CC BY
22
МАЛАЯ РАДЗ1МА й С1МВАЛАХ
Святочныя летшя уборы сялянак пачатку ХХ ст.
Маларыцк раён Брэсцкай вобл.
МАЛАЯ РАДЗ1МА у С1МВАЛАХ
Здауна яго з любоую выраблялi у кожнай хаце, nерадавалi у спадчыну, захоyвалi дзесяцiгоддзямi у куфрах, перашывалi у гады нястачы, каб ад-павядала модзе, часам саромелiся яго, ^i перабiралiся у шшы сацыяльны слой... Шкавасць да свайго нацыянальнага касцюма сёння абудзiлася паусюдна. Бо ва усё больш глабалiзаваным i ушфшваным свеце чалавеку хочацца адчуваць сябе асаблiвым, адметным, прыналежным да блiзкiх па ментальнасцi людзей, iншымi словам^ да свайго народа. Беларусам пашанцавала: у адрозненнi ад многiх еурапейсш дзяржау тут захавалiся аутэнтычныя узоры нацыянальнага касцюма. I^i пасля пер-шай iндустрыяльнай рэвалюцыi больш развiтыя краiны пераапраналiся у фабрычнае адзенне i прызвычайвалiся ганяцца за модай, на нашай зямлi сяляне па-ранейшаму працягвалi вырошчваць i апрацоуваць лён, ствараць з яго адзенне згодна шматвяковай традыцьп. Зыходзячы з архiyных фотаздымкау, беларускiя жанчыны апраналi яго яшчэ у 30-я гг. мшулага стагоддзя.
- У прыватнасщ, раз-мова id3e пра самую адметную дэталь беларускага нацыянальнага касцюма - галауны убор замужняй жанчыны - наметку, -расказвае старшы навуковы супрацоутк Цэнтра даследа-ванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры НАН Бела-руа, кандыдат мастацтвазнау-ства Марыя Вшткава. -Наметка (намётка, намэтка, намёт, плат, сарпанак i тш.)
уяуляла сабой палатно ад двух з паловай да чатырох з пало-вай метрау у даужыню, шыры-нёй прыкладна 30-60 сантыме-трау, якое самым адмысловым i мудрагелктым чынам завiва-лася на галаву. У кожнай мяс-цовасщ, нават вёсцы, кнавау свой спосаб, так бы мовщь, кан-струявання галаунога убору з наметт. У большасц спо-сабы гэтыя страчаны, але нека-торыя удалося аднавщь, дзя-
куючы звесткам, атрыма-ным у экспедыцыях, калекцыям Расшскага этнаграфiчнага музея i Кунсткамеры, дзе заха-валкя матэрыялы канца XIX - пачатку XX ст.: пасля далучэння беларустх земляу да Растскай iмперыi сюды ла-дзыкя шматлтя этнаграфiч-ныя экспедыцъп. Удзельнiчалi у ix у асноуным мужчыны, таму расшыфраваць тутэйшыя спо-сабы завiвання наметт яны не змаглi. Балазе самыя кемлiвыя здагадалкя набываць наметп у завтым стане або рабщь фотаздымт у трох ракурсах. Паводле гэтых матэрыялау мне удалося зрабщь шэраг даклад-ных рэканструкцый нашага адметнага галаунога убора.
Знаёмства з беларускiмi калекцыямi у расшсюх музеях, дарэчы, падказала Марьи Мжалаеуне напрамак наву-ковай дзейнасщ на дзесящ-годдзь Даследчыца натра-тла там на ушкальныя экс-панаты з Бярэзшскага раёна. Туды з 2003 г. быу аргашза-ваны шэраг экспедыцый супра-цоушкау Цэнтра, вышкам яюх стала выстава з дзесящ поу-ных строяу i цэлай сцяны руч-шкоу. Таюм чынам аказалася, што i у наш час можна знайсщ аутэнтычныя дасканалыя узоры народнай творчасщ i рамя-ства. Больш за усё ix захава-лася на Палеса, дзе у адмежава-ным ад «вялжай зямлЬ балот-ным краi сваёй адметнай культуры прытрымлiвалiся доуга.
З канца 1970-х гг. твор-чыя камандзiроукi у белару-скую глыбiнку сталi неад'ем-най часткай навуковай дзей-насцi Марыi Вiннiкавай, якая прынесла ёй шмат уражанняу i адкрыццяу. Даследчыца даве-далася, напрыклад, што нават у XXI ст. у Ганцавщюм раёне
62 НАУКА И ИННОВАЦИИ / №5 (207) / Май 2020 /
http://innosfera.by
можна знайсщ цэлыя скрутю наметак: iх у свой час нявеста рыхтавала да вяселля у пада-руню - самую лепшую для свя-крухi. У Лельчыцкiм раёне яна са здзiуленнем выявша, што i сёння, згодна з дауняй трады-цыяй, жанчыны нашываюць на падол сучаснай спадшчю стужачкi: у адной вёсцы тры, у суседняй - пяць. А удзельнщ этнаграфiчнага гурта «Крынщы» з вёскi Пiнкавiчы Шнскага раёна Марыi Мжалаеуне давя-лося вучыць завiваць наметку, бо шхто нават са старэйшых жанчын гэтага ужо не ведау.
- З экспедыцыяй на Шн-шчыну, дарэчы, у мяне звязана щкавая гкторыя. Можна нават сказаць, даследаванне,-раска-звае навукоуца.- У Растстм этнаграфiчным музеi я убачыла жаночы галауны убор у завтым стане, набыты недзе на бела-рустх землях. Ён адразу нага-дау мне здымак, зроблены у 1937 г. у в. Пiнкавiчы Шнскага павета. На iм - бабуля у наметцы, завтай падоб-ным чынам. Параунаушы уба-чаны музейны экспанат з шэра-гам архiуных фотаздымкау, зро-
бленых на Шншчыне, i з аутэн-тычнымi узорамi тутэйшых наметак, я прыйшла да высновы, што дадзены галауны убор пахо-дзщь менавта з гэтых мясцт.
Неузабаве мяне туды заnрасiлi даць урот завiвання наметт. Я паказала сваiм вучанщам фотаздымак iх зям-лячк у наметцы i яшчэ адно, агульнае, фота вяскоуцау. Яны сказалi, што ведаюць многiх з адлюстраваных на iм людзей, а дзяучынка у сярэдзше другога рада - жыве i сёння у iх вёсцы. У 2010 г., калi я да яе завтала, ёй было ужо амаль 80 гадоу, а на старым фотаздымку яна - сям> годка. Жанчына прыгадала, як не хацела фатаграфавацца i таму так нахмурылася, паказала свайго бращка, мащ. А пажылая жанчына у наметцы, з фотаз-дымка якой усё пачалося, аказа-лася яе роднай бабуляй, i звалi яе Ева Шхлюк. На развтанне унучка падарыла мне наметку гэтай самай бабы Евы. Аутэн-тычны галауны убор з гкторыяй заняу ганаровае месца у экспаз> цъп нашага Музея старажыт-набеларускай культуры i завяр-шыу жаночы тнст строй.
Вышкам шматгадовай працы Марьи Вшшкавай па вывучэнш народнага адзення беларусау стала выпушчаная у 2016 г. кшга-альбом «Трады-цыйны беларусю касцюм», якая у наступным годзе на Мiжнарод-най кшжнай выставе у Маскве атрымала сярод краш - чле-нау Садружнасщ Незалежных Дзяржау дыплом першай сту-пеш у намшацыи «Мая краша». Выданне стала сапраудным адкрыццём, бо у межах Савец-кага Саюза дакладнага уяулення, у чым асаблiвасаць менавгга беларускага нацыянальнага касцюма, не было. Русю, бела-русю, украшсю падавалкя як вельмi падобныя, агульнасла-вянсюя. 1х адметнасщ нау-мысна нiвелiравалiся. I атрым-лiвауся усярэднены вобраз невя-дома якога народа. А мiж шшым традыцыйны беларусю касцюм быу асаблiвым, вырабле-ным з вiртуозным майстэрствам, з вялтм густам i невыпадко-вымi дэталамi, прапанаванымi у свой час той щ шшай тале-навiтай мясцовай майстрыхай.
- Кожны рэгкн Беларуа мае асаблiвасцi свайго традыцыйнага
Спосаб завiвання «намэткЬ у в. Пiнкавiчы Пiнскага пав. МЫскай губ. у канцы Х1Х - пачатку ХХ ст. Рэкан-струкцыя i малюнак М. ВЫыкавай
МАЛАЯ РАДЗ1МА у С1МВАЛАХ
крашы, дзе яна пабывала, яго называлi аднолькава - Божая свяча. З iм праводзШ царкоу-ныя абрады, з яго дапамогай лячылi перапуд у дзяцей. Нават кнощк свечкi рабШ з iльняной нiткi. Традыцыйна лён добра адбельваль бо белае шьня-ное палатно атаясамлiвалася з божым святлом, таму апра-нуты у белае чалавек знаход-зiуся пад апекай вышэйшых сiл. А там, дзе гэтая апека закан-чвалася, - па падоле, на рукавах - рабШ арнамент щ проста пасачку жыццесцвярджаль-нага чырвонага колеру, так бы мовщь, своеасаблiвы абярэг. Часам i шоучыю выдзялялi кан-трастнай штачкай: i элемент дэкору, i мяжа ад злых духау.
- Або возьмем наш звыклы рамбiчны арнамент, - працягвае выкрываць сакрэты Марыя Вш-ткава,- Любая бабуля у вёсцы не скажа, што гэта выткана у ром-бт, яна скажа- у круг1 Бо для яе любая замкнёная фиура - гэта круг i ахова ад нячысщкау, Татм чынам, адной з галоуных у народным касцюме была функцыя абярэгавая, Пра гэта, дарэчы, сведчыць i другая асаблiва-сць беларускага нацыянальнага строю - архаша у nакроi адзення, ят таксама мае прыхаваны сэнс, што дазваляе адчуваць сябе больш абароненым перад сiламi зла, Здауна сарочку, а гэта асноу-ная частка касцюма, на бела-рустх землях кроiлi з трох пра-мавугольных кавалкау тканты (полак), З самага вялтага ства-ралi статну, зрабiушы пасярэд-зне разрэз для галавы, З двух меншых прамавугольткау ладзiлi рукавы, Калi разлажыць дэталi будучай сарочт, атрымоувауся крыж, УЛюбанстм раёне раскрой сарочт так i называуся -крыжаванне, Мадэлявалася сарочка тольт за кошт зборт
http://innosfera.by
Спосаб зав1вання «наметк1» у в. Званец Рагачоускага пав. Мап-лёускай губ. у канцы Х1Х - пачатку ХХ ст. Рэканструкцыя i малюнак М. Вшыкавай
адзення, Дарэчы, сёння у нашай кране налiчваецца больш за 40 арыгнальных строяу,- раска-звае Марыя ВЫткава,- Яны адрозтваюцца прапарцыяналь-нымi суадносiнамi кампанен-тау i спосабамi iх нашэння, што надае адметнасць сыуэту, мяс-цовымi нюансамi колеравых спа-лучэнняу, характарам арнамен-тальнага аздаблення, Але ёсць агульныя асаблiвасцi, ятя пры-суттчаюць у касцюмах уах рэгiёнау нашай краны, Па-пер-шае, гэта бела-чырвоная гама, Прычым на Заходтм Палеса строй у асноуным бялютт, з тонкага льну, ят дазваляла атрымлiваць высокая культура земляробства, уласщвая тутэй-шым маёнткам, i тольт па тзе сарочт i на манжэщках чырво-ная нтачка працягнута, А калi паглядзш на строй Усходняга Палесся - там многа чырван на рукавах, фартух амаль увесь затканы, спаднща розна-каляровая, Вiдаць, стасунт з геаграфiчна-блiзкiмi прамысло-вымi цэнтрамi дазвалялi набы-ваць i выкарыстоуваць розна-каляровую пражу, Аднак i на тым жа Заходтм Палеса кас-цюмы суседтх раёнау адрозтваюцца, Нават у некаторых вёсках з цягам часу стварауся свой эстэтычны iдэал, ят ста-навiуся мясцовай адметнасцю, Таму традыцыйны касцюм мог дакладна падказаць, з якой вёст жанчына, ят яе сацыяльны статус, матэрыяльнае становшча, якая яна гаспадыня, Гэтак жа многа выкрывау i традыцыйны мужчынст строй, выконваючы ролю своеасаблiвага пашпарта, Але усё ж аснова традыцыйнага касцюма мела нашмат больш глыботя i старажытныя сэнсы,
Нашыя продю абагаулялi лён, расказвае Марыя Вшшкава. У розных куточках нашай
> -
па гарлавше i па тзе рукавоу, а па талй падпяразвалася поясам. Усё, тятх вытачак, таму яна была безразмерная. Татм чынам, белае Ыьняное палатно, аздобленае чырвоным арна-ментам, прамавугольны крой -адметнасщ беларускага адзення, ятя захавалкя з самых ста-ражытных часоу. Ну i, вядома ж, наметка, дзякуючы якой яшчэ у канцы XIX - пачатку XX стст. суседз^палят называлi нашых жанчын «белагаловыя».
i мае глыбою сэнс. А значыць, таямнщы беларускага нацыянальнага касцюма яшчэ раз-гадваць i разгадваць. У тым лжу i таму беларуская калек-цыя строяу на любым мiжна-родным форуме традыцыйна выклжае вялжую щкавасць спе-цыялктау. Акрамя таго, таюм поуным зборам аутэнтычнага адзення мала якая еурапейская краша можа сёння пахвалщца.
- Я часта прыгадваю выставу беларускага аутэн-
Магчыма, i сапрауды менавгга з-за выбару белага колеру для адзення наш народ атрымау сваю назву. А iмкненне максiмальна абаранiцца ад нячысщкау пайшло ад iзалява-нага, небяспечнага жыцця сярод лясоу, памiж балот, што спры-яла узшкненню вераванняу пра злых духау. Ды i неспакойная гiсторыя гэтай зямлi часта пры-водзiла сюды нядобрых люд-зей, абарона ад яюх таксама не шкодзiла. Так щ iнакш, кожная дэталь нашага нацыяналь-нага касцюма не выпадковая
тычнага касцюма у Лондане, якая прайшла у 2012 г. у бела-рускай амбасадзе. Наведваль-ткау уразыа не тольт багацце нашай экспазцып, але, у першую чаргу, найвысокай якасц ручная работа. Яны ледзь ц не пад лупу разглядалi арнаменты на нашых строях i не верыт, што усё гэта зрабiлi простыя вясковыя жанчыны сваiмi грубымi рукамi, ятя i у полi палолi, калючую траву iрвалi, i у агародзе зямлю капалi, i карову даiлi, i за скащнай пры-бiралi. Iншымi словамi, беларуская калекцыя прадэманстра-
вала высокую культуру нашага народа ад пасеву i апрацоук льну да прадзення, ткацтва i пашыву з яго адзення, вытан-чана аздобленага вышыукай. Як сказала мне неяк адна вясковая бабуля, сарочка - гэта значыць сорак работ. Думаю, у гэтым галоуны сакрэт непаутор-насц народнага адзення.
Прыемна, што вывучэнне нацыянальных строяу апош-шм часам стала захапленнем мноства маладых людзей. Пра што сведчыць, у прыватна-сщ, пастаянны жывы штарэс да экспазщьи з аутэнтычнымi касцюмамi у Музеi старажыт-набеларускай культуры НАН Беларусь i выстава адноуленых варыянтау народнага касцюма, што пару гадоу таму паспяхова прайшла у Рау^чах i прадэ-манстравала, на думку спецы-ялктау, вельмi высою узровень валодання традыцыйнымi тэх-нiкамi вырабу адзення, i нават папулярнасць вышыванак, яюя у апошшя гады у спёку разбiра-юць нарасхват. У тым лжу i з-за шбыта шматзначных арнамен-тау. Прауда, як лiчыць Марыя Вiннiкава, сёння, на жаль, велыш цяжка дакладна рас-шыфраваць, яю сэнс на самой справе укладалi у ix сiмвалы i знаю нашы далёкiя продкi, таму абяцаны арнамент, ска-жам, для шчасивага замужжа -не больш як маркетынгавы ход.
Хочацца спадзявацца, што у любым выпадку щкавасць да вышытай сарочкi, няхай i пра-мысловага выканання, для мно-пх стане першым крокам да пазнання самых важных сэн-сау нацыянальнага касцюма.
Кацярына АГЕЕВА Фота Марыi В1НН1КАВАЙ i Палiны БОГДАН
