CC BY
18
4
ч
ъа
ш
О
Асяродак
значных
ведау
1дэя стварэння Музея старажытна-беларускай культуры укладваецца у рэчышча культурнай палiтыкi савецкiх часоу. Нягледзячы на жорсткасць iдэалагiчнай астэмы, на адпаведныя прынцыпы i нормы, яш 1снавал! у 70-80-х гг. мшулага веку, у краiне адбылося абуджэнне цiкавасцi да традыцый, псторьи i культуры, да нашых каранёу. У грамадстве гэта найбольш яскрава вызначылася у навуковым асяроддзi. I менавп"а у Акадэмii навук БССР была створана група накшталт грамадскага аб'яднання, якая збiралася у 1нстытуце мастацтвазнауства, этнаграфii i фальклору.
111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111ММММММММММ МММ МММ МММ МММММММММММ МММ МММ МММММММММММ МММ МММ ММММММММММММММ МММ МММ
Каб любiць Беларусь нашу родную...
Гэта былi аматары, якiя арганiзавалi мета-далапчны семiнар па вывучэнню пстарыч-ных i мастацкiх помшкау, рыхтавалi даклады на адпаведныя тэмы, выступалi з iмi на сваiх паседжаннях, наведвалi цiкавыя мясцiны. Прычым жаданне як мага глыбей спазнаць нашы вытокi не залежала ад прафесшнай сферы дзейнасцi, навуковых штарэсау. Напрыклад, Вольга Церашчатава i Элеанора Вецер былi мастацтвазнауцамi, Юрый Хадыка i Уладзiмiр Карэлiн - фiзiкамi. Менавiта гэтыя энтузiасты сфармiравалi той асяродак, у яюм наспявала i больш значная задумка - стварэнне музея.
Штуршком для гэтага паслужыла пры-няцце пастановы ЦК ВКП(Б) аб стварэнш
шматтомнага выдання «Збор помнiкау псто-рыi i культуры Беларуси, яю уяуляу сабой поуную i надзвычай дакладную iнфармацыю аб помшках гiсторыi i мастацтва, што знахо-дзiлiся ва усiх рэпёнах нашай краiны. У 1969 г. вучоныя iнстытута прыступiлi да гэтай ушкальнай работы, быу арганiзаваны сектар зводу, пачалкя паездкi па раёнах рэспублт з мэтай пошуку неабходных матэрыялау. З такiх экспедыцый прывозшкя абразы, скульптуры, прадметы дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва i iншыя каштоуныя рэчы. Яны i сталi асновай будучай музейнай калекцьп.
Загадчык аддзела старажытнабеларускай культуры кандыдат мастацтвазнауства Барыс Лазука нагадвае, што гэта быу перыяд застою, атэiстычнай прапаганды, засшля афiцыйнай iдэалагiчнай партыйнай дактрыны:
Калi спецыялкты прыязджалi у населения пункты i знаёмЫкя з гiстарычнымi помнiкамi -часцей за усё царквамi i касцёлам^ яны бачьш там ушкальнейшыя узоры беларускага мастацтва, ятя знаходзЫкя часцей за усё у крытыч-ным стане. I мясцовыя жыхары ахвотна пера-давалi на захаванне у сталщу розныя артэ-факты. Тады шстытут мясцуся у некальтх пакоях Прэз1дыума, i усе прывезеныя каштоуныя рэчы, пераважна абразы, складвалi у гэтых памяшканнях. На жаль, у той час многiя тру-ючыя асобы усnрымалi сакральныя творы як факт цемрашальства. Калi абразоу набра-лася каля 30, iх употай вывезлi у Мастацт музей, мабыць, далей ад граха. I тады за справу узяуся прэзiдэнт Акадэми навук Мкалай Аляксандравiч Барысевiч, ят падтрымау iдэю стварэння музея.
Пачалася мэтанаюраваная работа па збору калекцый, i у шстытуце была аргашзавана музейная група, а у 1977 г. - аддзел старажытнабеларускай культуры, яю узначалша Вольга Церашчатава. Мжалай Аляксандравiч вылучыу
для музея памяшканне, якое да гэтага па пры-значэнню амаль што не выкарыстоувалася,-гаспадарча-грамадскi блок з холамь сталовай, актавай залай, як знаходзiуся памiж двума будынкамi на вулщах Сурганава i Акадэмiчнай.
Аб тых днях успамiнае старэйшы работшк Мiкалай Мельнiкау, якi па сённяшш дзень пра-цуе у музеи
Натуральна, што выдзеленыя пло-шчы прыйшлося прыстасоуваць пад нашы патрэбы iрабщь адпаведнырамонт. Дапамогу у гэтым аказвалi якработнШ аддзела i удзель-HiKi семшара, так i супрацоунШ шсты-тута. Захавалкя дзённШ Вольгi Вастьеуны, яшя дэманстравалкя на аргашзаванай намi выставе у гонар яе памящ. У ix зафксаваны цяжкасщ, што выпалi на долю першыхработ-шкау. Яна атсвае вялШя намагант, пры-кладзеныя да таго, каб прывесц памяшканне у належны стан: «Субботник за субботником... Первый в 1978 г. - это 7 января. Мыли и чистили полы, светильники и окна, а их столько много и какие грязные. Мороз 15-20, липнут к стенкам и металлу руки - моем, чистим. Еще один в январе - мыли стекла на лестничных маршах и в вестибюлях музея».
Рэалiзавау канцэпцыю першай i асноунай экспазщьп мастак Уладзiмiр Капшай. Усе аформленыя iм вггрыны, распрацаванае абста-ляванне па сённяшш дзень кнуюць у музеi i хутка ужо самi стануць музейнымi экспана-тамь Была прынята пастанова Прэзщыума АН БССР адкрыць музей да 50-годдзя Акадэмп. I у 1979 г. ён пачау сваю працу.
Чарнобыльская калекцыя
У музеi 3 галоуныя залы, дзе знаходзяцца калекцып, якiя расказваюць аб важнейшых вехах развiцця мастацтва, матэрыяльнай культуры беларусау ад часоу каменнага веку
па канец ХХ ст. Тут сабраны сакральны жыва-шс, помнiкi дэкаратыуна-прыкладнога мастацтва, скульптура, керамжа, музычныя шстру-менты i шш. Акрамя экспазiцыйных залау iснуюць фондасховiшчы (падводная частка «айсберга»), службовыя пакоi, рэстаура-цыйныя майстэрш. Асаблiвую цiкавасць выклiкаюць зборы з Чарнобыльскай зоны. Экспедыцыйная праца па iх вывучэнню распа-чалася па шщыятыве доктара мастацтвазнау-ства Вжтара Шматава, ураджэнца тых мяс-щн. За перыяд з 1991 па 1999 г. былi здзей-снены 22 экспедыцыi, падчас якiх дасле-даваны Брагiнскi, Нараулянсю, Хойнiцкi, Лельчыцю, Ельскi, Веткаусю, Кармянскi, Чачэрскi раёны Гомельскай вобласцi i Касцюковiцкi, Краснапольсю, Слаугарадск раёны Магшёускай вобласцi. У Музей стара-жытнабеларускай культуры Акадэмп навук Беларусi было прывезена некальк тысяч высокаякасных экспанатау Дзякуючы нама-ганням В.Ф. Шматава i падтрымцы юраунщтва Акадэмii навук, у канцы 1995 г. адкрылася экс-пазщыя «Помнiкi этнаграфii i народнага мастацтва Чарнобыльскай зоны».
Па словах захавальшка калекцьп Аляксандра Галкоускага, у вышку экспеды-цый былi сабраны мэбля, фотаздымю, руч-нiкi, ткашны, абразы, якiя, па сутнасцi, уяуля-юць сабою архаiчныя, старажытныя формы духоунай i матэрыяльнай культуры гэтага рэпёна. Зрэз з гiстарычнага пласта, як iснавау на Палессi, вельмi каштоуны, паколькi з'яуля-ецца сведчаннем культурнай сггуацып той мяс-цовасщ, якая на доугi час, а можа, i назаусёды, будзе страчана:
Самыя цэнныя прадметы - ёрма, разнав1д-насць хамута, куды запрагалi вала. У нас яны прадстаулены даволi шырока: адна- i двухза-пражныя, з арнаментамi i узорамi. № у адным з айчынных музеяу татх экспанатау няма.
I
сх о
I-
и о а си
0
1 -Q
то I
о
S ^
то X
Ёсць яшчэ ушкальныярэчы, зробленыя з суцэль-нага дрэва, напрыклад кадоубы - велiзарныя бочт, выдзеубаныя пешням^ або на клёпках, бочт-ляжат гарызантальныя, з люкам па цэн-тру. На аснове збору была сфармавана кам-пактная калекцыяу некальт тысяч экзэм-плярау, але большасць iх знаходзткяу незда-вальняючым стане. У сярэдзше лктапада мшу-лага года пачалася праца па падрыхтоуцы экспазщьи. Патрэбна было памыць прадметы, дэзактываваць iх, прывесц у парадак. Для гэтага я стварыу суполку у Кантакце «Аддзел стражытнай беларускай культуры (музей)» i шукау у Сец валанцёрау, ахвочых да такой справы. Прыходзiлi дзясятт людзей i з зада-вальненнем нам даnамагалi. Урэшце усе экспа-наты бьш апрацаваны, пачышчаны i з 26 красавка мшулага года выстаулены да агляду.
Падчас працы над экспазщыяй прыйшла думка скласщ каталог экспанатау i выдаць яго. Прычым вырашана было пазщыяшраваць iх не у рэчышчы трапзму, не з пункту гледжання таго, што на беларуск народ абрушылася чар-говая навала i выйсця з гэтага няма. Не абмша-ючы трапзма гэтай падзеi i уах наступствау, яюя суправаджаюць нас да сённяшшх дзён, супрацоунiкi аддзела разглядалi складанне гэтага альбома з пазщый музейшчыкау, людзей, яюя займаюцца пытаннямi гiсторыi культуры, iмкнулiся паказаць прыгажосць, навуко-вую i гiстарычную вартасць тых помшкау, якiя iм удалося сабраць.
Асобна трэба упамянуць калекцыю малява-ных дываноу, што упрыгожвалi iнтэр,ер сялян-скiх хат. З Нараулянскага раёна в. Ражава прывезены дываны «Палессе» i «Вечар». Сапраудным шэдэурам народнага мастацтва можна лiчыць кампазщыю Цыганы» з в. Белая Сарока таго ж раёна. Гэта шматпланавая работа, якая перадае увесь каларыт стаяню цыганскага табара, што расюнууся на беразе
ракi. Вогнiшчы з падвешанымi над iмi катламi, распрэжаныя павозкi ствараюць своеасаблiвую «дэкарацыю» для дзеючых асоб. Заслугоувае увагi маляванка «Ля студш» з Хойнiччыны, якая адлюстроувае сцэну спаткання казака з каханай. Пейзаж выкананы вельмi ста-ранна, а вось фiгуры людзей i каня амаль не дэталiзаваны.
Трэба адзначыць, што дагэтуль маляваныя дываны з Чарнобыльскай зоны амаль не ф^у-равалi у працах даследчыкау, i таму гэтыя жывашсныя творы сталi сапраудным адкрыц-цём для навукоуцау.
Навука строiць адзенне
Немагчыма абмiнуць i яшчэ адну адметную калекцыю - збор народных ткашн, якая ува-брала у сябе разнастайныя прадметы трады-цыйнага касцюма беларусау, а таксама ручнiкi, абрусы, посцiлкi i другiя тканiны канца XIX -пачатку XX ст. Зараз iх больш за 3 тыс. адзшак у асноуным фондзе, а ёсць яшчэ i у навукова-дапаможным. Экспазiцыя была аформлена у 1979 г. Дзякуючы аргашзатарсюм здольнас-цям заснавальнiка музея Вольп Церашчатавай удалося перавезцi даваенны збор з Псторыка-этнаграфiчнага музея Вшьнюса, якi быу сабраны у пачатку XX ст. на нашай тэрыто-рыi. З першых прадметау, яюя трапМ сюды, i пачалася праца па фармiраванню калекцыi. Адметная роля у яе папауненнi належыць кан-дыдату гiстарычных навук Вользе Яугенауне Фадзеевай, якая загадвала аддзелам народ-нага тэкстылю. Зараз захавальнiкам калек-цып з'яуляецца навуковы супрацоунiк аддзела старажытнабеларускай культуры кандыдат мастацтвазнауства Марыя Вiннiкава:
З 1994 г. я пачала не тольт захоуваць калекцыю i выкарыстоуваць яе у экспазщый-ных мэтах, але i прадоужыла мэтанатраваны
збор нацыянальнага адзення беларустх сялян, якое яны адзявалi звычайна на святы. Давялося шмат ездзць па краше, пабываць у розных яе куточках, i тое, што мне уда-валася набыць, па-сапрауднаму упрыгожыла нашу выставу. Зараз гэта самая поуная калек-цыя беларустх народных строяу з розных рэгiёнау рэспубл1к1. Наш касцюм - гэта даволi няпросты камплект з некальтх асобных рэчау, i каб скласц яго, патрэбна мець веды, як гэта правтьна зрабць. Нашы продт не проста выкарыстоувалi адзенне з утылтар-нымi мэтамi, а насiлi яго па сваiх асобных правшах, у строгай адпаведнасц адно аднаму, таму гэты працэс атрымау назву строцца. Жаночае убранне складалася з сарочк з доу-гiмi рукавамi, спаднщы, фартуха, пояса, а завяршау ансамбль галауны убор, наметка або плат, ят патрэбна было завць належ-ным чынам. Этнографы канца XIX - пачатку XX ст. адзначалi, што на трмашы па адзент i спосабу нашэння галаунога убора можна было даведацца аб жанчыне амаль усё: вызначыць яе матэрыяльны статус, здольнасц да шыцця i ткацтва, месца жыхарства, сямейнае ста-новшча, наяунасць дзяцей i тш.
У кожнага з касцюмау свая псторыя, свой няпросты лёс, як i у асобнага чалавека. Мнопя з iх маюць свае таямнщы, яюя Марыя Мжалаеуна з задавальненнем разгадвае. Цжавая, амаль што дэтэктыуная псторыя нада-рылася з адным строем з Шншчыны, асобныя рэчы якога захоувалкя у фондзе музея. Адзенне не юдкае у вочы, зроблена з вельмi тон-кага палатна, са сщплым арнаментам на фар-тушку i плячах у сарочцы. Захавауся i фрагмент наметю, але завщь яе было немагчыма па прычыне недастатковага памеру. Падчас адной з паездак у Расшсю этнаграфiчны музей даследчыца убачыла галауны убор, яю яе вельмi зацiкавiу.
Было адзначана, што яму больш за 100 гадоу i ён з тэрыторьи Беларуа, але не было тфармацьи менавта адкуль - яна была згуб-лена пры пераездзе экспаната з маскоускага музея. Туга накрахмаленая тканта, тонк абручык вакол галавы сведчьш аб тым, што гэта касцюм з Шншчыны, але доказу маёй выс-нове не было. Каб упэутцца у ёй, мне патрэбна было правесц адпаведную работу. Мне дазволiлi надзець наметку на галаву манекена i сфата-графаваць яе. Гэта быу для мяне каштоуны матэрыял, кабразгадаць спосаб завiвання i вызначыць паходжанне строя. Яраспа-чала працу па гэтай тэматыцы, а у хут-тм часе мяне запрасiлi удзельшцы фальклор-нага гурта з вёст Пiнкавiчы, ятя у сваёй твор-чай дзейнасц актыуна ужываюць народнае адзенне, прыехаць да iх i навучыць завiваць наметт. Я прывезла iм котю здымка Дзмтрыя Георгiеускага - захавальшка Палескага музея у Птску, зроблены у 1937 г., дзякуючы якому зда-гадалася, што убачаны у Санкт-Пецярбурзе галауны убор паходзць з iх мясцт. Ятм жа было маё здзiуленне, калi яны прадэманстра-валi мне такую ж картку. Аказваецца, фато-граф меу звычку дасылаць свае здымт тым, каго фксавау на плёнцы. Захавауся i стс, дзе бьш пафамтьна адзначаны жыхары вёст. I адна з iх - Вольга Мiхайлауна Лой, якая падчас фотасеси Георгiеускага была маленькай дзяучынкай, да гэтага часу жыла у Пiнкавiчах i аказаласяунучкай той самай бабы Евы Хiхлюк, якая на здымку стаць асобна у кас-цюме з тонкага палатна з нятдкай вышыукай. Гэта было бясспрэчным доказам таго, што наметка з Расшскага этнаграфiчнага музея мела «тЫкав^^е» паходжанне. З такой нагоды унучка падарыла мне галауны убор сваёй бабул^ як i завяршыу наш строй.
Калекцыя касцюмау, што паказаны у Музеi старажытнабеларускай культуры, адметна тым,
I
сх о
I-
и о а си
0
1 ^
то I
О ^
ТО
X
Спецпроект
што яны дакладна перадаюць вобразы лакаль-ных варыянтау беларyскix народных строяу. Марыя Вiннiкава пераканана у тым, што наша нацыянальнае адзенне у аднолькавай стyпенi адносiцца i да матэрыяльнай, i да дyxоyнай культуры беларyскага народа, i гэтымi здабыт-камi народнай творчасцi трэба па правy гана-рыцца. Тамy наш касцюм неабходна паказваць y прыстойным выглядзе. 1ншы раз маюцца велыш цiкавыя прадметы, але штосьцi пашко-джана моллю або стрyxнела так, што дэманстра-ваць ix няма магчымасщ. I тады сyпрацоyнiкам патрэбна праяуляць майстэрства рэстаура-тара. У адной з вггрын мyзея стащь вельмi пры-гожы жаночы строй са свггкай шэрага колерy. Гледзячы на элегантнyю вопраткy з вышы-тымi бартамi i кауняром, на плiсiраванyю ззадy спаднiцy, цяжка уявщь, што касцюм, прыве-зены у 1996 г. з вёск Залyззе Жабiнкаyскага раёна, быу yвесь паточаны моллю i знаxодзiyся на парозе зшшчэння. Марыi Мiкалаеyне прый-шлося яго пачысцiць, адпрасаваць, зацыраваць усе дзiрачкi, i зараз гэта адзш з самых адметных экзэмплярау экспазщьп.
Hiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii^
Нацыянальны здабытак
Навyковая мyзейная калекцыя аддзела ста-ражытнабеларyскай культуры не мае статyса мyзея, але прызнана на дзяржауным yзроyнi нацыянальным здабыткам. Таму музей стау буйным навуковым цэнтрам, дзе працуюць не толькi айчынныя вучоныя, але i даследчыкi з замежных краiн. Штогод установу наведваюць 5-6 тыс. чалавек, сярод яюх дэлегацыi i групы турыстау з Еуропы, Азп, Амерыкi, Афрыкi, удзельшю навуковых канферэнцый, сiмпозiy-мау, мастацюх фестываляу.
Акрамя класiчнай дзейнасцi музейных работшкау - правядзення культурна-асвет-нщюх мерапрыемствау, фармiравання фондау, захавання калекцый, сyпрацоyнiкi аддзела зай-маюцца даследаваннямi у межах сваix пла-навых тэм i вядуць пэуную калекцыю, што не адбываецца нi у адной аналагiчнай установе. Кожны экспанат ацэньваецца фондава-закупач-най камiсiяй, якая створана пры мyзеi. Слова «закупачная» умоунае, паколькi аддзел не мае афщыйнага артыкулу фiнансавання i кары-стаецца аxвяраваннямi i падарyнкамi сяброу музея i прыватных калекцыянерау. Вядзецца сур'ёзная yлiковая работа, i шводны прадмет не застаецца безгаспадарным. Каб не дапусцщь сапсавання рэчау, кнуе спецыяльная сiстэма
нанясення iнвентарныx нумароу. Напрыклад, каб азначыць iмi тэкстыльныя вырабы, у шшу-чую машынку запрауляецца тканiна, на ёй дру-куецца патрэбная iнфармацыя, потым выраза-юцца ласкyткi i тонкай шткай прышываюцца да экспаната. Асобная сктэма iснyе у адносiнаx да папяровых грошай, металiчныx прадметау, абразоу i г.д. Некаторыя экспанаты памячаюцца тушшу, але каб яна не прашкала у поры, гэтае месца пакрываецца лакам, пiшацца нумар i затым iзноy наносiцца лак.
Нельга абысщ i такую важную састауляю-чую дзейнасцi сyпрацоyнiкаy аддзела стара-жытнабеларускай культуры, як выдавецкую. Калекцыi музея сталi асновай для падрых-тоую шэрагу навуковых манаграфiй. Сярод ix «Старажытнабеларусю манументальны жывапiс» Вольгi Церашчатавай, «Старажытна-беларуская скульптура» А.К. Лявонавай, «Беларускае мастацкае шкло» М.М. Янщкай, «Беларyскi рyчнiк» В.Я. Фадзеевай, «Псторыя беларускага мастацтва» Б.А. Лазyкi i шш. Пауната i скрупулёзнасць даследаванняу робяць ix карыснымi не толью аматарам, але i вучо-ным, мастакам, мастацтвазнауцам, якiя могуць знайсщ у гэтых кнiгаx адказы на тыя цi iншыя пытаннi у адпаведнасщ са сваiмi iнтарэсамi.
Большасць еyрапейскix акадэмiй навук маюць адзш, а то i некалью музеяу рознага про-фiлю, i гэта паказальны факт. 1снуе такая думка, што аб цывМзаванасщ краiны i узрош яе эка-намiчнага развщця можна сyдзiць па коль-касщ бyдаyнiчыx кранау. Праводзячы паралель, дырэктар музея Барыс Лазука кажа так:
1нтэлектуальны патэнцыял ^аты, пеp-спектывы, ятя чакаюцца, можна ацанщь па колькасц музеяy, нягледзячы на тое, што яны - гэта месца, дзе заxоyваюцца аpтэ-факты, стаpажытныяpэчы, мшулае. I зда-валася б, што тут можа быць закладзена на будучае? Мы жывём у новым сучасным свеце, i музейныя ^адметы даyно yстаpэлi i шкому не патpэбны... Але, аказваецца, яны upа-юць вельмi адметную pолю y нашым жыцщ, бо шчога на зямлi не yзнiкае само па сабе, яно заyсёды гpунтуецца на тpадыцыяx, памылках i дасягненнях, каб не паyтаpаць адны i памна-жаць дpугiя. Да таго ж акадэмiчныя музеi - гэта яшчэ i асяpодкi, акумулюючыя значныя веды, базу, якая дазваляе навуцы pуxацца напеpад. И
1рына ЕМЕЛЬЯНОВА. Фота аутара
ff See: http://innosfera.by/2016/09/knowledge
