Научная статья на тему 'ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА ЕТИШТИРИЛГАН СОЯ НАВЛАРИДА ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИ ТАХЛИЛИ'

ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА ЕТИШТИРИЛГАН СОЯ НАВЛАРИДА ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИ ТАХЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

4
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
соя / тупроқ / унумдорлик / азот / дуккак / мойдорлик. / soybean / soil / fertility / nitrogen / legumes / fertility

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Бекзад Берикбай Ўғли Сирков, Мухаметдин Хорезм Ўғли Аяпов, Мийригул Базарбаевна Есболова

Соя ўсимлиги экилган шўрланган майдонларда тупроқ унумдорлигини экологик тоза йўл билан ошириш, алмашлаб экиш технологияси йўлга қўйилганда тупроқ унумдорлиги ғўзани ҳосилини етиштиришда минерал ўғитларга бўлган талабини бир қанча камайтириш, соя илдизлари орқали ҳаводан соф азотни ўзлаштириб, тупроқни бойитади ҳамда мўл ҳосил ва сифатли дон олишга эришилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Environmentally friendly increase of soil fertility in saline areas planted with soybeans, when the technology of crop rotation is established, the demand for mineral fertilizers in the cultivation of cotton crops can be reduced to a certain extent, by absorbing pure nitrogen from the air through soybean roots, it enriches the soil and achieves abundant harvest and quality grain

Текст научной работы на тему «ШЎРЛАНГАН ТУПРОҚЛАРДА ЕТИШТИРИЛГАН СОЯ НАВЛАРИДА ХЎЖАЛИК БЕЛГИЛАРИ ТАХЛИЛИ»

ШУРЛАНГАН ТУПРОЦЛАРДА ЕТИШТИРИЛГАН СОЯ НАВЛАРИДА

ХУЖАЛИК БЕЛГИЛАРИ ТАХЛИЛИ

Бекзад Берикбай уFли Сирков

Коракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

Мухаметдин Хорезм ^ли Аяпов

Коракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти

магистранти

Мийригул Базарбаевна Есболова

Коракалпогистон кишлок хужалиги ва агротехнологиялари институти доценти

АННОТАЦИЯ

Соя усимлиги экилган шурланган майдонларда тупрок унумдорлигини экологик тоза йул билан ошириш, алмашлаб экиш технологияси йулга куйилганда тупрок унумдорлиги гузани хосилини етиштиришда минерал угитларга булган талабини бир канча камайтириш, соя илдизлари оркали хаводан соф азотни узлаштириб, тупрокни бойитади хамда мул хосил ва сифатли дон олишга эришилади.

Калит сузлар: соя, тупрок, унумдорлик, азот, дуккак, мойдорлик.

ABCTRACT

Environmentally friendly increase of soil fertility in saline areas planted with soybeans, when the technology of crop rotation is established, the demand for mineral fertilizers in the cultivation of cotton crops can be reduced to a certain extent, by absorbing pure nitrogen from the air through soybean roots, it enriches the soil and achieves abundant harvest and quality grain.

Keywords: soybean, soil, fertility, nitrogen, legumes, fertility

КИРИШ

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги «2017 -2021 йилларда республикада соя экишни ташкил этиш ва сояли дуккакли экинлар етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПК-2832-сон карори хамда 2017 йилнинг 24 июлдаги ПК-3144-сонли карорларида республика

September, 2023 Multidisciplinary Scientific Journals

146

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

майдонларида мойли экинлар етиштиришни купайтириш, ёг-мой корхоналарида ноанъанавий махаллий ёг-мой махсулотларини ишлаб чикариш хажмини ошириш ва ички истеъмол бозорини тулдириш, соя экинини асосий ва такрорий экин майдонларига экиш, махаллий соя навлари селекцияси ва уругчилигини йулга куйиш вазифалари белгиланган [1,2].

Маълумки, дуккакли дон экинларидан кейин экиладиган деярли барча кишлок хужалик экинлари яхши самара беради. Фермер хужаликларида беданинг урнини коплаш вазифасини бемалол дуккакли дон экинлари бажариши мумкин. Дуккакли дон экинлари соя, ловия, мошни эрта бахорда ва ёз охирида, яъни бир йилда икки марта экиш имкони мавжудлиги хам катта ахамият касб этади. Улар биринчи навбатда тупрок унумдорлигини яхшилашга, иккинчидан ахолини кимматли, оксилга бой махсулотлар хамда чорвачиликни туйимли ем-хашак билан таъминлашга хизмат килади.

Соя - ватани Хитой, дукаккдошлар (Fabaceae) оиласининг Glycine L. туркумига мансуб булиб, 40 дан ортик турни уз ичига олади. Соя бир йиллик утсимон усимлик булиб, поясининг буйи 25-200 см гача етади. Бу усимлик донида оксил ва мой юкори даражада булгани учун 20 дан ортик давлатларда экилади.

Соя усимлиги оркали Республика дехкончилиги экологик тоза дехкончилик йулига утиш, инсон учун туйимли оксил хамда мой захираси пайдо булиш, минерал угитларни солиш меъёрининг камайиш, тупрок унумдорлиги - банитетни кутариш, соя донини импорти камайиш ва Республика валюта захирасининг кутарилишига олиб келади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Соя усимлиги пишганда баргларининг тукилиши, поясининг куриб колиши, дуккак ва поясини тукрок рангга кириши асосий белгиларидан хисобланади. Бу вактда дуккакдаги донлар куриб, намлиги 20-22% дан ошмайди ва кун давомида дон хамда поядаги намлик узгариб туриши мумкин [4]. Шунингдек, соя усимлигининг хар-хил минтакаларда кенг майдонларга экилишининг яна бир асосий сабаби, у тупрокка талабчанмаслигидадир, яъни у pH 5 дан 8 гача булган тупрокларда яхши усади ва ривожланади [3].

Тадкикотларимизда соянинг тезпишар Ойжамол, Тумарис ва Омина навларида морфобиологик ва хужалик белгиларини феногенетикасини асосий хамда такрорий экинда намоён булишини урганиш, усув даврида шаклланиш конуниятларини, хамда тупрок

https://t.me/ares uz

Multidisciplinary Scientific Journals

September, 2023

унумдорлигини ошишида бактерияни фаоллик даражасини урганилди.

Иш режага мувофик танлаб олинган соя навларини уругларини саралаб, лаборатория тахлилидан утказиб, экиш учун уругликлар тайёрланди. Экиш ишлари бошлангунга кадар тажриба майдонидан тупрокдаги NPK микдорини билиш учун тупрок намуналари олиниб, "Тупрок таркиби ва репозиторийси, сифати тахлил маркази" давлат унитар корхонасининг лабораториясида тахлил килинди. Соянинг урганилган навлари намуналарини йигим - терим даврида хар биридан 50 тадан усимлик танлаб олинди ва пояси хамда дон - дуккаклари устида олиб борилган тадкикотлар натижалари тахлил килинди.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Олиб борилган тадкикотларимизда соя усимлиги экилган майдонларда тупрок унумдорлигини экологик тоза йул билан ошириш, алмашлаб экиш технологияси йулга куйилганда (Соя+бугдой+пахта) тупрок унумдорлиги гузани хосилини етиштиришда минерал угитларга булган (азотли, фосфорли) талабини бир канча камайтириш, тупрокдаги Bradyrhizobium ]аротсит + Л2о1оЪаШег бактерия билан биргаликда хайдалма катламда илдизида туганаклар хосил килиб, усув даврига караб тупрокда 50-100 кг. соф азот йигиш имконини беради. Бундан ташкари, соя илдизлари оркали хаводан соф азотни узлаштириб, тупрокни бойитади. Усимлик усиш даврида узи учун хам, узидан кейинги усимлик учун хам маълум микдорда азот колдириб кетади. Яъни, у тупрок таркибини яхшилаб, биологик жараёнларнинг фаоллигини оширади, ушбу усимлик экилган далаларда тупрокнинг микрофлораси яхшиланади, тупрокда биологик ва экологик тизим вужудга келади. Шунингдек, чувалчанглар, ризобиум бактериялари ва бошка фойдали организмлар яшаши учун кулай мухит пайдо булади.

Тадкикотларимизда соянинг Ойжамол, Тумарис ва Омина навларининг шурланган тупрок шароитида кимматли-хужалик белгилари хусусиятлари урганилди. Соя навларининг дуккак, поя, поя+дуккак, 100 та дон ва жами дон огирлиги хамда жами дон сони каби кимматли-хужалик белгилари буйича олинган натижалар тахлил килинди. Олинган маълумотларнинг тахлил натижаларига кура, изланишларимизда урганилган соянинг Ойжамол, Тумарис ва Омина навларида дуккак огирлиги мос равишда 34,8±2,6; 36,9±2,9 ва 27,3±2,4 г., поя огирлиги буйича 33,7±2,4; 27,7±2.9 ва 34,4±2,2 г., 100 та дон огирлиги буйича 12,4±0.04; 13,3±0,03 ва 14,5±0,06 г., хар бир усимликдаги жами дон сони 185,8±1,8; 192,1±1,4 ва 119,7±2,7 г. ни ташкил этди (жадвал-1).

September, 2023 Multidisciplinary Scientific Journals

148

Соянинг навларининг кимматли хужалик ва сифат белгилари.

Жадвал-1

Навлар Дуккак OFI^-Hini, Г Поя OFИрЛИГИ, Г 100 та дон OFирлиги, г Жами дон сони, та

Ойжамол 34,8±2,6 33,7±2,4 12,4±0,04 185,8±1,8

Тумарис 36,9±2,9 27,7±2,9 13,3±0,03 192,1±1,4

Омина 27,3±2,4 34,4±2,2 14,5±0,06 119,7±2,7

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, олиб борилган тадкикотлар натижасида соя усимлиги экилган майдонларда тупрок унумдорлигини экологик тоза йул билан ошириш, алмашлаб экиш технологияси йулга куйилганда тупрок унумдорлиги гузани хосилини етиштиришда минерал угитларга булган (азотли, фосфорли) талабини бир канча камайтириш, соя илдизлари оркали хаводан соф азотни узлаштириб, тупрокни бойитади. Усимлик усиш даврида узи учун хам, узидан кейинги усимлик учун хам маълум микдорда азот колдириб кетади. Яъни, у тупрок таркибини яхшилаб, биологик жараёнларнинг фаоллигини оширади, ушбу усимлик экилган далаларда тупрокнинг микрофлораси яхшиланади, тупрокда биологик ва экологик тизим вужудга келади. Шунингдек, чувалчанглар, ризобиум бактериялари ва бошка фойдали организмлар яшаши учун кулай мухит пайдо булиб, шурланган тупрок шароитларида соя усимлигидан мул хосил ва сифатли дон олишга эришилади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 14 мартдаги П^-2832-сонли "2017-2021 йилларда республикада соя экини экишни ва соя дони етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24 июлдаги П^-3144-сонли хамда 2017 йил 14 мартдаги П^-2832-сонли карорига узгартириш ва кушимчалар киритиш тугрисидаги" карори.

3. Атабаева Х.Н.-СОЯ -Монография, Т.Миллий энциклопедия. 2004, 96 б.

4. Лавриенко Г.Т. Соя-М: Россельхозиздат, 1998г с 54-64.

September, 2023 Multidisciplinary Scientific Journals

149

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.