CC BY
10
58
Труды БГТУ, 2021, серия 4, № 1, с. 58-63
УДК 801.733:27-277.2;821.161.3(091)
А. А. Акушэвiч
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
РЭЦЭПЦЫЯ ГЛОСАУ З ВЫДАННЯУ ФРАНЦЫСКА СКАРЫНЫ У НАВУКОВЫМ ДЫСКУРСЕ
У артыкуле разглядаюцца асаблiвасцi рэцэпцьп глосау з выданняу Францыска Скарыны. У на-вуковым дыскурсе дадзеная спецыфiчная частка выданняу беларускага першадрукара аналiзуецца з пазщый розных дысцыплiн, напрыклад, лiнгвiстыкi, лггаратуразнауства, кшгазнауства, дызайну, тэксталогй. Па гэтай прычыне даследчыкаш глосы могуць ацэньвацца i як лексiграфiчная праца, i як правобраз лшгвютычных работ, i як перакладчыцкая дзейнасць, i як элемент афармлення (дызайну) кнiгi, i як складшк навукова-даведачнага апарату выдання, i як бiблейскi кампанент, i як уласна маргiналiя, i як элемент прадмоуна-пасляслоунага комплексу, i як рэдактарская работа.
Таксама глосы выконваюць функцыю экзегезы, што пацвярджае непасрэдны зварот да 6í6-лейскага тэксту, з яшм яны звязаны. Змешчаныя на палях словы фактычна не только раскрываюць семантыку iншых адпаведных слоу (у якасцi лшгвютычнага факта), але i паглыбляюць для чы-тача сэнс Свяшчэннага Пiсання. У дадзеным выпадку можна бачыць рэалiзацыю прынамсi двух метадау экзегезы: лггаральнага тлумачэння i псторыка-лггаратурна-крытычнага. Параунанне цытат з некаторых сучасных перакладау Бiблii з варыянтам, прапанаваным Францыскам Скарынам, па-казвае праблемы перакладу i вытлумачэння Свяшчэннага Пiсання, з якiмi сутыкнууся i як1я спра-бававау вырашыць асветнiк XVI стагоддзя.
Наяунасць разнастайных падыходау да рэцэпцьп глос у навуковым дыскурсе можа быць раст-лумачана сшкрэтычнай прыродай адпаведных выданняу, зауважанай даследчыкаш падчас аналiзу i iнтэрпрэтацыi прадмоу i пасляслоуяу Францыска Скарыны.
Ключавыя словы: Францыск Скарына, глоса, навуковы дыскурс, рэцэпцыя, псторыя кнiгi, лiнгвiстыка, тэксталогiя, бiблейскi кампанент, экзегеза, Бiблiя.
Для цытавання: Акушэвiч А. А. Рэцэпцыя глосау з выданняу Францыска Скарыны у навуковым дыскурсе // Труды БГТУ. Сер. 4, Принт- и медиатехнологии. 2021. № 1 (243). С. 58-63.
A. A. Akushevich
Belarusian State Technological University
THE RECEPTION OF THE GLOSSES FROM FRANCYSK SKARYNA'S EDITIONS
IN THE SCIENTIFIC DISCOURSE
The article considers the reception of glosses from the publications of Franсysk Skaryna. In the scientific discourse, this specific part of the publications of the Belarusian firstprinter is analyzed from the standpoint of various disciplines, such as linguistics, literary criticism, bibliography, design, textual criticism. For this reason, glosses can be viewed by researchers as a lexicographical work, as a prototype of linguistic works, as a translation work, as a book design, as a component of the scientific apparatus of the publication, as a biblical component, as a marginalia, as an element of foreword-afterword complex, and as an editorial work.
Also, the glosses perform the function of exegesis, which confirms the direct reference to the biblical text which they are associated with. The glosses actually not only reveal the semantics of other relevant words (as a linguistic fact), but also deepen the meaning of the Scripture for the reader. In this case, we can see the implementation of at least two methods of exegesis: the literal explanation and the historical-literary-critical method. A comparison of quotations from some modern translations of the Bible with the version proposed by Francysk Skaryna shows the problems of translation and hermeneu-tics that the 16th-century educator encountered and tried to decode.
The existence of diverse approaches to the reception of glosses in scientific discourse can be explained by the syncretic nature of the respective publications, which was pointed out by researchers during the analysis and interpretation of Francysk Skaryna's forewords and afterwords.
Key words: Francysk Skaryna, gloss, scientific discourse, reception, book history, linguistics, textual criticism, biblical component, exegesis, Bible.
For citation: Akushevich A. A. The reception of the glosses from Francysk Skaryna's editions in the scientific discourse. Proceedings of BSTU, issue 4, Print- andMediatechnologies, 2021, no. 1 (243), pp. 58-63 (In Belarusian).
А. А. Акушэвн
59
Уводзшы. Адметнай часткай выданняу Францыска Скарыны з'яуляюцца глосы. «Тлума-чальны слоушк беларускай лiтаратурнай мовы» (Мiнск, 2005) прапаноувае для iх наступнае азначэнне: «Тлумачэнне незразумелага слова або выразу, якое даецца на палях або у самiм тэксце старажытных i сярэдневяковых рукаш-сау» [1, с. 151]. У энцыклапедычным даведнiку «Францыск Скарына i яго час» (Мшск, 1988) пад глосай разумеецца «заметка ператсчыка або чытача, зробленая на палях кшп або утсаная у тэкст памiж радкоу для тлумачэння незразумелага слова цi выразу» [2, с. 308]. Пры гэтым аутар энцыклапедычнага артыкула канстатуе: «Асаблiвасць скарынiнскiх тлумачэнняу заклю-чаецца у тым, што пры дапамозе глосау раскры-ваецца не увесь сэнсавы аб'ём незразумелага слова, а толью тое значэнне, з якiм гэтае слова выступае у даным кантэксце» [2, с. 308].
Ужо пры параунанш прыведзеных вышэй азначэнняу зауважаюцца пэуныя варыяцьп. Сш-крэтычнасць, выяуленая даследчыкамi i у структуры прадмоу Францыска Скарыны, i у яго светапоглядзе [3, с. 291, 297], падштурхоувае да думю, што глосы - складаная з'ява кнiжнай культуры, якую неабходна разглядаць з розных пазщый. Гэта дазволiць больш глыбока зразу-мець сутнасць праведзенай беларускiм перша-друкаром работы па падрыхтоуцы бiблейскiх тэкстау. На сучасным этапе развщця скарына-знауства мэтазгодна спачатку прааналiзаваць вя-домыя шляхi рэцэпцыi глосау у навуковым дыс-курсе, а затым прапанаваць новыя i/цi актуал> зваць малараспрацаваныя падыходы.
Асноуная частка. Глосы Францыска Скарыны знаходзяцца на палях (амаль заусёды) не-каторых яго выданняу (гл.: [4, с. 749; 5, с. 276]), аднак юнуе выпадак размяшчэння глосау ушзе старонкi (гл.: [6, с. 119]), што робщь iх падоб-нымi на сучасныя зноскi. Лапчна, што менавiта iх вядомы даследчык А. I. Жураускi лiчыць пра-цягам традыцыi выкарыстання глосау [2, с. 308]. Першадрукаром слова (словазлучэння), з яюм паяднана глоса, вылучаецца у тэксце з двух ба-коу двукроп'ямi.
Сам Францыск Скарына у прадмове да кшп «Псалтыр» (1517) пiсау пра прызначэнне глосау наступнае: «Так же положил есми на боцех некоторые слова для людей простых, не руша-ючи самое Псалътыри ни в чем же, яко суть онагри, и геродеево жилище, и хлябие и иные слова, которыи суть в Псалтыри неразумныи простым людем, найдуть е на боцех руским языком, что которое слово знаменуеть» [7, с. 18]. Гэтае выказванне першадрукара, верагодна, пад-штурхнула даследчыкау адпаведным чынам ра-зумець функцыю скарынаусюх глосау. Напрык-лад, расшсю даследчык Я. Л. НемiроУскi бачыць
прызначэнне глосау у тым, каб «зрабщь кнiгi Свяшчэннага Пiсання даступнымi для простых людзей, не спакушаных у прамудрай кшжнасщ» (пераклад. - А. А.) [8, с. 256].
Традыцыйна выкарыстанне глосау аналiзуец-ца як адна з першых спроб работы па стварэнш слоунiкау. У кантэксце гiсторыi беларускай лек-сiкаграфii напрацоУкi Францыска Скарыны раз-глядалi, напрыклад, М. Р. Судшк [9], Д. В. Дзят-ко [10]. Другi з названых даследчыкау падае яшчэ адну щкавую дэфiнiцыю: «Глосы - пераклады i апiсальныя тлумачэннi незразумелых царкоуна-славянсюх, вiзантыйскiх, грэчаскiх i iншых слоу з дапамогай лексiчных, граматычных, словаутва-ральных сродкау агульнаусходнеславянскай мовы. <_> Глосы маглi размяшчацца на палях рукапiсау (маргiнальныя) або памiж радкамi (iнтэрлiнеарныя)» [10, с. 30]. З дадзенай цытаты вышкае, што глосы могуць успрымацца i як перакладчыцкая дзейнасць, i як адметны вары-янт маргiналiй першадрукара.
Пра «словы на боцех» з выданняу Францыска Скарыны разважаюць i у больш шыроюх кан-тэкстах, а менав^а - гiсторыi беларускай лiнг-вютыю i гiсторыi беларускай мовы. Узгадаем тут працы У. В. Ашчэню [11, с. 251-252] i А. I. Жу-раускага [12, с. 121-123], ужо у назвах яюх бач-ныя акрэсленыя каардынаты.
У лшгвютычных даследаваннях глосы часта падаюцца згодна з наступнай мадэллю: «слова у бiблейскiм тэксце» - «глоса». Напрыклад: «холми - узгорки, юже - повразъ» [12, с. 122]. Пры-ведзеная мадэль не дазваляе цалкам разгеледзець сутнасць i функцыянаванне глосау. Праблема у тым, што у ёй не хапае бiблейскага тэксту, да якога апелюе глоса. Гэта прыводзщь да неаб-ходнасцi выкарыстання шшай спецыяльна рас-працаванай мадэлi: <^блейсю верш, у якiм дву-кроп'ямi з двух бакоу вылучана слова (словы), да якога (якiх) адносщца глоса» ({глоса:} «улас-на адпаведная глоса, вылучаная з двух бакоу двукроп'ямi»). Рэалiзацыя прыведзенай схемы выглядае так: «Мы же людие Твои и овъцЪ :пажити: твоея исповЪмыся тобЪ, Боже, вовЪки, въ роде и роде возвестим хвалу твою» ({глоса:} : паствы:) [6, с. 147]. У гэтым артыкуле прымя-няецца другая мадэль.
Беларуси даследчык П. П. Жауняровiч сцвяр-джае, што «працэс фармiравання рэдактарскай дзейнасцi у Беларусi распачынаецца, без сумнен-ня, з выданняу Францыска Скарыны» [13, с. 82]. Вучоны разглядае зварот да глос як рэдактарскую працу i работу над афармленнем кшп, фактыч-на, яе дызайнам: «Ф. Скарына актыуна выкары-стоувау глосы для тлумачэння незразумелых чытачу слоу. Гэта было творчае выкарыстанне напрацаваных рукапiснай кшгай традыцый па яе афармленнi i рэдактарскай апрацоуц^!» [13, с. 83].
Таксама асобныя аспекты ужывання глосау ана-лiзуюцца у святле тэорыi перакладу, напрыклад: «тэкст Бiблii значна насычаны уласнымi назва-мi, якiя паказваюць пэуных асоб у канкрэтных месцах, таму выбар першадрукара зразумелы. Такая методыка выкарыстоуваецца i сёння у практыцы перакладу, калi апелятывам тлума-чыцца уласная назва, у якой закладзена пэунае значэнне» [13, с. 87].
Беларусюя лггаратуразнауцы разглядаюць дзейнасць Францыска Скарыны i у кантэксце псторьп айчыннай тэксталогii [14, с. 10]. Раз-вiццё дадзенай iдэi прыводзiць да высновы, што глосы выступаюць элементам навукова-даве-дачнага апарату выдання. У дадзеным выпадку перад намi своеасаблiвы каментарый, яю можа быць класiфiкаваны як лшгвютычны (або слоу-нiкавы), якi «тлумачыць асаблiвасцi мовы твора, словы i выразы, каторыя у сучаснай <...> мове не выкарыстоуваюцца цi выкарыстоуваюцца у iншым значэннi, спецыяльную тэрмшалопю, дыялектызмы, архаiку i iншамоУныя запазычан-нi. <...> Часта звесткi лшгвютычнага камента-рыя афармляюцца як падрадковыя зносю» (пера-клад. - А. А.) [15, с. 133]. Напрыклад: «Егда :прозябоша: грешници, яко трава, и явишеся въси, делающие безаконие, яко да потре(б)ятся въвЪк вЪка» ({глоса:} :вознiкоша:) (Пс. 91:8) [6, с. 169]; «Возврати, Господи, пленение наше, яко поток :югом:» ({глоса:} :ветром полуденным:) (Пс. 125:4) [6, с. 232]. У некаторых выпадках (напрыклад, гл.: [5, с. 364, 410]) можна гаварыць пра спробы ужывання рэальнага каментарыя, якi «растлу-мачвае згаданыя у творы, але забытыя з часам падзеi i рэалii, гiстарычныя iмёны i факты, указ-вае крынщы цытат, расшыфроувае шшасказан-нi i аутарскiя намёкi, супастауленнi, схаваныя за рэальнымi назвамi, дае Удакладненнi да алю-зiй i схаваных цытат, аднауляе прапушчаныя факты. Рэальны каментарый сыходзщь з кантэкс-ту, таму галоунай яго задачай застаецца тлума-чэнне i устанауленне дакладнага сэнсу тэксту» (пераклад. - А. А.) [15, с. 133-134]. Адсюль вышкае, што прымяненне глосау выступае спро-бай вырашэння эдыцыйных пытанняу i можа уключацца у гiсторыю беларускай тэксталоги i кнiгавыдання. Пры таюм поглядзе згаданае вышэй суаднясенне глосау i сучасных зносак выглядае даволi натуральным.
Наступныя падыходы, якiя заснаваныя на лгаратуразнаучых пазiцыях, да разгляду глосау закраналюя у ранейшых навуковых работах аутара гэтага артыкула.
Глоса можа ацэньвацца як своеасаблiвая частка прадмоуна-пасляслоунага комплеку, пра як як пра адметную з'яву у беларускiх кнiгах ХУ1-ХУ11 стст. тсау У. Г. Кароткi (гл.: [16]). Ма-дэль названага комплексу, агучаная даследчыкам,
можа быць пашырана. Глоса як адна з разнавщ-насцей скарынаускiх маргiналiй (разам з маргша-лiямi-паралельнымi месцамi i маргшатямьспасыл-камi) арганiзуе асноуны (бiблейскi) тэкст выданняу першадрукара, стварае умовы для зручнай з гэтым тэкстам работы, для яго разумення. На слушнасць такога падыходу ускосна указвае i праведзены вышэй разгляд глосау у святле тэксталоги.
Глоса як разнавщнасць маргшали адначасова выступае i спецыфiчным бiблейскiм кампанен-там, як дазваляе прачытваць адну i тую ж бiб-лейскую цытату два разы з рознымi адценнямi значэнняу. Фактычна глоса дублюе фрагмент тэксту з заменай асобнага слова (словазлучэння). Прасочым гэта на прыкладах. Без глосы чыта-ецца такi бiблейскi верш: «Князи погнаша мя туне, и от словЪс твоих устрашися сердце мое» (Пс. 118:161) [6, с. 226]. Замена адпаведнага слова прапанаванай Францыскам Скарынам гло-сай дае наступны вынiк: «Князи погнаша мя всуе, и от словЪс твоих устрашися сердце мое» (Пс. 118:161) [6, с. 226]. Фактычна перад намi два варыянты бiблейскага верша, друп з якiх «разгортаваецца» дзякуючы канкрэтнай маргь налii, што мае неабходную для сказа граматыч-ную форму. Наступным чынам дадзены верш гучыць у Сiнадальным i перакладзе У. Чарняу-скага адпаведна: «Князья гонят меня безвинно, но сердце мое боится слова Твоего» (Пс. 118:161) [17, с. 836]; «С1Н. Князi чыняць пераслед мне без прычыны, а сэрца маё шануе слова Тваё» [18, с. 494]. Яшчэ адзiн бiблейскi фрагмент без глосы: «РазтучьнЪють красная пустыня, и радо-стiю холми препояшутся» (Пс. 64:13) [6, с. 115]. Замяняем адпаведнае слова глосай: «РазтучьнЪють красная пустыня, и радостда узгорки препояшутся» (Пс. 64:13) [6, с. 115]. Сшадальны пераклад: «источают на пустынные пажити, и холмы препоясываются радостью» (Пс. 64:13) [17, с. 793]. Пераклад У. Чарняускага: «Будуць струменщца пустынныя выганы, i узгорю апя-ражуцца радасцю» [18, с. 466].
Глоса можа быць не толью фактычнай заменай адпаведнага слова, але, напрыклад, i удак-ладненнем: «Яко избра Господь :Сион: и изволил и в жилище СобЪ» ({глоса:} :гору:) (Пс. 131:13) [6, с. 237]. Сшадальны пераклад: «Ибо избрал Господь Сион, возжелал [его] в жилище Себе» (Пс. 131:13) [17, с. 841]. Пераклад У. Чарняускага: «Бо Госпад выбрау Оён i пажадау яго Сабе на паселшча» [18, с. 496].
Асобна звернемся да разумення глосау як срод-ку экзегезы (тлумачэння Свяшчэннага Пюання). Назавём наступныя асноуныя метады экзегезы: т^Iпалагiчн^I (правобразн^1), гiсторыка-лiтаратурна-крытычны («бiблейская крытыка»), лiтаральнага тлумачэння, алегарычнага тлумачэння, маральна-гамiлiтычнае тлумачэнне (гл.: [19]).
А. А. Акушэв1ч
61
Глосы могуць прачытвацца як своеасаблiвая рэалiзацыя, прынама, метаду лiтаральнага тлу-мачэння i гiсторыка-лiтаратурна-крытычнага метаду. Францыск Скарына дае варыянты перакла-дау, тлумачыць цяжказразумелыя на яго погляд словы, раскрывае этымалогiю уласных назвау, удакладняе i iнтэрпрэтуе тэкст Свяшчэннага П> сання. Адпаведную работу iлюструюць прапана-ваныя нiжэй прыклады.
«Посылая источники :въ дебрех:, посреди гор проидуть воды. Напиются вси звЪри дубравныи, пождуть :онагри: в жажди своей» ({глосы:} :в долинах:; :лоси:) (Пс. 103:10-11) [6, с. 185-186]. Сшадальны пераклад: «Ты послал источники в долины: между горами текут [воды], поят всех полевых зверей; дикие ослы утоляют жажду свою» (Пс. 103:10-11) [17, с. 820]. Пераклад У. Чарняускага: «Ты загадваеш крынщам сплы-ваць у ручашы; пасярод гор праходзяць яны, становяцца вадапоем усiх звяроу на пол^ спато-ляць аслы смагу сваю» [18, с. 483].
«И внегда поставиль столп един на правой странЪ притвора, назвал его именем :Яхим:. Тежь воздвиже вторый столп и прозвал и именем :Бооз:» ({глосы:} :крепость:; утверждение:) (3 Цар. 7:21) [5, с. 392]. Сшадальны пераклад: «поставил столб на правой стороне и дал ему имя Иахин, и поставил столб на левой стороне и дал ему имя Воаз» (3 Цар. 7:21) [17, с. 461]. Пераклад У. Чарняускага: « пастаулены з пра-вага боку слуп ён назвау Яхш, i пастаулены з левага боку слуп назвау Баоз» [18, с. 285].
«И вознесеся :рог: мой о БозЪ моем» ({глоса:} :сила:) (1 Цар. 2) [5, с. 129]. Сшадальны пераклад: «вознесся рог мой в Боге моем» (1 Цар. 2) [17, с. 374]. Пераклад У. Чарняускага: «узняуся рог мой у Богу маiм» [18, с. 227].
«И собрашеся къ царю Саломону вси людие 1зраилевы месеца :бефанима» в день нарочитый праздника, той ест месець семый» ({глоса:} сентября:) (3 Цар. 8:2) [5, с. 398]. Сшадальны пера-клад: «И собрались к царю Соломону на праздник все Израильтяне в месяце Афаниме, который есть седьмой месяц» (3 Цар. 8:2) [17, с. 462]. Пераклад У. Чарняускага: «I сабрауся да цара Саламона увесь 1зраэль у месяцы Эташм на свята - гэта сёмы месяц» [18, с. 286].
«:Тигрис: погыбе, яко не имать лову, и младые львенята роспрашишеся» ({глоса:} :зубр:) (1оу 4:11) [5, с. 720]. Сшадальны пераклад: «могучий лев погибает без добычи, и дети львицы рассеиваются» (1оу 4:11) [17, с. 718]. Пераклад
У. Чарняускага: «Леу запнуу, бо не меу здабычы, i львяняты пагублялiся» [18, с. 420].
«А се глаголю для того, иже кажды в вас говорит: аз убо есм Павлов, аз же Аполосов, и аз :Кифин:, аз пак Христов ({глоса:} :Петров:) (1 Кар. 1:12) [20, с. 339]. Сшадальны пераклад: «Я разумею то, что у вас говорят: "я Павлов"; "я Аполлосов"; "я Кифин"; "а я Христов"» (1 Кар. 1:12) [17, с. 1783]. Пераклад У. Чарняускага: «Я кажу тое, што кожны у вас кажа: "Я Паулау", "Я Апалосау', "Я юфау', "А я Хрыстоу"» [18, с. 1008]. Пераклад з кшп «Новы Запавет Госпада нашага Псуса Хрыста» (2017): «Кажу я так, бо кожны з вас гаворыць: Я Паулау; а я Апалосау; а я Юфау; а я Хрыстоу» [21, с. 372].
Параунанне бiблейскiх вершау з выданняу Францыска Скарыны з некаторымi сучаснымi перакладамi дае падставы меркаваць пра кар-патлiвую падрыхтоуку першадрукаром Бiблii для прэзентацып яе патэнцыйным чытачам.
Зауважым яшчэ адну сувязь з сучасным на-вуковым працэсам. Экзегеза даволi цесна звя-зана з бiблейскай герменеутыкай (гл. [19; 22], у тым лшу ад якой вядзе сваю псторыю лiтаратур-ная герменеутыка, што выступае сёння прызна-ным метадам даследвання мастацкай лiтаратуры. Цiкава, што усе прыведзеныя вышэй навуковыя iнтэрпрэтацыi глосау могуць разглядацца адна-часова i у кантэксце экзегезы i бiблейскай гер-менеутыкi.
Заключэнне. У навуковым дыскурсе выданнi беларускага першадрукара аналiзюцца з пазщый розных дысцыплiн. Менавiта таму глосы могуць ацэньвацца даследчыкамi не аднолькава: як лексiграфiчная праца, як правобраз лiнгвi-стычных работ, як перакладчыцкая дзейнасць, як афармленне (дызайн) кнiгi, як складнiк наву-ковага апарату выдання (каментарый), як бiб-лейскi кампанент, як уласна маргiналiя (памета на палях), як элемент прадмоуна-пасляслоунага комплексу, як рэдактарская работа, як экзегеза. Комплексны падыход да глосау з розных паз> цый дапамагае больш глыбока разумець адпа-ведны элемент выданняу Францыска Скарыны, а таксама усю творчую спадчыну асветнiка. Раз-глядаць глосы неабходна без адрыву ад бiблей-скага тэксту, да якога яны адносяцца. Сёння ужо можна гаварыць пра пэуныя традыцыi, звязаныя з рэцэпцыяй глосау першадрукара. Разам з тым могуць выяуляцца i новыя ключы да прачытан-ня гэтай частю спадчыны Францыска Скарыны.
Спiс л^аратуры
1. Тлумачальны слоУнiк беларускай лггаратурнай мовы: больш за 65 000 слоу / пад рэд. М. Р. Суд-нiка, М. Н. Крыуко. Мiнск: БелЭН, 2005. 784 с.
2. Жураусю А. I. Глоса // Францыск Скарына i яго час: энцыкл. давед. Мшск: БелСЭ, 1988. С. 308.
3. Конан У. М. Францыск Скарына // Псторыя беларускай лггаратуры Х1-Х1Х стагоддзяу. У 2 т. Т. 1. Дауняя лiтаратура: XI - першая палова XVIII стагоддзя. Мшск: Беларус. навука, 2006. С.283-309.
4. Бiблiя: факсiмiльнае узнауленне Бiблii, выдадзенай Ф. Скарынаю у 1517-1519 гг.: у 3 т. / адк. рэд. С. В. Кузьмш. Т. 1. Мiнск: БелСЭ, 1990. 830 с.
5. Бiблiя: факшмшьнае узнауленне Бiблii, выдадзенай Ф. Скарынаю у 1517-1519 гг.: у 3 т. / адк. рэд. С. В. Кузьмш. Т. 2. Мшск: БелСЭ, 1991. 807 с.
6. Бiблiя: факшмшьнае узнауленне Бiблii, выдадзенай Ф. Скарынаю у 1517-1519 гг.: у 3 т. / адк. рэд. С. В. Кузьмш. Т. 3. Мшск: БелСЭ, 1991. 782 с.
7. Скарына Ф. Творы: прадмовы, сказанш, пасляслоу^ акафюты, пасхалiя / уступ. арт., падрыхт. тэкстау, камент., слоушк А. Ф. Коршунава, паказ. А. Ф. Коршунава, В. А. Чамярыцкага. Мiнск: Навука i тэхнiка, 1990. 207 с.
8. Немировский Е. Л. Франциск Скорина: жизнь и деятельность белорусского просветителя. Минск: Мастац. лгг., 1990. 597 с.
9. Судшк М. Р. Псторыя узшкнення i этапы развщця беларускай лексшаграфи старажытнай пары // Працы Iнстытута мовазнауства Акадэми навук Беларускай ССР. 1957. Вып. 4. С. 62-122.
10. Дзятко Д. В. Перыядызацыя псторьп беларускай лекскаграфи: XIII - пачатак XX // Роднае слова. 2017. № 3. С. 29-31.
11. Ашчэнка У. В. Лшгвютычныя традыцыи Скарыны у Беларусi // Спадчына Скарыны: зб. ма-тэрыялау Першых Скарынаусюх чытанняу (1986). Мiнск, 1989. С. 248-255.
12. Жураусю А. I. Псторыя беларускай лгаратурнай мовы: у 2 т. Т. 1. Мшск: Навука i тэхшка, 1967. 369 с.
13. ЖаУняровiч П. П. Глосы у выданнях Францыска Скарыны як прыклад рэдактарскай апра-цоую тэксту // Выдавецкая справа у Рэспублiцы Беларусь: гiсторыя, сучасны стан, праблемы i пер-спектывы: зб. навук. арт. Мшск, 2019. С. 82-88.
14. Тэксталопя i яе дапаможныя навук / В. П. Рагойша [i шш.]; пад рэд. В. П. Рагойшы. Мiнск: БДУ, 2015. 231 с.
15. Введение в литературоведение: учебник / Л. М. Крупчанов [и др.]; под общ. ред. Л. М. Круп-чанова. М.: Оникс, 2005. 416 с.
16. Каротю, У. Г. Тыпалопя прадмоу i пасляслоуяу беларусюх паслядоУнiкаУ Скарыны // Спадчына Скарыны: зб. матэрыялау Першых Скарынаусюзх чытанняу (1986). Мiнск, 1989. С. 226-231.
17. Библия: Книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета: в синодальном переводе с комментариями и приложениями. М.: Рос. библейское о-во, 2006. 2048 с.
18. Бiблiя: Кшп Святога Пюання Старога i Новага Запаветау / у пер. У. Чарняускага. Мшск: МХРБ <^блейскае т-ва у Рэсп. Беларусь», 2012. 1120 с.
19. Экзегеза: учеб. пособие // Интернет-портал «Азбука веры». URL: https://azbyka.ru/ekzegeza#a_z4 (дата обращения: 02.01.2021).
20. Кшжная спадчына Францыска Скарыны. У 20 т. Т. 20: Апостал. Мшск: Нац. б-ка Беларуси 2017. 727 с.
21. Новы Запавет Госпада нашага Псуса Хрыста. Мшск: Прыход Свята-Петра-Паулаускага сабора: Медыял, 2017. 544 с.
22. Десницкий А. Введение в библейскую экзегетику. М.: Изд-во ПСТГУ, 2011. 416 с.
References
1. Tlumachal'ny slounik belaruskay litaraturnay movy [The explanatory dictionary of the Belarusian literary language]. Ed. by M. R. Sudnik, M. N. Kryuko. Minsk, BelEn Publ., 2005. 784 p.
2. Zhurauski A. I. Glos. Frantsysk Skaryna i yago chas: entsyklapedychny davednik [Francysk Skaryna and his time: an encyclopedic reference book]. Minsk, BelSE Publ., 1988, p. 308.
3. Konan U. M. Frantsysk Skaryna. Gistoryya belaruskay litaraturyХ1-Х1Хstagoddzyau. T. 1. Daunyaya litaratura: XI - pershaya palova XVIII stagoddzya [The history of the Belarusian literature of the XI-XIX centuries. Vol. 1]. Minsk, Belaruskaya navuka Publ., 2006, pp. 283-309.
4. Bibliya: faksimil'naye uznaulenne Biblii, vydadzenay F. Skarynayu u 1517-1519 gg. T. 1 [The Bible: a facsimile reproduction of the Bible published by F. Skaryna in 1517-1519. Vol. 1]. Ed. by S. V. Kuz'min. Minsk, BelSE Publ., 1990. 830 p.
5. Bibliya: faksimil'naye uznaulenne Biblii, vydadzenay F. Skarynayu u 1517-1519 gg. T. 2 [The Bible: a facsimile reproduction of the Bible published by F. Skaryna in 1517-1519. Vol. 2]. Ed. by S. V. Kuz'min. Minsk, BelSE Publ., 1991. 807 p.
A. A. AKyw3BiH
63
6. Bibliya: faksimil'naye uznaulenne Biblii, vydadzenay F. Skarynayu u 1517-1519 gg. T. 3 [The Bible: a facsimile reproduction of the Bible published by F. Skaryna in 1517-1519. Vol. 3]. Ed. by S. V. Kuz'min. Minsk, BelSE Publ., 1991. 782 p.
7. Skaryna F. Tvory [The works]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1990. 207 p.
8. Nemirovskiy E. L. Frantsisk Skorina: zhizn' i deyatel'nost' belorusskogo prosvetitelya [Francysk Skaryna: the life and the work of the Belarusian enlightener]. Minsk, Mastatskaya litaratura Publ., 1990. 597 p.
9. Sudnik M. R. The history of the origin and the stages of the development of the Belarusian lexicography of the ancient time. Pratsy Instytuta movaznaustva Akademii navuk Belaruskay SSR [Proceedings of the Institute of Linguistics of the Academy of Sciences of the Byelorussian SSR], 1957, issue 4, pp. 62-122 (In Belarusian).
10. Dzyatko D. V. The periodization of the history of Belarusian lexicography: XIII - the beginning of XX. Rodnaye slova [The native word], 2017, no. 3, pp. 29-31 (In Belarusian).
11. Anichenka U. V. Skaryna's linguistic traditions in Belarus. Spadchyna Skaryny: zbornik materyyalau Pershykh Skarynauskikh chytannyau (1986) [Skaryna's heritage: the collection of materials of the First Skaryna readings (1986)]. Minsk, 1989, pp. 248-255 (In Belarusian).
12. Zhurauski A. I. Gistoryya belaruskay litaraturnay movy. T. 1 [The history of the Belarusian literary language. Vol. 1]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1967. 369 p.
13. Zhaunyarovich P. P. The glosses in Francysk Skaryna's editions as an example of the editorial work. Vydavetskaya sprava u Respublitsy Belarus': gistoryya, suchasny stan, prablemy i perspektyvy: zbornik navukovykh artykulau [The publishing in the Republic of Belarus: the history, the current state, the problems and the prospects: a collection of the scientific articles], Minsk, 2019, pp. 82-88 (In Belarusian).
14. Ragoysha V. P., Ken'ka M. P., Kivel' I. U., Luk'yanava T. V., Shamyakina S. V. Tekstalogiya i yae dapamozhnyya navuk [Textology and its auxiliary sciences]. Ed. by V. P. Ragoysha. Minsk, BDU Publ., 2015.231 p.
15. Vershinina N. L., Volkova E. V., Il'yushin A. A., Krupchanov L. M., Murzak I. I., Yastrebov A. L., Ozerov Yu. A., Fedorov A. V., Tselkova L. N., Shcherbakova M. I. Vvedeniye v literaturovedeniye: uchebnik [The introduction to the literary studies: a textbook]. Ed. by L. M. Krupchanov. Moscow, Oniks Publ., 2005.416 p.
16. Karotki U. G. The typology of the forewords and afterwords of the Skaryna Belarusian followers. Spadchyna Skaryny: zbornik materyyalau Pershykh Skarynauskikh chytannyau (1986) [Skaryna's heritage: a collection of materials of the First Skaryna readings (1986)]. Minsk, 1989, pp. 226-231 (In Belarusian).
17. Bibliya: Knigi Svyashchennogo Pisaniya Vetkhogo i Novogo Zaveta: v sinodal'nom perevode s kommentariyami i prilozheniyami [The Bible: The Books of the Scripture of the Old and New Testaments: in synodal translation with commentaries and appendices]. Moscow, Rossiyskoye bibleyskoye obshchestvo Publ., 2006. 2048 p.
18. Bibliya: Knigi Svyatoga Pisannya Staroga i Novaga Zapavetau [The Bible: The Books of the Scripture of the Old and New Testaments]. Translation by U. Charnyauski. Minsk, MKhRB «Bibleyskaye tavarystva u Respublitsy Belarus'» Publ., 2012. 1120 p.
19. Ekzegeza: uchebnoyeposobiye [Exegesis: a textbook]. Available at: https://azbyka.ru/ekzegeza#a_z4 (accessed 02.01.2021) (In Russian).
20. Knizhnaya spadchyna Frantsyska Skaryny. T. 20: Apostal [Book heritage of Frantsysk Skaryna. Vol. 20: The Apostle]. Minsk, Natsyyanal'naya bibliyateka Belarusi Publ., 2017. 727 p.
21. Novy Zapavet Gospada nashaga Iisusa Khrysta [The New Testament of our Lord Jesus Christ]. Minsk, Prykhod Svyata-Petra-Paulauskaga sabora Publ.: Medyyal Publ., 2017. 544 p.
22. Desnitskiy A. Vvedeniye v bibleyskuyu ekzegetiku [The introduction to Biblical exegesis]. Moscow, Izdatel'stvo PSTGU Publ., 2011. 416 p.
¡Hilapviaubm npa ayTapa
Акуmэвiн Анflpэн A.raKcaHflpaBiH - KaHgbigar ^inanarinHbix HaByK, ga^HT Ka^egpbi рэдакцннна-BbigaBe^ix тэхнanoriн. EenapycK g3ap^ayHbi T3XHanariHHbi ymBepcii3T (220006, r. MiHCK, Byn. CBapg-noBa, 13a, Рэспy6пiкa Eenapycb). E-mail: akushevich@belstu.by
Information about the authors
Akushevich Andrei Alyaksandravich - PhD (Philology), Assistant Professor, the Department of Editing and Publishing Technology. Belarusian State Technological University (13a, Sviardlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: akushevich@belstu.by
nacmyniy 04.01.2021
TpyAbi 5ATY Cepbrn 4 № 1 2021
