнвентap касцёла i Iнвентapы замка i графства сяpэдзiны - канца XVIII ст., можна меp-каваць, што асноуная частка гapaдской забудовы, нават палацава-замкавы комплекс, была ^нта гонтай. Дpayля-ныя пабудовы узводзшся з бpусу i кpугляку. Падлоп paбiлi "z descek", цi "z tarcic" (з дошак (колaтыx), з дошак (пiлaвaныx)). З вузкix дошак выфаблял! сталы i дзвеpы. Дзвеpы зaбяспечвaлiся петлямi, клямкaмi i зaшчэпкaмi у зaлежнaсцi ад пpызнaчэння (увaxодныя, мiжпaкaёвыя). На вокны стaвiлi жалезныя кpaты. Вылучаюцца вокны "wielky", "maly" i "mienshy" (вялiкiя, малыя i меньшыя). Шкло выкapыстоУвaлi "biale", "zielone" i "rozne" (белае (пpaзpыстaе), зялёнае) магчыма вiтpaжы (?). Шкляныя шыбю yстayлялi у дpayляныя або алавяныя aпpaвы, нават у палацава-замкавым комплексе суiснaвaлi у pозныx пaкояx усе згаданыя тыпы акон. Пaкоi зaбяспечвaлi пячaмi
8 Iнвентap Быкаускага ^афства // Б1бл1ятэка Чapтapыйскix у К^акаве / Klucz bychowski (Bychów). - 9113 Pol. XVIII w. 39,5 x 24 cm. K. 86. Opr. Sk; Там жа. - 9115 Pol. 1758. 31 x 19,5 cm. K. 323. Opr. sk.; Там жа. - 9118 Pol. 1785. 32,5 x 20 cm. K. 73. Opr. plsk.; Там жа. - 9119 Pol. 1797. 42,5 x 33 cm. K. 82. Opr. sk.
9 Там жа. - 9119 Pol. 1797. 42,5 x 33 cm. K. 82. Opr. sk.
10 Там жа. - 9119 Pol. 1797. 42,5 x 33 cm. K. 82. Opr. sk.
i "kominkamy" (камшаш) з комшам^ выведзеным1 на дах. Печы магл1 аздабляцца зялёнай або белай кафляй щ паюдацца проста атынкаванымi глiнай. "Kominky" усе, без выключэння, пакрывалiся кафляй. Сярод печак вылучаюцца "piekernka", "pech do chleba", "piechurca" i "kuchnia" (пекарня, хлебная печ, печачка i кухня). Апошш тэрмш - каменныя цi цагляныя, ставшся па сярэдзiне цi каля оценю памяшкання. Адметна, што у адным памяш-каннi адначасова згадваюцца "... pech z kominkem... " (... печ з комiнам) i "kuchnia z cegiel" (кухня цагляная)11. На нашу думку, гэта асобная пабудова кшталту галандскай/англшскай плiты - простакутная у плане скрыня з цэглы (у цэнтры распальвалi агонь), верх - металiчная плiта для гатавання ежы [28].
Заключэнне. Падсумоуваючы атрыманыя звесткi, выпадае канстатаваць наступнае. Побытавая штодзённасць жыхароу Быхава у XIV - XVIII стст. была шмат у чым абумоулена прыродна-клiматычнымi умовам^ што адлюстравана у харчаванш, адзеннi, жыллi i iнш. Мелюя заходнееурапейсюя уплывы (мода на адзенне, элементы архiтэктуры, харчавання i шш.). Гэта абумоулiвалi гандаль, культурныя i ваенныя стасункi i агульнасусветныя цывшзацыйныя працэсы. Керамiка амаль цалкам была мясцовага паходжання, але адзначаюцца рэлтйна-этшчныя маркеры i уплывы моды. Архиэктура i побытавае абсталяванне (мэбля) у асноу-ным выраблялюя з дрэва. Прасочваюцца розныя тыпы пабудоу (жылыя i гаспадарчыя збудаваннi). На канец XVIII ст. для жытлау характэрны шкляныя вокны, у гэты ж перыяд адсутнiчаюць згадкi пабудоу без комшау.
Такiм чынам, побытавая штодзённасць жыхароу Быхава выразна адлюстроувала штодзённасць, уласщвую для усiх прыватна-уласнiцкiх урбашстычных комплексау Беларусi часоу Вялiкага Княства Лггоускага i Рэчы Паспалiтай.
Л1ТАРАТУРА
1. Акты, издаваемые Виленскою комисЫею для разбора древних актов : в 39 т. - Вильна : Тип. Губ. правл., 1865-1915. -Т. 39: Акты Могилевского магистрата XVI в. (1578-1580). - 1915. - 664 с.
2. Археографический сборник документов, относящийся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при Управлении Ви-ленского учебного округа : в 14 т. - Вильна : Печатня Губ. правл., 1867-1904. - Т. 1. - 1867. - 409 с.
3. Баркулабаусю летатс / рэд. савет: Т.У. Бялова (гал. рэд.) [i шш.] ; апрац. i узнаул. тэксту: 1.У. Будзько [i шш.] ; аут. уступ. арт. А.А. Суша ; Нац. б-ка Беларуа, Цэнтр даследаванняу беларус. культуры, мовы i лтаратуры Нац. Акад. навук Беларусь -Мшск : Беларус. Энцыкл. ¡мя П. Броую, 2013. - 616 с.
4. Бохан, Ю.М. Мястэчю i працэсы урбашзацьн на землях Беларус у XV-XVIII стст. / Ю.М. Бохан. - Мшск : Беларус. навука, 2018. - 292 с.
5. Волкау, М.А. Быхау у першай палове XVII ст. / М.А. Волкау // Сапеп: асобы, кар'еры, маёнтю : зб. навук. арт. - Мшск : А.М. Янушкев1ч, 2018. - С. 167-194.
6. Волкау, М.А. Панарама Старога Быхава другой паловы XVII ст. / М.А. Волкау // Беларус. пст. часотс. - 2013. - № 5. - С. 16-24.
7. Грицкевич, А.П. Частновладельческие города Белоруссии в XVI-XVIII вв. / А.П. Грицкевич. - Минск : Наука и техника, 1975. - 248 с.
8. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива М. Веревкина. - Витебск : Тип. Губ. правл., 1888. - Вып. 17. - 454 с.
9. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл., 1871. - Вып. 1. - 377 с.
10. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1871. - Вып. 2. - 376 с.
11. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1872. - Вып. 3. - 444 с.
12. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1873. - Вып. 4. - 432 с.
13. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1874. - Вып. 5. - 416 с.
14. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл., 1874. - Вып. 6. - 411 с.
15. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1876. - Вып. 7. - 511 с.
16. Историко-юридичесюе матер1алы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архивар1уса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1877. - Вып. 8. - 530 с.
11 1нвентар Быхаускага графства // Б1бл1ятэка Чартарыйсюх у Кракаве / Klucz bychowski (Bychow). - 9118 Pol. 1785. 32,5 x 20 cm. K. 73. Opr. Plsk; Там жа. - 9119 Pol. 1797. 42,5 x 33 cm. K. 82. Opr. sk.
17. Историко-юридичесюе матерiалы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернiй Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архиварiуса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1878. - Вып. 9. - 546 с.
18. Историко-юридичесюе матерiалы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архиварiуса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1879. - Вып. 10. - 544 с.
19. Историко-юридичесюе матерiалы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архиварiуса сего архива Созонова. - Витебск : Тип. Губ. правл.,
1880. - Вып. 11. - 534 с.
20. Историко-юридичесюе матерiалы, извлеченные изъ актовыхъ книгъ губернш Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архивъ въ Витебскъ / изданные подъ ред. архиварiуса сего архива Довгяло. - Витебск : Тип. Губ. правл., 1906. - Вып. 32. - 461 с.
21. Ктмуць, Л.Я. Сармацкая культура беларускай шляхты у XVI-XVIH стст. / Л.Я. Ктмуць. - Мшск : Беларусь, 2013. - 127 с.
22. Опыт описания Могилевской губернии в историческом, физико-географическом, этнографическом, промышленном, сельскохозяйственном, лесном, учебном, медицинском и статистическом отношениях : в 3 кн. / сост. [с предисл.] и под ред. А.С. Дембовецкого. - Могилев : Тип. Губ. правл., 1882. - Кн. 2. - 783 с.
23. Рабинович, М.Г. Русское жилище в XIII-XVII вв. / М.Г. Рабинович // Древнее жилище народов Восточной Европы. - М. : Наука, 1975. - С .164-165.
24. Синчук, И.И. Крученые ручки кувшинов 17 в. / И.И. Синчук // Магшёушчына. - Магшёу : Магшеу. абл. краязн. музей iмя Е.Р. Раманава, 1994. - Вып^. - С. 26-27.
25. Слюнькова, И.Н. Архитектура городов Верхнего Приднепровья XVII - середины XIX в. / И.Н. Слюнькова. - Минск : Навука i тэхшка, 1992. - 144 с.
26. Трусау, А.А. Кароткая псторыя архтктуры Беларуа / А.А. Трусау. - Мшск : Харвест, 2015. - 464 с.
27. Якимович, Ю.А. Зодчество Белорусии XVI-XVII вв. : справ. пособие / Ю.А. Якимович. - Минск : Навука i тэхшка, 1991. - 368 с.
Пастуту 16.04.2022
THE DAILY OF RESIDENTS OF THE CITY OF BYCHOV IN XIV-XVIII CENTURY
R. GALUNSKY
One of the main criteria that usually allocate the city from among the other types of settlements, in addition to the availability of a system of defensive fortifications, the specifics of citizens' classes are speaking, namely craft and trade. Classes of citizens are labor, rest, free time, military business. All this is the basis of the everyday existence of residents of the city of Bychov. Through his classes, people provided their existence and formed their appearance, while at the same time influencing the world surrounding them. The most common form of everyday life, which accompanied the person from birth to death - life. That objects, among whom a person existed, first of all, in his private life. That, for what he worked.
Keywords: everyday life, life, medieval city, Bychov, dishes, clothing, furniture, food, housing.
