Научная статья на тему 'КРОТАЛАРИЯ КЎК МАССА ҲОСИЛИГА БИОСТИМУЛЯТОРЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

КРОТАЛАРИЯ КЎК МАССА ҲОСИЛИГА БИОСТИМУЛЯТОРЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Crotalaria juncea / Узгуми / Геогумат биостимуляторлари / кўк масса ҳосили / пичан ҳосили

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Бердиқулов Худойшукур Келдиёрович, Ортиқова Лола Соатовна, Негматова Сурайё Тешаевна

мазкур мақолада Жиззах вилоятининг ўтлоқи бўз тупроқлари шароитида ноанъанавий дуккакли ўсимлик кроталария жунсеа (Crotalaria juncea) ни парваришлашда турли биостимуляторларнинг кроталариянинг кўк масса ҳосилига таъсири баён қилинган. Кроталариядан юқори кўк масса ҳосили олиш учун уни апрел ойининг учинчи ўн кунлигида гектарига 18 кг дан экиб ва экиш билан бирга Геогумат стимуляторини 1,0 лга ҳамда ўсув даврининг 3-4 чин барг ва шоналаш даврида 1,6 лга меъёрларда қўлланганда 500,0 цга юқори кўк масса ҳосили олиниб, биостимулятор қўлланмаган назорат вариантига нисбатан 66,4 ц/га; Узгуми биостимулятори фақат экиш билан қўлланган вариантга нисбатан 45,4 ц/га; Геогумат биостимулятори фақат экиш билан қўлланган вариантга нисбатан 32,2 ц/га; Геогумат биостимулятори экиш билан 1,0 л/т ҳамда 3-4 чинбарг ва шоналаш даврларида 1,4 ва 1,6 л/га меъёрларда қўлланган вариантларга нисбатан 24,5 ва 15,8 ц/га қўшимча ҳосил олиш мумкинлиги изоҳлаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КРОТАЛАРИЯ КЎК МАССА ҲОСИЛИГА БИОСТИМУЛЯТОРЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

УДК:631.8.022.3

КРОТАЛАРИЯ КУК МАССА ^ОСИЛИГА БИОСТИМУЛЯТОРЛАРНИНГ

ТАЪСИРИ

1Бердикулов Худойшукур Келдиёрович, 2Ортикова Лола Соатовна, 3Негматова

Сурайё Тешаевна

1муста;ил тадкикотчи Жиззах давлат педагогика университети , 2к.х.ф.ф.д., доцент Жиззах давлат педагогика университети, 3к.х.ф.д., катта илмий ходим Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот

институти https://doi.org/10.5281/zenodo.10930933

Аннотация. мазкур мацолада Жиззах вилоятининг утлоци буз тупроцлари шароитида ноанъанавий дуккакли усимлик кроталария жунсеа (Crotalaria juncea) ни парваришлашда турли биостимуляторларнинг кроталариянинг кук масса %осилига таъсири баён цилинган. Кроталариядан юцори кук масса уосили олиш учун уни апрел ойининг учинчи ун кунлигида гектарига 18 кг дан экиб ва экиш билан бирга Геогумат стимуляторини 1,0 л\га уамда усув даврининг 3-4 чин барг ва шоналаш даврида 1,6 л\га меъёрларда цулланганда 500,0 ц\га юцори кук масса уосили олиниб, биостимулятор цулланмаган назорат вариантига нисбатан 66,4 ц/га; Узгуми биостимулятори фацат экиш билан цулланган вариантга нисбатан 45,4 ц/га; Геогумат биостимулятори фацат экиш билан цулланган вариантга нисбатан 32,2 ц/га; Геогумат биостимулятори экиш билан 1,0 л/т уамда 3-4 чинбарг ва шоналаш даврларида 1,4 ва 1,6 л/га меъёрларда цулланган вариантларга нисбатан 24,5 ва 15,8 ц/га цушимча уосил олиш мумкинлиги изоулаб берилган.

Калит сузлар: Crotalaria juncea, Узгуми, Геогумат биостимуляторлари, кук масса уосили, пичан уосили

Аннотация. в статье описано влияние различных биостимуляторов на урожай зелёный массы Crotalaria juncea при выращивании нетрадиционного зернобобового растения Crotalaria juncea в условиях луговых сероземов Джизакской области. Для получения высокого урожая зелёный массы от кроталярии ее следует сеять в третьей декаде апреля по 18 кг на гектар и одновременно с посевом вносят 1,0 л биостимулятора Геогумат и 1,6 л в период 3-4 настоящих листьев вегетации, в период прополки 500,0 ц/га получен высокий урожай зелёный массы по сравнению с контролем без внесения биостимулятора - 66,4 ц/га; 45,4 ц/га по сравнению с вариантом применения биостимулятора Узгуми только с посевом; 32,2 ц/га по сравнению с вариантом внесения биостимулятора Геогумат только при посадке; одновременно с посевом вносят 1,0 л биостимулятора Геогумат и 1,6 л в период 3-4 настоящих листьев вегетации, в период прополки можно получить допольнителний урожай 24,5 и 15,8 ц/га по сравнению с вариантами, используемыми в стандартах 1,4 и 1,6 л/га.

Ключевые слова: Crotalaria juncea, Узгуми, Геогумат биостимуляторы, урожай зелёный массы, урожай сена.

Abstract. The article describes the effect of various biostimulants on the yield of green mass Crotalaria juncea in the cultivation of non-traditional grain legume plant Crotalaria juncea in the conditions of meadow serozems of Jizzak region. To obtain a high yield of green mass from Crotalaria it should be sown in the third decade of April at 18 kg per hectare and simultaneously with sowing introduced 1.0 liters of biostimulant Geogumat and 1.6 liters in the period of 3-4 true

leaves of vegetation, in the period of weeding 50.0 t/ha'1 obtained a high yield of green mass compared to the control without biostimulant - 6.64 t/ha'1; 4.54 t/ha'1 compared to the variant of application of biostimulant Uzgumi only with sowing; 3.22 t/ha'1 compared to the variant of application of biostimulant Geogumat only at planting; simultaneously with sowing applied 1.0 liter of biostimulant Geogumat and 1.6 liter during the period of 3-4 true leaves of vegetation, in the period of weeding can get additional yield of 2.45 and 1.58 t/ha'1 compared to the variants used in the standards 1.4 and 1.6 l/ha.

Keywords: Crotalaria juncea, Uzgumi, Geo-humat biostimulants, green mass yield, hay

yield

Кириш. Мамлакатимизда садланиб келаётган датор долзарб муаммолардан бири чорва озуда базасини мустахкамлашдир. Чорвачиликни тараддий этиши ва махсулдорлиги дехдончиликнинг ривожланиши хамда ердан интенсив фойдаланиш билан чамбарчас боглиддир. Бугунги кунда Республикада 40% сахро яйловлари турли даражада индирозга учраган, уларнинг уртача хосилдорлиги сунгги йилларда 21% га камайган. Чорва молларини тартибсиз равишда бодиш усимликларни нобуд булишига олиб келади. Бу эса, яйловлар индирози ва махсулдорлиги пасайишига олиб келади. Айнидса ^орадалпогистон Республикаси, Бухоро ва Навоий вилоятларида яйловларнинг хосилдорлиги 42-43% га камайган.

Купинча чорвачилик хужаликлари ем-хашак озудаларини сотиб олиш учун катта маблаг сарф дилишади. Айрим хужаликларда эса, ем-хашакларга булган харажатлар ялпи ишлаб чидариладиган махсулотнинг 45-50% и дан ортади, бу эса соха рентабиллигига салбий таъсир курсатади. Шу боис, чорвачиликдаги муаммоларнинг ечими - ем-хашак етиштиришни интенсификациялашдир.

Юдоридаги фикрлардан келиб чиддан холда чорвачиликда озуда рационини кенгайтириш мадсадида алмашлаб экиш тизимииа янги ноанъанавий экин - кроталария (Crotalaria juncea) ни асосий, такрорий ва оралид экин сифатида киритиш ва етиштириш агротехнологияларини ишлаб чидиш долзарб масалалардан биридир.

Кроталария дишлод хужалигида ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаши, тупрод деградациясини камайтириши ва унумдорлигини ошириши билан ахамиятли булиб, чорвачиликда юдори калорияли озуда хамдир. Озуда сифатида дуритилган поялари ва пичани ишлатилиб, бир амал даври давомида 4-5 мартагача пичан хосили олиш мумкин. Пичани таркибида протеин даражаси жуда юдори (18% дан 22% гача) булиб, чорвачиликда юдори калорияли ем-хашак хисобланади ва бу хужалик рентабеллигига бевосита таъсир дилади [2].

Кроталарияда биомасса хосили кун узунлигига, экиш муддатига, температурага боглид булади [5]. кроталарияни пичан хосилига экиш муддатларини таъсири H. Harry ва бошдалар [4] томонидан Пьемонте ва Джорджини диргодлари текислигида урганилганда усимлик апрел-май муддатларида экилганда биомасса ва азот миддори июн-июл муддатида экилганга нисбатан юдори булганини анидлашган.

Кроталария - дисда вадт ичида куп миддордаги биомассани ишлаб чидаришга додир тропик дуккакли усимлик хисобланади. У сидерат сифатида ишлатилганда тупродда 60 кг/га N (азот) туплайди [3]. Шунингдек, экилганидан кейин 60-90 кунда гектарига 11251350 кг биомасса ва 27-32 кг азот туплайди.

Orwa ва бошкаларни [6] таъкидлашича, Crotalaria juncea ем-хашак учун етиштирилганда экилгандан кейин 6-8 хафта утгач, гуллаш даврида уриб олиш мумкин. Бошка бир маълумотга кура, Crotalaria juncea эрта гуллаш даврида, экишдан 1,0-2,0 ой утгач пичан учун уриш мумкин.

M.Nurullayeva ва бошкалар [1, 7] ни таъкидлашича, кроталария Хоразм вилояти тупрок-иклим шароитида апрел ойининг охирги ун кунлигида гектарига 18 кг дан уруг сарфлаб экиш кук масса учун макбул муддат ва меъёр хисобланиб, амал даври давомида 600 ц\га гача кук масса хосили олиш мумкин.

Ушбулардан келиб чикиб, Жиззах вилоятининг утлоки буз тупроклари шароитида 2021-2023 йилларда кроталариядан мул ва сифатли кук масса хосили олишда биостимуляторларнинг таъсирини урганиш буйича илмий-тадкикот ишлари олиб борилди.

Тадкикот методологияси. Тадкикотлар дала шароитида олиб борилиб, бунда «Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур», «Дала тажрибаларни утказиш услублари» каби услубий кулланмалар асосида олиб борилди. Дала тажрибалари Жиззах вилоятининг утлоки буз тупроклари шароитида утказилиб, кроталариянинг униб чикиши, кучат калинлиги, усиши, ривожланиши хамда дон ва кук масса хосилига биостимуляторларнинг таъсири урганилган.

1-жадвал

ТАЖРИБА ТИЗИМИ

Вариантлар Биостимуляторлар куллаш муддат ва меъёрлари

Экиш билан 3-4 чинбарг Шоналаш

бирга, л\т даврида, л\га даврида, л\га

1-вариант (Назорат) - - -

2-вариант (Узгуми) 0,4 - -

3-вариант (Узгуми) 0,4 0,3 0,4

4-вариант (Узгуми) 0,4 0,5 0,6

5-вариант (Узгуми) 0,4 0,7 0,8

6-вариант (Геогумат) 1,0 - -

7-вариант (Геогумат) 1,0 1,4 1,4

8-вариант (Геогумат) 1,0 1,6 1,6

9-вариант (Геогумат) 1,0 1,8 1,8

Тажрибада этанол сифатида Узгуми стимулятори олинган хамда Геогумат стимулятори экиш билан бирга, 3-4 чинбарг, шоналаш фазаларида тавсия килинган меъёрларда кулланилганда кроталариянинг кук масса хосилдорлигига таъсири тажриба тизимига мувофик урганилган (1-жадвал)

Тадкикот натижалари. Дуккакли экинлар ем-хашак учун етиштирилганида уларни йигиштириб олиш гуллаш ва кейинги фазаларида утказилиши керак. Шунда тупрокни азотга бойитиш даражаси юкори булади. Шунинг учун тажрибада хам биринчи урим кроталария экилганидан 2 ой утгач яъни, усимлик тулик гулга кирганида урилди. Олинган маълумотларга кура, биринчи кук масса хосили 2023 йилда 30 июнда уриб олиниб, вариантлар буйича кук масса хосили 148,0-168,0 ц/га ни; пичан хосили эса 41,4-47,0 ц/га ни ташкил этиб, юкори хосилдорлик Геогумат биостимулятори экиш билан 1,0 л/т хамда 3-4 чинбарг ва шоналаш даврларида 1,8 л/га меъёрларда кулланган 9-вариантда аникланиб, кук масса хосили 168, 0 ц/га ва пичан хосили 47,0 ц/га ни ташкил этди (2-жадвал).

Иккинчи урим бир ой утиб 19 июлда кроталария уриб олинди. Иккинчи уримдан биринчи уримга нисбатан 4,8-10,0 ц/га кук масса х,осили купрок йигиштириб олинди. Чунки, 2-уримдан аввал усимликни буйи ва ён шохлари улчанганда кроталариянинг ён шохлари нисбатан купайганлиги аникланган эди. Август ойнинг охирида х,осилни 3-урими йигиштирилиб, кук масса косили вариантлар буйича 132,8-154,0 ц/га тенг булиб, 2-уримга нисбатан 20-25 ц/га кам кук масса х,осили олинди. Барча уримларда х,ам Геогумат биостимулятори кулланган вариантлардан юкори натижалар олинди.

2-жадвал

Кроталариянинг кук масса ва пичан х,осилдорлиги биостимуляторлар куллаш муддат ва меъёрларини таъсири, ц/га (2023 й)

Вар. Х,осилдорлик, ц/га Назоратга нисбатан кушимча х,осил, ц/га

1-урим, (30.06.2023) 2-урим, (29.07.2023) 3-урим, (30.08.2023) Умумий х,осил

1 Кук масса 148,0 152,8 132,8 433,6 -

пичан 41,4 42,5 37,0 120,9 -

2 Кук масса 154,4 160,0 140,2 454,6 21,0

пичан 43,2 44,8 39,2 127,2 6,3

3 Кук масса 158,0 164,0 144,0 466,0 32,4

пичан 44,2 46,0 40,3 130,5 9,6

4 Кук масса 161,0 165,5 145,5 472,0 38,4

пичан 45,1 46,3 40,7 132,1 11,2

5 Кук масса 165,0 170,2 150,4 485,6 52,0

пичан 46,2 47,6 42,0 135,8 14,9

6 Кук масса 157,0 165,4 145,4 467,8 34,2

пичан 43,9 46,3 40,7 130,9 10,0

7 Кук масса 160,0 167,8 147,7 475,5 41,9

пичан 44,8 47,0 41,4 133,2 12,3

8 Кук масса 164,0 170,0 150,2 484,2 50,6

пичан 45,9 47,6 42,0 135,5 14,6

9 Кук масса 168,0 178,0 154,0 500,0 66,4

пичан 47,0 49,8 43,0 139,8 18,9

Бир амал даври давомида кроталариядан 433,6-500,0 ц/га кук масса ёки 6,3-18,9 ц/га пичан х,осили олиниб, Геогумат биостимулятори экиш билан 1,0 л/т хдмда 3-4 чинбарг ва шоналаш даврларида 1,8 л/га меъёрларда кулланган 9-вариантда юкори х,осил 500 ц/га

олинди. Ушбу вариантдан биостимулятор кулланмаган назорат вариантига нисбатан 66,4 ц/га; Узгуми биостимулятори факат экиш билан кулланган 2-вариантга нисбатан 45,4 ц/га; Геогумат биостимулятори факат экиш билан кулланган 6-вариантга нисбатан 32,2 ц/га; Геогумат биостимулятори экиш билан 1,0 л/т хамда 3-4 чинбарг ва шоналаш даврларида 1,4 ва 1,6 л/га меъёрларда кулланган 7- ва 8-вариантларга нисбатан 24,5 ва 15,8 ц/га кушимча хосил олинди.

Хулоса. Жиззах вилоятининг утлоки буз тупроклари шароитида кроталариядан мул кук масса ёки пичан хосили олиш учун уни апрел ойининг охирги ун кунлигида гектарига 18 кг дан экиш ва Геогумат биостимуляторини экиш билан 1,0 л/т хамда 3-4 чинбарг ва шоналаш даврларида 1,8 л/га меъёрларда куллаш макбул муддат ва меъёр хисобланиб, чорвачиликда озука рациони кушимча бойитилади, озука базасини оширишга эришилади.

REFERENCES

1. Ёкубов ГД., Негматова С.Т., Нуруллаева М.Ш. Crotalaria juncea дан юкори пичан хосили олишда экиш муддат ва меъёрларининг таъсири. Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси: илмий журнал. - №2 (86), 2022 й. 60-65 б. 19

2. Негматова С.Т., Ёкубов ГД., Нуруллаева М.Ш. Crotalaria juncea дан юкори пичан хосили олишда экиш муддат ва меъёрларининг таъсири. Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси: илмий журнал. - №2 (86), 2022 й. 60-65 б. - 488 б.

3. Clark A. Sunn hemp: Crotalaria juncea. In: Managing cover crops profitably. 3rd ed. Sustainable Agriculture Research and Education, College Park, MD. 2007. 3

4. Harry H. Schomberg, Nicole L. Martini, Juan C. Diaz-Perez, Sharad C. Phatak, Kipling S. Balkcom and Harbans L. Bhardwaj. Potential for Using Sunn Hemp as a Source of Biomass and Nitrogen for the Piedmont and Coastal Plain Regions of the Southeastern USA. Agronomy Journal. 2007. Volume 99, Issue 6. Pp. 1448-1457. 4

5. Mosjidis J. D., Balkcom K. S., Burke J. M., Casey P., Hess J. B. and Wehtje G. Production of the Sunn Hemp Cultivars; "AU Golden" and "AU Durbin". Auburn University, Auburn, Alabama. Technical Report 328, 2013. Pp. 1-7 5

6. Orwa C., Mutua A., Kindt R., Jamnadass R., Anthony S. Agroforestree Database: a tree reference and selection guide version 4.0. World Agroforestry Centre, Kenya. 2009. 6

7. Nurullayeva M.Sh., Negmatova S.T. The effect of sowing methods on the growth, development and productivity of forage growth. "Science and innovation". International scientific journal. 2022. №7. 167-171 рр. 65

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.