Научная статья на тему 'КРОТАЛАРИЯ ИЛДИЗИДА ТУГАНАКЛАР ҲОСИЛ БЎЛИШИДА БАКТЕРИЯ ШТАММЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ'

КРОТАЛАРИЯ ИЛДИЗИДА ТУГАНАКЛАР ҲОСИЛ БЎЛИШИДА БАКТЕРИЯ ШТАММЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Crotalaria juncea L. / ризосфера бактерия штаммлари / туганак бактериялар.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Негматова Сурайё Тешаевна, Бабаева Зарифа Актам Қизи

Mазкур мақолада Навоий вилояти тупроқ-иқлим шароитида парваришланган ноанъанавий дуккакли экин кроталария (Crotalaria juncea L.) нинг илдизида ҳосил бўлган туганак бактерияларни миқдори ва оғирлигига турли бактерия штаммларининг таъсири баён қилинган. Кроталария уруғи Rizo №15 бактерия штамми билан ишлов бериб экилганда илдизида ҳосил бўлган туганак бактериялар сони 61 дона бўлиб, бактерия штамми қўлланмаган назорат вариантидан 40 дона кўп ҳосил бўлганлиги, шунингдек, туганаклар оғирлиги 0,8 г га ортиқлиги илмий изоҳланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по биологическим наукам , автор научной работы — Негматова Сурайё Тешаевна, Бабаева Зарифа Актам Қизи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КРОТАЛАРИЯ ИЛДИЗИДА ТУГАНАКЛАР ҲОСИЛ БЎЛИШИДА БАКТЕРИЯ ШТАММЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ»

КРОТАЛАРИЯ ИЛДИЗИДА ТУГАНАКЛАР ^ОСИЛ БУЛИШИДА БАКТЕРИЯ

ШТАММЛАРИНИНГ ТАЪСИРИ 1Негматова Сурайё Тешаевна, 2Бабаева Зарифа Актам кизи

1Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштирш агротехнологиялари илмий-тадкикот

институти, к.х.ф.д., к.и.х., 2Узбекистон Фанлар Академияси Навоий булими, таянч докторант 1 surayonegmatova606@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10658681

Аннотация. Ma3Kyp мацолада Навоий вилояти тупроц-ицлим шароитида парваришланган ноанъанавий дуккакли экин кроталария (Crotalaria juncea L.) нинг илдизида уосил булган туганак бактерияларни мицдори ва огирлигига турли бактерия штаммларининг таъсири баён цилинган. Кроталария уруги Rizo №15 бактерия штамми билан ишлов бериб экилганда илдизида уосил булган туганак бактериялар сони 61 дона булиб, бактерия штамми цулланмаган назорат вариантидан 40 дона куп уосил булганлиги, шунингдек, туганаклар огирлиги 0,8 г га ортицлиги илмий изоуланган.

Калит сузлар: Crotalaria juncea L., ризосфера бактерия штаммлари, туганак бактериялар.

Аннотация. B статье описано влияние различных штаммов бактерий на количество и массу клубеньковых бактерий, образующихся в корне кроталарии (Crotalaria juncea L.) - нетрадиционной зернобобовой культуры, выращиваемой в почвенно-климатических условиях Навоийской области. Научно объяснено, что при посадке семян кроталарии бактериальным штаммом Ризо № 15 количество клубеньковых бактерий, образовавшихся в корне, составило 61, причем на 40 клубеньков образовалось больше, чем в контрольном варианте без бактериального штамма, а масса клубеньков составила еще 0,8 г.

Ключевые слова: Crotalaria juncea L., ризосферные штаммы бактерий, корневые бактерии.

Abstract. The article describes the influence of various strains of bacteria on the number and weight of nodule bacteria formed in the root of crotalaria (Crotalaria juncea L.) - an unconventional leguminous crop grown in the soil and climatic conditions of the Navoi region. It has been scientifically explained that when crotalaria seeds were planted with the bacterial strain Rizo No. 15, the number of nodule bacteria formed in the root was 61, with 40 more nodules formed than in the control variant without the bacterial strain, and the mass of the nodules was another 0.8 g.

Keywords: Crotalaria juncea L., rhizosphere bacterial strains, root bacteria.

Кириш. Дунё кишлок хужалиги амалиётида сунгги йилларда экинларни биологик хусусиятларини эътиборга олиб, тупрок-иклим шароитига мос экинлар тури танланиб алмашлаб экиш тизимларида экинлар структурасини янгилаб бориш, хдмда агротехнологияларини ишлаб чикиш оркали тупрок унумдорлигини яхшилаш, шунингдек, замонавий технологиялардан самарали фойдаланиш натижасида ерларнинг унумдорлик хусусиятларини саклаш ва ошириш, экинлардан мул ва сифатли х,осил етиштиришда маъдан угитларни тежалиши х,исобига пахта етиштиришда ишлаб чикариш таннархининг камайтиришга эришилмокда.

Узбекистон тупрок-иклим шароитига кура озик-овкат ва хом-ашё берувчи усимликларни етиштириш учун кулай минтака х,исобланади. Республикага четдан

келаётган асосий валюта даромади бевосита кишлок хужалигига боглик булиб, бу сохд ах,олининг асосий кисмини иш билан таъминловчи ва даромад берувчи х,исобланади.

Бугунги кунда дунёнинг барча давлатларида озик-овкат таъминоти масаласи устувор вазифалардан бирига айланган. Шу билан бирга энг асосий муаммолардан бири бу оксил масаласи, яъни инсониятнинг оксилга булган талабини кондиришдир. Бу масалани ечишда дуккакли-дон экинларининг ахдмияти катта.

Мамлакатимизда озик-овкат базасини кенгайтириш, тупрокни х,имояловчи, унумдорлигини оширувчи воситалардан имкон борича уз вактида тулик фойдаланишимиз зарур. Бунинг учун кишлок хужалигида экин турларини тугри танлаш ва жойлаштиришга катта эътибор бериш керак. Ана шундай экин турларидан бири-кроталария х,исобланади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 18 мартдаги "Чорвачилик тармогини янада ривожлантириш ва куллаб-кувватлаш чора-тадбирлари тугрисида" ги П^-4243-сон карорларида чорвачиликда озука баъзасини мустах,камлашга катта эътибор каратилган. Бунда айникса озука базасини мустах,камлашда озукабоп экинлар навларини тугри танлаб экиш, бирламчи уругчилик ишларини талаб даражасида олиб бориш буйича алох,ида топшириклар курсатиб утилган. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 23 ноябрдаги ПФ-199-сонли "Республикада яшиллик даражасини янада ошириш, «яшил макон» умуммиллий лойихдсини изчил амалга ошириш оркали экологик баркарорликни таъминлаш чора-тадбирлари тугрисида" Фармони 8-ИЛОВА сида Кроталярия (Crotalaria juncea), Киноа (Chenopodium quinoa) ва бошка шурланишга, кургокчиликка чидамли усимликларни Оролнинг куриган тубида интродукция килиш асосида юкори калорияли озука етиштиришнинг арзон, ресурс-тежамкор усулларини ишлаб чикиш ва амалиётга татбик этиш, шунингдек тупрок деградациясини камайтиришда оралик ва сидерат экинларини жойлаштириш, пахта ва галла етиштирувчи субъектлар томонидан сугориладиган ер майдонларида алмашлаб экишни таъминлайдиган озука бирлиги юкори булган янги ноанъанавий экин турларини кенг жорий килиб, чорвачилик мах,сулотларини сифатини ошириш буйича бир катор вазифалар белгиланган.

Мазкур тадкикотлар ушбу карор ва фармонларда белгиланган вазифаларни бажаришга муайян даражада хизмат килади.

Адабиётлар шархи. Дуккакли дон экинлар нафакат дон балки, чорвачилик учун х,ам юкори сифатли ем-хашак манбаи х,исобланади. Чунки, бу экинлар пичани х,ам оксилга бой булиб, ем-хашакнинг сифатини тубдан яхшилайди. Шунингдек, дуккакли дон экинлар яхши утмишдош экин х,исобланиб, илдиз-ангиз колдиклари, туганак бактериялари ёрдамида тупрок унумдорлигини оширади хдмда кейинги йили экилган экинлар х,осилдорлиги ва сифат курсатгичларига ижобий таъсир этади. Ана шундай экинлар каторига кроталарияни х,ам киритиш мумкин.

Кроталария дуккакдошлар (Fabaceae) оиласи, папилионоидлар (Papilionoideae) кенжа оиласи, Кроталария (Crotalarieae) туркуми, калисайн (Calycinae) булимига мансуб усимликдир [8]. Москвада 1981 йилда нашр этилган комусий лугатдаги маълумотларга кура, кроталария туркумининг дунё буйича 500 дан ортик тури борлиги маълум килинган. Улар асосан бута, ярим бута, бир йиллик ут усимликларидан иборат. USDA коллекциясида кроталария туркуми усимликларининг 600 туридан факатгина 30 турининг 242 та намунаси мавжуд.

Crotalaria juncea усимлиги биологик хусусияти билан турли тупрок- иклим шароитига мослашган. Уруги озик-овкат ма^сулоти сифатида; пичани чорвачиликда юкори

калорияли ем-хашак сифатида; дехдончиликда тупрок унумдорлигини оширишда хдмда мелиоратив х,олатини яхшилашда; габобагда гурли касалликларни даволашда; асаларичиликда нектар манбаи; енгил саноаг учун гола манбаи сифатида ишлатиш мумкин [1].

Кроталария кенг камровли экин х,исобланиб, чет элда асосан тола сифатида ишлатилади. Бир неча хорижий олимлар [6] ундан табиий тола ва яшил гунг сифатида ишлатилиши устида тадкикотлар олиб боришган. Кроталариядан тола олиш учун экишдан кейин 75-80 кунда тули; гуллаш даврида х,осил йигиштирилади. Тола косили - 2 уримдан гектаридан 4-6 тонна курук поя олиниб, ундан 3-6 ц/га тола олинади.

Кроталария тупрок сифатини яхшилаш, тупрок эрозиясини камайтириш, тупрок намлигини саклаш, бегона утларни йукотиш [5], нематодаларни бостириш ва усимлик озука моддаларини кайта ишлаш учун азот сакловчи яшил гунг сифатида х,ам ишлатилади.

Кроталария нематодаларни йукотиши, киска муддатда азот йигиши ва биомасса туплаши билан алмашлаб экиш тизимларида х,ам мух,им ахдмиятга эга [4]. У донли экинлардан кейин экилганда тупрок устини коплаб, намликни йуколишини камайтириши билан бирга куп микдорда азот ва биомасса туплайди [3].

Ali Esmail Al-Snafi [2] томонидан кроталария хавфсиз ва самарали фармакологик хусусиятларига кура доривор усимлик сифатида х,ам урганилган.

Шунингдек, кроталария уругидаги экстраклардан тайёрланган дорилар х,омилани ривожланишида, тухумдонда фолликулаларни купайтиришда, жигар шикастланишига карши самарали эканлиги тажрибаларда аникланган [7].

Crotalaria juncea х,ар томонлама халкимиз эх,тиёжини кондирадиган эканлиги ва илмий томондан тулик урганилмаганлигини х,исобга олиб, уни етиштириш агротехнологияларини ишлаб чикиш ва такомиллаштириб бориш хдмда натижаларни ишлаб чикаришга жорий килиш долзарб х,исобланади.

Тадкикот методологияси. Тадкикотлар лаборатория ва дала шароитида олиб борилиб, бунда «Методика Государственного сортоиспытания селскохозяйственных култур», «Дала тажрибаларни утказиш услублари», "Кроталярия (crotalaria juncae l.) усимлигида дала тажрибаларини утказиш услублари", х,осилдорлик курсаткичларини математик тах,лиллари Б.А.Доспеховнинг "Методика полевого опыта" кулланмалар асосида олиб борилди.

Тажрибада 3 хил ризосфера бактерияси - Rizo №03; Rizo № 76; Rizo №15 штаммлари билан кроталария уруглари экиш билан бирга инокуляция килиниб, усимликнинг усиши, ривожланиши ва х,осилдорлигига таъсири урганилди.

Тадкикот натижалари. Дуккакли экинлар мух,им биологик хусусият - бактериялар билан симбиоз жараёнида хдводаги эркин азотни узлаштиради. Бу бактерияларни ривожланишига маълум шароит талаб килинади. Биологик азотнинг тупланишига купгина омиллар - усимликнинг тури, тупрок-иклим шароити, тупрок мух,ити, агротехник тадбирлар таъсир этади. Шунга мувофик х,олда бизнинг тажрибаларимизда ноанъанавий экинлардан кроталария ва индигофера илдизларида тупланган туганак бактериялар микдорига экиш билан бирга кулланилган бактерия штаммларини таъсири шоналаш, гуллаш, дуккаклаш ва пишиш даврларида аникланди.

Тажрибада кроталария уруги турли бактерия штаммлари билан ишлов бериб экилди. Адабиётлардан маълумки, дуккакли экинлар илдизида туганак бактериялари х,осил булиб, тупрок унумдорлигини маълум даражада оширади, ундаги озик элементлар микдорини

купайтиради, айникса, илдизидаги туганак бактериялар атмосферадаги азотни узлаштириб, тупрокни азот билан бойитади. Олиб борилган илмий тадкикотларда дуккакли экинлар илдизида туганак бактерияларнинг х,осил булиш динамикаси х,ам урганилди.

Кроталария илдизидаги туганак бактерияларнинг куриниши.

Тажрибада экинлар уруги уч хил ризосфера бактерия штаммлари билан ишлов бериб экилди. Бактерия штаммларини усимликнинг усиши, риожланиши ва х,осилдорлигига таъсири билан бирга х,осил булган туганак бактериялар сони ва уларни огирлигига х,ам таъсири кузатилди.

Олинган натижаларга кура, усимлик ривожининг шоналаш даврида бир туп кроталарияда х,осил булган туганак бактериялар сони 3-5 дона булиб, бактерия штаммлари кулланмаган назорат вариантида туганаклар кузатилмади.

Кроталария илдизидаги туганак бактериялар сони,

дона

Назорат Rizo JVs 03 штамм Rizo JV« 76 штамм Rizo Л'«15 штамм

■ Шоналаш "Гуллаш "Дуккаклаш

1-диаграмма. Кроталария илдизида туганаклар х,осил булишида бактерия штаммларини таъсири, дона

Гуллаш даврига келиб бир туп кроталарияда 8-26 дона туганаклар булиб, бактерия штаммлари кулланган вариантларда назорат вариантига нисбатан 14-18 дона куп туганак х,осил булган булса, туганакларни х,осил булиши дуккаклаш фазасида юкорирок булиб, кроталария илдизида 21-61 донагача булиб, юкори натижа Rizo №15 бактерия штамми

кулланган 4-вариантда 61 дона эканлиги кузатилди. Ушбу вариантдаги туганаклар сони назорат вариантидан 40 дона хамда бошка бактерия штаммлари кулланган вариантлардан 5-8 дона куп булди (1 -диаграмма).

Тажрибалардан олинган маълумотларга кура, кроталарияга нисбатан индигоферада туганак бактериялар кечрок ва камрок хосил булиши кузатилди. Шунингдек, тажрибада кроталария дон хосили йигиб олинганидан кейин далада колган илдизлари 15 кундан кейин урганилганда хам туганак бактериялари борлиги аникланган.

Дуккакли экинларнинг симбиотик фаолиятига бахо берилганда туганакларнинг вазни хам мухим ахамиятга эга булиб, илмий тадкикотларда дуккакли экинлар илдизидаги туганаклар билан биргаликда хосил булган туганакларни огирлиги хам аникланди (1-жадвал).

Олинган натижаларга кура, кроталария илдизида хосил булган туганак бактерияларнинг огирлиги вариантлар буйича гуллаш фазасида 0,152-0,494 г; дуккаклаш фазасида 0,42-1,22 г булиб, юкори натижа кроталария уругига Rizo №15 бактерия штамми кулланган 4-вариантда 1,22 г булганлиги кузатилган. Туганаклар огирлиги туганаклар сони билан тугри пропорционал булган холда туганаклар сони ошиши билан огирлиги хам ошиб боради.

1-жадвал

Дуккакли экинлар илдизларида х,осил булган туганаклар бактериялар вазни, г.

№ Вариантлар Гуллаш фазасида Дуккаклаш фазасида

Туганаклар Туганаклар Туганаклар Туганаклар

сони, дона вазни, г сони, дона вазни, г

1 Назорат 8 0,152 21 0,42

2 Rizo №03 23 0,437 53 1,06

3 Rizo №76 22 0,418 55 1,1

4 Rizo №15 26 0,494 61 1,22

Яъни, дуккаклаш фазасида Rizo №15 бактерия штамми кулланган 4-вариантда туганаклар сони юкори натижа курсатган булса, туганаклар огирлигида хам шу 4-вариантда юкори курсаткич бир туп усимликдаги туганак бактериялар огирлиги 1,22 г булиб, назорат вариантидан 0,8 г куплиги аникланди.

Хулоса. Навоий вилояти тупрок - иклим шароитида тупрок унумдорлигини саклаш ва яхшилаш, экинлар хосилдорлигини ошириш учун алмашлаб экиш тизимларига ноанъанавий дуккакли экин - кроталарияни киритиш хдмда усимликни жадал усиши, ривожланиши, илдизларида куп микдорда туганак бактерияларини хосил булиши учун кроталария уругини бактерия штаммлари билан ишлов бериб экиш тавсия этилади.

REFERENCES

1. Негматова С.Т. ^ишлок хужалигида ерни экологик тозаловчи ноанъанавий экин-Кроталария (Crotalaria juncea L.). Бутун жахон атроф мухит кунига багишланган "Экологик стартапларни хаётга тадбик этиш" мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари. Тошкент-2022, 34-35 б.

2. Ali Esmail Al-Snafi. The contents and pharmacology of Crotalaria juncea- A review. IOSR Journal Of Pharmacy www.iosrphr.org (e)-ISSN: 2250-3013, (p)-ISSN: 2319-4219 Volume 6, Issue 6 Version. 2 June 2016. Pр. 77-86.

3. Balkcom K. S., Massey J. M., Mosjidis J. A., Price A. J. and Enloe S. F. "Planting date and seeding rate effects on sunn hemp biomass and nitrogen production for a winter cover crop," International Journal of Agronomy, 2011, P. 8

4. Braz G. B. P., Oliveira R. S., Crow W. T. and Chase C. A. Susceptibility of different accessions of Crotalaria juncea to Belonolaimus longicaudatus. Nematropica 46: 2016. Pp. 31-37.

5. Collins A. S., Chase C. A., Stall W. M. and Hutchinson C. M. Optimum densities of three leguminous cover crops for suppression of smooth pigweed (Amaranthus hybridus). Weed Sci. 56: 2008. Pp. 753-761.

6. Hargrove W.L. Winter legumes asa nitrogen sourse for no-till grain sorghum. Argon. 1986. Pp. 70-74

7. Rahila K.C, Bhatt L, Chakraborty M and Kamath J.V. Hepatoprotective activity of Crotalaria juncea against thioacetamide intoxicated rats. Int Res J Pharm App Sci 2013; 3(1): PP. 98101.

8. van Wyk B.E., Schutte A.L Phylogenetic relationships in the tribes Podalyrieae, Liparieae and Crotalarieae. In: Crisp M, Doyle JJ (eds) Advances in legume systematics 7: Phylogeny. Royal Botanic Gardens, Kew, UK, 1995. Pp 283-308.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.